Morgunblaðið - 22.11.1968, Qupperneq 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1968
19
Halldór Jónsson, verkfrœðingur:
Lm valdið og atvinnulífið
SIGMUND gamli Freud hélt
því fram, að kynhvötin væri
sterkasta kennd mannsins og
undirrót allra hans gerða. Ýms-
ir hafa þó dregið þetta í efa og
bent á valdagræðgina, sem hið
ráðandi afl í gerð mannsins.
Þessu til stuðnings hafa þeir
bent á, að menn verða því fast-
heldnari á völd og yfirdrottnun,
sem þeir eldast meira. Og yfir-
leitt eru leiðandi stjórnmála-
menn heimsins fremur afar og
langafar en feður.
Til þess a ð halda völdum í
hvaða félagseingingu sem er, þarf
leiðtoginn á samtökum að halda.
Samtök myndast af nauðsyn,
og til stjórnmálasamtaka er oft-
ast stofnað í óeigingjörnum til-
gangi. Menn vilja bæta það sam-
félags, sem þeir lifa í og tengjast
böndum við þá einstaklinga, sem
eru sem næst sama skrnis og
þeir sjálfir. Einnig er það vei
þekkt staðreynd, að samfélag,
sem orðið er rótgróið í sinni
grein, laðar til sín einstaklinga
í skjóli þess valds, sem myndast
hefur í hendi forystumanna þess.
Stjórnmálaflokkar og valdið.
Þannig er um stjórnmálaflokka.
Þegar þeir eru orðnir að stað-
reynd og farnir að hafa áhrif,
þá myndast gjarnan einskonar
konungsætt innan þeirra, sem
erfitt er að komast inn í og
og erfitt að vera í andstöðu við.
Því álykta margir sem svo, að
betra sé að vera handgenginn
maður, í stað þess að hugsa og
breyta sjálfstætt, og hljóta
þannig umbun. Hafa menn ekki
heyrt unga menn segja, að það
borgi sig bezt að fara í tiltekinn
folkk, vegna þess að hann sjái
um sína? Enda er athyglisvert
að horfa yfir ýmsar stofnanir
þjóðfélags okkar, bæði gamlar
og nýjar. Þar getur að lítabreið-
fylkingar af launþegum, sem
eiga sameiginlegan pólitízkan lit
en jafnvel fátt annað.
Þessi þróun hefur orðið sú hér
á landi, að fjórir stjórnmálafl-
okkar eru orðnir grónar stofn-
anir. Hver þeirra hefur fulltrúa
aína í stjórn allra opinberra
fyrirtaekja, banka, verksmiðja
og stofnana. Þess vegna er
þessi flokkaskipting svo rótgró-
in í fjármálakerfi okkar, að allt
atvinnulíf þjóðarinnar er endan
lega háð miðstjórnum og innri
hringum flokkanna, sem hafa þó
etv. í raun og veru vald sittsem
afleiðingu sama valds, þeas. þeir
hafa völdin af því að þeir eru
búnir að ná þeim. Þessir innri
hringir eru vakandi yfir því að
fyrirbyggja, að skyndilegar
breytingar geti orðið á aðstöðu
þeirra.
Erfðakerfið í stjómmálunum.
Reynzla síðustu ára sýnir, að
erfitt er að koma nýjum flokk-
um á laggirnar og má segja að
það sé vel. Má minna á rigulreið
ina í Frakklandi fyrir valda-
föku DeGaulIe.
Hannibal Valdimarsson sýndi
okkur hinsvegar í síðustu Alþ-
ingiskosningum, að mögulegt er
að bjóða fram fleiri en einn lista
fyrir sama flokk. Og þetta hefur
vakið mikla athygli, sem bendir
til þess að fólk sé orðið þreytt á
því, að fámennir hópar séu einir
um það að ákveða, hverjir skuli
verða landsfeður, og hverjir
landslýður.
En sem vonllegt er, þá eru ekki
allir jafn hrifnir af þessu fyrir-
bæri. Þessvegna liggur nú fyrir
Alþingi tillaga um það, að fram-
boðslis'tar flokka skuli samþykkt
ir af miðstjórnum flokkanna. Ef
til vill er þetta ekki ósanngjörn
krafa til þess að fyrirbyggja mis
skilning. En það er nú einu sin.ni
dregið mjög í efa, að lýðræði sé
viðhaft í stjórnmálaflokkunum,
að minnsta kosti ekki sú tegund,
sem nefnd er vestrænt lýðræði.
Hin pólitíska þreyta og deyfð,
sem verður vart hjá almenningi,
er bæði orsök og afleiðing þess,
að fámennir hópar ráða lögum
og lofum í flokkunum, þinginu,
ríkinu og öllu okkar lífi. Við-
brögð almennings verða síðan
svipuð og þekkjast í einræðis-
ríkjunum-, „pólitík er niðurlægj
andi og ekki fyrir mig, enda get
ég engu breytt“. Munurinn er
bara sá, að við getum valið um
nokkuð fleiri velþekkt andlit en
þar tíðkast. En samt fullyrða
margir, að í kosningum hjá
okkur sé einungis um að ræða,
að velja þá „111“ og „Verri“ til
þess eins að losna við þann
„Versta", fremur en að um hug-
sjónir sé að ræða.
