Morgunblaðið - 02.11.1968, Page 18

.T,2
□ÆA í>tl
'w you.
18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 1968
Erlendur Jónsson
•*>.. féjtöt ■ «•-.%,> • Á/Tý ý-X • ■ '>>' vjí- :
; skrifar um
BÓKMENNTIR
Handa hverjum ?
VESTUR-ÍSLENZKAR ÆVI-
SKRÁR. Benjamín Kristjáns-
son bjó undir prentun. III.
bindi. 445 bls. Bókaforlag
Odds Björnssonar. Akureyri,
1968.
KOMIÐ er út þriðja bindi af
Vestur-íslenzkum æviskrám eft-
ir Benjamín Kristjánsson, mikið
rit sem hinn fyrri, fallegt útlits,
prýtt fjölda mynda.
Auðséð er, að höfundur hefur
enga vinnu sparað til að fram-
kvæma þetta yfirgripsmikla verk
sitt. Sömuleiðis hefur útgefandi
kostað kapps, að útlit hæfði efni.
Erfiði höfundarins hefur áreið-
anlega verið margvíslegt. Ef til
vill hefur þó verið þrautin
þyngst að afla efnisins. Höfund-
ur segir í formála:
Benjamín Kristjánsson
„Þegar um niðjatöl landnáms-
manna er að ræða, er alltaf hætt
við, að örðugt reynist að ná
þeim til hlítar. Ættbálkurinn
hefur dreifzt svo víða um ná-.
lega aldabil, að það verður mikl-
um annmörkum bundið að ná
heimilisfangi fólks, og jafnvel
þótt það takist, hafa sumir ekki
fyrir því að svara bréfum eða
það lendir í undandrætti. Og
loks þó að einhverjar upplýsing-
ar berist, eru þær svo misjafnar
að gæðum og nákvæmni, að
víða hattar um“.
Ekki þarf annað en fletta þess-
um æviskrám Benjamíns til að
sannfærast um, að íslenzk-ættað
fólk í Vesturheimi er fleira en
tödu verði á kastað. Margar eru
myndirnar. Og fleiri eru nöfnin.
Og efni höfundar er ekki þrotið.
„Má því gera ráð fyrir“, segir
hann, „að framhald verði á út-
gáfunni, meðan áhugi er fyrir
henni bæði austan hafs og vest-
sn .
Þrátt fyrir það sýnist ekki ör-
grannt, að höfundur óttist nokk-
uð um árangurinn af þessu erf-
iði sínu ,enda þó hann segist
vera „sannfærður um, að þeir
timar koma, að betra þykir en
ekki að hafa í höndum þær
myndir og upplýsingar, þó í mol
um séu, sem hér eru varðveitt-
3f .
Vafalaust munu íslenzkir
grúskarar vita af ættartölum
Benjamíns og hafa af þeim gagn,
að minnsta kosti fyrst^ um sinn.
En hvað um Vestur-íslendinga
sjálfa? Eru þeirra eigin æviskrár
ekki samdar jafnframt handa
þeim? Hvaða gagn kunna þeir
að hafa af þessu riti?
Smáútúrdúrar:
Ég spurði einu sinni útgef-
anda, hversu margar bækur
færu frá honum vestur um haf
til íslendingabyggðanna þar. Ég
ábyrgist ekki að muna svar hans
orðrétt, en það fór nærri því,
sem hér segir: „Við höfum“,
sagði hann, „lítillega reynt að
vekja athygli á bókum okkar
þar. En árangurinn varð enginn.
Sumir gáfu í skyn, að þeir
mundu ef til vill taka við ein-
hverjum bókum, ef þeir fengju
þær heimsendar og þyrftu ekk-
ert fyrir þær að borga, annars
ekki.
í sumar leið var frá því skýrt,
að nú gætum við hér í Reykja-
vík keypt blað Vestur-íslend-
inga, Lögberg-Heimskringlu,
sem • er gefið út vestaníhafs með
styrk frá íslenzka ríkinu.
Þannig mun okkur ætlað hvort
tveggja: að styrkja blaðið og
treysta böndin við frændurna. En
hversu margir eru þeir á hinn
bóginn Vestur-íslendingarnir,
sem halda okkar íslenzku dag-
blöð og fylgjast þannig með því,
sem gerist hér heima? Fróðlegt
væri að fá úr því skorið. Ég til-
tek sem dæmi Morgunblaðið og
Tímann, sem munu vera hér út-
breiddustu blöðin. Ég spyr af fá-
fræði og þó ekki fordómalaust,
því mig grunar, að áskrifendur
þessara blaða í Vesturheimi
muni vera harla fáir af þeim
„mörgum tugum þúsunda“, sem
höfundur Vestur-íslenzkra ævi-
skráa telur vera þar af íslenzk-
ættuðu fólki.
