Morgunblaðið - 22.11.1968, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1968
15
Atvinnu- og byggöaþrúun
á íslandi 1985
Eftir Lárus Jónsson, forstöðumann
byggingaáætlunardeildar
Efnahagsstofnunarinnar
NÆSTU tvo áratugi, nánar til
tekið tímabilið 1965-1985, mun ís
íslenzku þjóðinni fjölga miklu
meira í beinum mannfjöldatöl-
um heldur en síðasta tuttugu
ára tímabil á undan, þ.e.a.s. 1945
-1965. Saml væmt áætlun Efna-
hagsstofnurar má gera ráð fyr-
ir, að fjölgun milli markáranna
1965-1985 verði 81.400 manns, en
síðustu tvo áratugina á undan
varð fjölgunin hins vegar 63.400
Þjóðinni fjölgar því skv. þessu
um 18.000 einstaklinga næstu
tuttugu ár fram yfir jafnlangt
tímabil á undan. Þetta jafngild-
ir fjölgun um fjóra tímabilið
1965—85 fyrir hverja þrjá ára-
bflið 1945—1965. Gert er ráð
fyrir þessari mannfjöldaþróun
þrátt fyrir fækkun lifandi
fæddra barna á hverjar 1000
konur í hinum ýmsu aldurs-
flokkum. f Jorsendum þeim, sem
tekið er tillit til við gerð áætl-
unarinnar, er gert ráð fyrir að
þetta frjósemishlutfall haldi enn
um sinn áfram að lækka
Ein afleiðing þessarar auknu
mannfjölgunar þjóðarinnar um
18.000 manns á næstu tuttugu
árum fram yfir það, sem áður
gerðist á sama tíma, kemur fram
í því, að um þriðjungi meiri at-
vinnumannEfli mun koma fram á
vinnumarkaðinn þetta tímabil
heldur en gerðist 1945—65. Bú-
asit má við, að atvinnumann-
aflinn vaxi um 34.000 manns
timabilið 1965—85, eða 4*5%, í
stað einungis 22.000 manns tíma-
bilið 194i5—65, en það var 40%
aukning. Ljóst er því, að 12.000
manns þurfa að fá vinnu næstu
20 ár fram yfir þann mannafla,
sem atvinnuvegirnir tóku við
1945—65, Þetta þurf að gerast
jafnhliða því, sem verúleg tækni
væðing og bagræðing mun áfram
leysa af hólmi mikið vinnuafl á
ýmsum sviðum atvinnulífs.
Hvaða atvinnugreinar eiga að
taka við hinu aukna vinnuafls-
framboði? Ljóst er, að landbún-
aður og firkveiðar munu ekki
taka við mikilum hluta þess. Vél-
væðing og ræktua mur. aukast
verulega í landbúnaði og búein-
ingar stækka til muna. Veiði-
tækni fleygir sífellt fram jafn-
framt bví, sem vísindamenn hafa
þungar áhjggjur af aukinni sókn
í fiskistofnana. Þróun þessara
atvinnugreina beggja, sem jafn-
an hafa verið höfuðbjargræðis-
vegir fslendinga, er því ljóslega
takmörk sett. Jafnvél þótt menn
greini á um þau takmörk, virðist
þó einsýnt að þróun þessara
greina er meira komin undir
aukinni vé væðingu, tækni og
vinnumannafla. Þrátt fyrir þetta
geta þær afkastað síauknu fram-
leiðslumagni, eins og reynsla síð
ustu ártuga leiðir í ljós. Sú
framleiðsluaukning er beinlínis
undirstaða veigamikilla úr-
vinnslugreira. Uppbygging og
afkoma þtssara atvinnugreina
mun því um sinn ráða úrslitum
um heildarafkomu þjóðarbúsins,
þótt þær taki ekki til sín auk-
ið vinn íafl að marki.
Tveir höfuðflokkar atvinnu-
vega eru þá eftir, sem gætu tek-
ið við aukningu vinnuaflsins.
Hinn fyrri er úrvinns'Iugreinar
— með því er átt við fiskiðnað,
annan iðnað og byggingarstarf-
semi, °n hinn síðari er þjónust-
ur — verzlun og viðskipti, sam-
göngur og opinoer þjónustu-
störf. — Augljóst er að vöxtur
þjónustugreinanna meðal þjóðar,
sem er svo háð inn- og útflutn-
ingi og íslendingar eru þarf að
byggjast á því, að úrvinnslu-
greinar vaxi, sem geta selt vör-
ur sín ir erlendis í skiptum fyr-
ir vörur, sem hagkvæmt er að
kaupa þaðan. Annað skilyrði
hagstæðrar efnahagsþróunar
næstu áratugi — næst á eftir
framleiðsluaukningu framleiðslu
greinanna — er því vöxtur iðn-
greina, bæði fiskiðnaðar og ann
ars iðnaðar sem samkeppnisfær
er á erlendum mörkuðum. Tak-
ist þetta, má búast við vaxandi
velmegun og mikilli eftirspurn
almennings eftir þjónustu. Hið
aukna vinnuafl myndi þá sam-
kvæmt reynslu þjóða, sem voru
á svipuðu stigi efnahagsþróun-
ar fyrir 20 árum og íslendingar
eru nú, skiptast nokkuð jafnt á
milli nýrrar starfsemi í úr-
vinnslu og þjónustuatvinnu-
greinum. Allt þetta merkir raun-
ar, að skilyrði framfara í efna-
hagslífi okkar í framtíðinni eru
hin sömu og áður, að sú þróun
verði áfram í atvinnuskipting-
unni, sem verið hefur undan-
farna áratugi á fslandi og meðal
allra efrahagslega þróaðra
þjóða: Hlutfallsleg, eða bein
fækkun vinnuafls í frumfram-
leiðslu, en aukning í úrvinnslu
og þjónustuereinum.
Augljós tengsl eru milli þró-
81.430).
unar í búsetu og atvinnuskipt-
ingar. Landbúnaður er strjálbýl
isatvinnuvegur, en úrvinnslu-
greinar þurfa þéttbýli til vaxt-
ar og viðgangs. Þjónustugrein-
ar hafa bezt vaxtarskilyrði í
miklu þéttbýli, bar sem sam-
göngur eru góðar til nærliggj-
andi byggða. Atvinnulífsþróun-
in hefur valdið mestu um þær
breytingar í búsetu sem orðið
hafa hér á landi undanfarna ára
tugi. Samþjöppun byggðar var
því nauðsynlegt skílyrði fram-
faranna svonefndu og verður
svo áfram eftir þeim horfum,
sem eru á þróun atvinnuskipt-
ingarinnar.
Þetta er nauðsynlegt að hafa
ríkt í huga, vegna þess að höml-
ur á þá byggðaþróun, sem nauð
synleg er, vegna framfara í at-
vinnulííinu, eru auðvitað stór-
varhuga vei ðar.
Þessi lögmál um tengsl bú-
setu og atvinnuþróunarinnar, svo
og vaxandi kröfur almennings
um aukna þjónustu á öllum svið
um, hafa þó á hinn bóginnstuðl-
að mjög að hömlulausum vexti
fárra stórborga og héraða um-
hverfis þær í flestum löndum,
sérstaklega höfuðborganna. Þetta
hefur valdið mjög miklum mis-
vexti í mannfjö'ldabróun og at-
vinnulífi hinna ýmsu landshluta
í þessum löndum. Flestum er
kunn sú þróun, sem átt hefur
sér stað í þessu efni hér á landi.
Sérstakar ástæður voru þó í
þessu efni hérlendis, þar sem
ekkert öflugt þéttbýli var til hér
á land um aldamót. Höfuð-
borgin þurfti því að vaxa til-
tölulega hrett til þess að geta
gegnt hlutverki sínu sem mið-
stöð iðnaðar, viðskipta, fé'lags-
og menningarlífs fullvalda þjóð
ar. Fáum getur hins vegar bland
azt hugur um, að þessu bráð-
nauðsynlega marki er nú náð,
að fslendingar eiga nú myndar-
lega höfuðborg, sem gegnt get-
ur prýðilega áðurnefndum hlut-
verkum. Þv’ hlýtur að vera tíma
bært að spyrja, hvort áframhald
andi aðstreymi fólks til höfuð-
borgarinnar af byggðasvæðun-
um utan af landi sé þjóðinni hag
kvæmt frá efnahagslegu og fé-
lagslegu sjónarmiði.