Við íslendingar erum ekki
einir um að telja til frændsemi
við fólk handan hafsins. Sama
máli gegnir um flestar, ef ekki
allar þjóðir Evrópu og raunar
um flestar þjóðir heims. Sumir
vestmenn hafa rækt með prýði
þjóðerni sitt og samband við
uppruna, t.d. Frakkar í Kanada,
sem ótrauðir halda tungu sinni
og menning, þó leynt og ljóst
hafi verið reynt að neyða upp á
þá enskri tungu.
Ekki þarf beinlínis að taka mið
af Frökkum, sem skipta milljón-
um í Ameríku, þó spurt sé,
hversu Vestur-íslendingar hafi
rækt sitt þjóðerni og hvernig
háttáð sé tengslum þeirra við
land forfeðranna?
Fáeinir leggja leið sína hirugað
í sumarleyfum, satt er það. Gef-
ið er út áðurnefnt blað, Lögberg
Heimskringla, að nokkrum hluta
ritað á ensku. Þá mun vera við
lýði þjóðræknisfélagið gamla.
Var það fleira?
Hér er aðeins spurt — sum-
part af vanþekking, sumpart af
hinu, að sé hér gróflega vantalið,
væri æskilegt, að einhver fróður
maður bætti við talninguna, t.d.
höfundur þess rits, sem hér ei
lítillega gert að umræðuefni.
Uppistaðan í þessum ævi-
skrám Benjamíns Kristjánssonar
eru fyrst og fremst nöfn, fæð-
ingardagar og ártöl, einnig heim-
ilisföng, svo sem gerist og geng-
ur í ritum af svipuðu tagi. Ýms-
ar persónulegar upplýsingar
fylgja þó með, og -kennir þar
margra grasa og sundurleitra.
Hér fara á eftir nokkur dæmi:
„Bjuggu þau Jakob og Jórunn
í grennd við Hekkla til æviloka.
Pósthúsið skírði hann eftir eld-
fjallinu, en af misskilningi var
heitið skráð með tveim k-um og
fékkst það aldrei leiðrétt".
„Er nú háskólakennari vestra
og standa honum mörg störf til
boða“.
„Hann ferðaðist víða um heim
m.a. um Norðurlönd, en kom
aldrei til íslands".
„Sýndi afburða hæfileika í
mörgum námsgreinum og hlaut
heiðurspeninga fyrir leikni í vél
ritun, hraðritun og bókfærslu".
„Hafði yfirumsjón á nætur-
vakt frá kl. 7 e.h. til 11 f.h. og
réð yfir miklu starfsliði".
....söng í útvarp við bezta
orðstír. Eftir að hún giftist byrj-
aði hún að kenna söng og hafði
fjölda nemenda".
Þessi atriði, sem eru svo sem
hvorki merkileg né ómerkileg,
eru tekin af handahófi héðan og
þaðan upp úr bókinni. Ef til vill
skipta þau máli fyrir ættfræð-
inga og aðra fræðigrúskara; veit
ekki um það; þeir mega svara
því.
En ég fyrir mitt leyti sakna
þarna ýmissa upplýsinga, sem
mér finnst ættu framar öðru að
standa í svona löguðu riti, upp-
lýsinga, sem máli skipta, ein-
mitt með hliðsjón af áframhald-
andi kynnum frændanna austan
hafs og vestan.
Framar öðru sakna ég, að
ekki skuli vera tekið fram um
núlifandi fólk, hvort læst sé,
skrifandi og mælt á íslenzka
tungu. Hversu margt af því ólst
upp við íslenzku sem móðurmál?
Og hversu margt talar hana enn
að staðaldri? Hvernig er íslenzk
tunga yfirhöfuð varðveitt vest-
anhafs? Hvert er t.d. hlutfall ís-
lenzkumælandi fólks meðal
fimmtugra annars vegar og tví-
tugra hins vegar.
Ekki væri aðeins gaman að
hafa þann fróðleik tiltækan,
heldur mætti líka notast við
hann vegna ýmissa félagslegra
rannsókna.