A mynd I. er sýnt, hvað fólki
fjölgar til ársins 1985 á sex
byggðasvæðum, sem landinu er
skipt í, samkvæmt áðurnefndri
áætlun Efnahagsstofnunarinnar
ef engir fólksflutningar yrðu
milli byggðasvæða. Á mynd II
er hins vegar sýnt hver áhrif
fólksflutningar hafa á mann-
fjöldaþróunina á hverju byggða
svæði, ef sama flutningsreynsla,
sem varð 1960—65, helzt allt
tímabilið til 1985. Heildaráhrif
fólksflutninganna, jafngilda sem
næst 14.500 manns til aukining-
ar eðlilegri fjölgun á Reykja-
víkur- og Reykjanessvæðinu, og
verður fjölgunin þar þá rúm-
lega þrisvar sinnum meiri en á
öllum öðrum byggðasvæðum á
landinu. Athyglisvert er að sam
kvæmt þessu yrði fjölgunin á
höfuðborgarsvæðinu sjálfu
(Reykjavík, Hafnarfirði, Kópa-
vogi, Seltjarnarneshreppi, Mos-
féllshreppi, Garðahreppi og
Álftaneshreppi) um 10.000
manns — eða sem svarar ein-
um Kópavogi — meiri næstu
tuttugu ár, heldur en bein fjölg-
un varð á þessu svæði 1945—65.
Niðurstaða sú, sem lýst er hér
að framan, fékkst með því að
miða við flutningsreynslu ára-
bilsins 1960—65, sem var veru-
lega hagstæðari landsbyggðinni
en áður. Væri hins vegar miðað
við reynslu áranna 1950—60
myndu flutningsáhrifin til höf-
uðborgarsvæðisins og Reykja-
ness verða miklu meiri. Mann-
fjöldaaukningin á sjálfu höfuð-
borgarjvæðinu yrði þá sennilega
nálægt 18.000 manns fram yfir
þá beinu fjölgun, sem varð þar
í mílli 1945—65. óraunsætt væri
að útiloka möguleika á slíkri
framvindu mála, vegna miklu
meiri óvissu í atvinnulífi úti á
landsbyggðinni o.fl þátta, ef
ekki yrði við slíkri þróun sporn
að.
Þótt tekin sé hagstæðari út-
koman úr ofangreindu dæmi,
að flutningsáhrifin milli 1965—85
yrðu 14.500 manns frá byggða-
svæðunum utan af landi, er sýnt,
að slík mannfjöldaþróun hefði
óumflýjanlega í fö rmeð sér eft-
irfarandi fylgjur:
f fyrsta lagi í Reykjavík og
á Reykjanesi: Mjög hraða þró-
un atvinnúlífs með sívaxandi að
dráttarafli fyrir fólk úr öðrum
landshlutum, þörf fyrir grunn-
fjárfestingu — í götum, holræs-
um, vatnslögnum og vatnsöflun,
skólum o.s frv. — fyrir 14.500
manns fram yfir eðlilega fjölg-
un, mikla eftirspurn á húsnæð-
is- og lóðamarkaði svæðisins með
tilheyrandi verðþenslu, svo og
vaxandi félsgsleg vandamál, t.d.
á sviði útilífs samgangna inn-
an svæðisins og við aðál þjóð-
vegakerfi o s.frv.
í öðru lagi yrði hið öfuga
upp á teningnum á brottflutn-
ingssvæðunum: hægfara þróun
atvinnuiífsins, m.a. vegr.a ónógr-
ar þjónustu og óbeinnra tengsla
við vaxtarsvæðið, óhagkvæm nýt
ing atvinnutækja og grunnfjár-
festingar, sílækkjindi. verð að
tiltölu á fattaf jármunum í hlut-
falli við önnur svæði og vax-
andi félagslegt óréttlæti.
Hver er þá hagkvæmasta
byggðaþróunin, eí áframhald-
andi framfarir ' atvinnulífinu
krefjast samfærslu byggðarinn-
ar en sá vöxtur höfuðborgar-
innar og næsta nág -ennis henn-
ar, sem horfur eru á, samkvæmt
fenginni rtvnslu, er jafn óhag-
kvæmur og raun ber vitni? Flest
rök hníga að því, að hagkvæm
asta byggðaþróunin sé dreifð
myndun hæfilega margra þétt-
býliskjarna á hinum ýmsu
byggðasvæðum landsins þannig
að atvinnulífs- og mannfjölda-
þróun innan hvers byggðasvæð-
is í heild geti orðið sem eðl;,eg-
ust.
Nokkrir byggðskjarnar á svæð
unum fimm utan Reykjavíkur og
Reykjanessvæðisins eru þegar
til í landinu Ef gert er ráð fyr-
ir, að beir vrðu efldir með ýms-
um aðgerðum og um 90% af
því fólki, sem annars færi til
Reykjavíkur og Revkjanesssvæð
isins, flyttist til kjarna innan
svæðanna, lækkaði það flutnings
áhrifin til Reykjavíkur og
leykjanesssvæðisins um rúmlega
11.000 manns frá því, sem bú-
ast má við eftir fenginni
Framhald á bls. 20