Þannig mætti meðal annars
komast að raun um, hve lengi
systir hennar... vann seinna
fámennt þjóðarbrot er að eyðast
í fjölmennu þjóðahafL
Skemmst er frá að segja, að
í Vestur-íslenzkum æviskrám
er rækilega þagað um þessa
hluti, rétt eins og þeir væru helg
asta leyndarmál, jafnvel þar
sem hver hégóminn rekur þó
annan.
Svo dæmi sé tekið, er okkur
fortalið, að kvenmaður nokkur
„lærði hjúkrun í sama skóla og
með systur sinni ... hlaut gullúr
að verðlaunum er hún útskrifað-
ist... og safnaði frímerkjum“.
Konan, sem hér um ræðir, sýn
ist vera enn á lífi, þegar þessi
æviskrá hennar er í letur færð.
Ekkert er þó tekið þar fram um
íslenzkukunnáttu hennar. Að
hún hafi safnað frímerkjum; það
stendur í bókinni, svart á hvítu.
En hvort hún getur að eilífu les-
ið þessa líka merkilegu æviskrá
sína — það má guð vita!
Ekki er ég beint að ásaka höf-
undinn, þó mér þyki ritinu
þannig ábótavant. Höfundi var
sjálfsagt ærinn vandi á höndum.
Og veitir þá ekki af að óska hon-
um — hann á það skilið fyrir
alla fyrirhöfnina — að þetta
verk hans komi að einhverjum
tilætluðum notum. Menn setja
ekki saman margra binda verk
til þess eins, að það rykfalli,
gleymt og grafið, í drungalegum
bókageymslum.
Erlendur Jónsson.
Hringform Jóhannesar
ÞAÐ er jafnan viðburður, er
Jóhannes Jóhannesson kemur
fram með nýjar myndir, en það
líður jafnan nokkur tími á milli
sýninga hans og mislangur.
Enn er mörgum í góðu minni sýn
ing hans og Valtýs Péturssonar
í Listamannaskálanum sáluga fyr
ir fjórum árum. Jóhannes hefur
lengi staðið í eldlínunni meðal
íslenzkra myndlistarmanna bæði
sem málari og fyrir afskipti af
félagsmálum og verið umdeildur
fyrir hvort tveggja, eins ogvera
ber. Hann hefur tekið þátt í
fjölda samsýninga fyrir íslands
hönd erlendis og er því
samkvæmt ofanskráðu enginn ný
græðingur í íslenzkri myndlist.
Jóhannes er leikinn með liti og
form, gengur hreint til verks, og
jafnan hefur myndir hans ein-
kennt einhver ákveðin festa og
karlmannlegur traustleiki, sem
er ekki ósvipað því hvernig mað
urinn kemur fyrir persónulega.
Þessi sýning hans í sýningarsal
húsgagnaverzlunar Reykjavíkur
að Brautarholti 2 sýnir að það
hafa orðið töluverðar breyting-
ar á Jóhannesi frá síðustu sýn-
ingu, formin í myndum hans eru
nú mýkri og sveigjanlegri, einn-
ig þar sem hringform er ekki
aðaluppistaðan. Ég tel þessa
breytingu nýjan landvinning fyr
ir Jóhannes, og finnst mér hann
kunna betur við sig í þessum
heimi en í hinu stranga formi,
sem einkenndi hann áður. Raun-
ar hefur hann síður en svo s'lak-
að á kröfum sínum, hvað upp-
byggingu myndheildar snertir,
en það sem mér finnst skorta,
er einhver dýpt og fylling, sem
einkennir verk margra, er helga
sig alla málverkinu. Einhvern
veginn kemur silfursmiðurinn
fram í sumum myndum hans á
þessari sýningu, sem ekki skal
lasta, en mér þykir sýningin
benda á þörf til að mála heils-
hugar í alllangan tíma, ef Jó-
hannes vi’ll dýpka verulega spor
sín í íslenzkri myndlistarsögu.
Mér virðist hann vera á tímamót-
um og sýna tilþrif, sem bendi til,
að hann standi á markalínu mik-
illa breytinga. Um það bera sum
ar myndir hans vott, einkum hin
ar minni, t.d. mynd hans í glugg-
anum niðri og ein lítil dökk út í
horni uppi. Athyglisverð þótti
mér mynd nr. 3 „Á ferð, en þó
kyrrð* fyrir það, hvernig hvíti
hringurinn dregur þann rauða
að sér, og hinn grái dempar hinn
hvíta. Þannig skapast víxlverk-
un sem myndar samræmi og ró
þrátt fyrir hreyfingu innan flat
arins. Hún er nokkuð dæmigerð
fyrir viðleitni hans í dag. Á sýn-
ingunni sjáum við töluvert af
hringformum, sem standa kyrr
eða iða af lífi og dularfullu ljósi,
sem stundum virðist fjarlægjast
og nálgast á víxl. Mynd nr. 22
,,Mbngi“ er athyglisverð fyrir
það hve vel Jóhannesi tekst að
einangra mörg hringform á sann
„Mengi“ nr. 22 í sýningarskrá
færandi hátt innan myndflatar-
ins — þessi mynd getur virzt
hrá í fyrstu en venst vel. Gamla
myndin hans frá ,49 er einnig
skemmtileg og traust. f henni er
dularfullur, magnaður kraftur.
Það er margt athyglisvert á þess
ari sýningu Jóhannesar og
hann á vafalítið eftir að þróa
þennan stí'l sinn til meiri um-
svifa, taki hann hlutina fastari
tökum. Ég þakka svo Jóhannesi
fyrir sýninguna og hvet sem
flesta til að láta ekki tækifæri
ónotað að kynnast þessum
áfanga í list eins okkar traust-
ustu málara af kynslóð þeirra,
er komu fram á fyrstu árunum
eftir seinni heimstyrjöldina.
HEIMUR ÍSLEIFS
KONRÁÐSSONAR.
Ég hefi séð 3-4 sýningar á
verkum frá hendi ísleifs Konráðs
sonar að þessari meðtalinni, sem
hann var svo frumlegur að opna
í Hrafnistu s.l. laugardag. Á
þessum tíma hafa ekki orðið
miklar breytingar á list hans.
Hann notar keimlík yrkisefni og
áður og víkur lítið frá fyrri túlk
un á viðfangsefnunum. Þeim ný
stárleika, sem fyrstu sýningu
hans fylgdi, er því ekki lengur
til að dreifa, en mér finnst hann
vera orðinn traustari og forvitni
legri um margt. Kynnin af mynd
um hans verða manni æ hug-
þekkari, eftir því sem maður sér
þær oftar, og því flýtir margur
maðurinn sér á hverja nýja sýn-
ingu frá hendi hans. Það er ein-
hver mannlegur hlýleiki í mynd-
um hans, sem er í ætt við al-
þýðulist og kemur manni kunn-
uglega fyrir sjónir. Máski er
hann að reisa þeim konum minn
isvarða, sem auðguðu heimilin
forðum með alls konar útsaumi.
Stundum verða áhrif mynda
hans sem ívaf liststefnu „naiv-
ista“, og stundum nálgast þær
„naiva“ alþýðulist. Klettar fs-
leifs hafa andlit og talast við,
fuglarnir standa svo undarlega
kyrrir í einfaldri niðurröðun
sinni, og skúturnar skapa sér
sín eigin þyngdarlögmál á haf-
fletinum og virðast frekar svífa
áfram en sigla. Hvíta línan í
mynd nr. 8 „Glymur í Hvalfirði"
gerir myndina svo lifandi og
vatnslækina sannfærandi. Að
því leyti finnst mér hún fremri
mynd nr. 32 af sama „Mótívi“
en sú mynd hefur einnig aðra
punkta. Þetta þykir mér t. d.
bera vott um vinnubrögð „naiv-
ista“. Myndir nr. 16 „Horn-
bjarg“ og 31 „Hvítserkur í Húna
flóa“ eru í sama flokki. Nr. 3
„Skjaldbreiður" er byggð upp
á einfaldan hátt og sannfærandi,
einnig nr. 7 „Útræði í fjörðum
vestra“. Nr. 17 „Álfheipiur" hef
ur yfir sér sérstakan og dular-
fullan svip. Annars finnst mér
myndir fsleifs ákaflega misjafn-
ar, þótt jafnan sé eitthvað for-
vitnilegt í þeim að finna. Fólk
ætti að kynna sér list ísleifs,
því að það er ómaksins vert, og
margfalt tel ég myndir hans verð
mætari obbanum af því, sem
sem margur leyfir sér að tjalda
yfir í þessari borg. Það er ekki
að vita, hve lengi myndir hans
verða á verkamannataxta, því
að söfn eru farin að fá áhuga
á verkum hans, og tvær mynd-
ir á þessari sýningu eru þegar
seldar á safn í Köln. Við skulum
óska þess, að ísleifur haldi
lengi áfram að mála af krafti,
myndir hans eru nokkuð sérstæð
ur þáttur í íslenzkri myndlist.
Bragi Ásgeirsson.