En afleiðing þessa kerfis, sem
raunar verður erfðakerfi í
stjórnmálalífinu á skömmum
tíma, er nokkuð óvænt. Það er
tilfærsla valdsins úr hendi Al-
þingis í hendur embættismann-
anna.
Embættismennska og framtak
Það er velþekkt staðreynd,
að ráðherrar hafa nokkra til-
hneigingu til þess að skipa sína
gæðinga í hin ýmsu embætti,
líkt og handgengnir menn þágu
sýslanir af konungum til forna.
En einu höfum við gleymt frá
því í fornöld. Það er það, að
embættismenn sitja í krafti sinn-
ar skipunar, hversu vafasöm
hún var í upphafi, en ráðherrar
eru, samkvæmt stjórnarskránni
skyldir að víkja, séu þeir sviptir
umboði Alþingis. Að vísu hefur
þetta lítið komið að sök, þar eð
það eru alltaf sömu mennirnir og
þeirra uppalningar sem eru í
stólunum til skiptis, þannig að
lítið hallast á í fjöldann.
En við skulum segja, að til
valda kæmist breytingasinnuð
ríkisstjórn, studd af meirihluta
fólks. Þessi ríkisstjórn myndi
erfa hjörð embættismanna, sem
margir hverjir myndu geta orðið
óþægur ljár í þúfu, ef þeir vildu
launa sínum fyrri velgjörðar-
mönnum. Þannig gæti ríkisstjórn
in verið meira og minna lömuð
og hennar umbótagetu takmörk
sett.
Þetta mætti ef til vill hafa á
þann veg, að ríkisstjórn hefði
leyfi til þess, að skipta um for-
stöðumenn og fyrirmenn allra
opinberra stofnanna. Þetta
myndi verða embættismönnum að
hald og koma í veg fyrir þá
stöðnun, sem allt of oft fylgir
því, að embættismenn verða því
nær ellidauðir í sinum embætt-
um.
Til tryggingar gegn því að em-
bættismennska yrði ótryggur
atvinnuvegur, mætti fylgja að
viðkomandi forstöðumanni yrði
tryggð atvinna við ráðningu nýs
manns.
En þetta má e.t.v.. telja, að sé
ekki tímabært enn, því að breyt-
ingar á flokksforsjá og flokkum
virðast ekki í augsýn. En þessi
tími getur komið, ef hinni ungu
kynslóð áskotnast aðrar hug-
myndir en erfðakenningarnar,
sem hún er alin upp við.
Því hefur verið hreyft í
Morgunblaðinu, að fá ætti menn
úr einkarekstri, til þess að veita
opinberum fyrirtækjum forstöðu,
öðru hvef ju að minnsta kosti, til
þess að hressa þau upp. Að vísu
hefur nú reyndin á fslandi verið
sú, að pólitízkir prinsar hafa
verið sóttir úr opinberum fyrir-
fækjum og settir yfir einkafyrir
tæki, sem 'lent hafa í erfiðleikum,
en það er önnur saga. Allavega
er hætt við því, að þetta sé tæp-
lega framkvæmanlegt með nú-
verandi fyrirkomulagi. Enda er
ennfremur svo við að búast, að
mannval þjóðarinnar verði frem-
ur að finna í embættismanna-
hjörðinni en í einkarekstrinum,
ef svo heldur áfram með þróun
ina, sem ég ætla að ræða um hér
á eftir.
Einkaframtak og ríkisrekstur
Það er hagfræðileg staðreynd,
að erfitt er að hafa annan hag
afþví, að leggja fé sitt í atvinnu
reksturinn. Veldur hér um óða-
sköttun, sem hindrar verðbréfa-
markað, sem er forsenda al-
menningshlutafélaga.
Þetta er orðið svo samgróið
okkur öllum, að okkur er farið
að finnast breytingar allt að ó-
hugsandi. Þessu til stuðnings má
benda á, að sé talað um stóriðju-
framkvæmdir á íslandi, þá er
ríkisþáttaka það eina form, sem
fólki dettur í hug.
Nægir að benda á Áburðar-
verksmiðjuna, Sementsverksmiðj
una, Kísilgúrverksmiðjuna og
Álverksmiðj una.
Nú kann það að vera þjóðar-
viljinn, að þetta sé svona. Að
minnsta kosti munu jafnaðar-
sinnuðu flokkarnir ekki vera á
móti þessu fyrirkomulagi. En þá
ættu hinir, sem sífellt klifa á
nauðsyn einkaframtaks, að
hætta því. Því hafi þeir ekki
sýnt sig í því, að vera beinlínis
á móti því, þá hafa þeir stutt
þessa þróun sem orðin er.
Það er að minnsta kosti stað-
reynd, að óvíða um heim, þar sem
nokkuð einkaframtak þekkist, er
ríkisvaldið jafn reiðubúið og hér
að leggja til atlögu við einka-
framtakið. Svo rammt kveður að
þessu, að margir telja okkur
stefna hraðbyri til nokkurskon-
ar sósialisma. Og hafa þeir ekki
nokkuð til sins máls?
Ríkið hefur svelgt til sín í
stærri og stærri mæli sparifé
landsmanna. Á ég þar við sölu
hinna verðtryggðu og „skatt-
frjálsu" spariskírteina, sem fólki
finnst vænlegasta fjárfestingin
á tímum óðaverðbólgu og
skattagleði. Afleiðingin er sí-
fellt lasnari atvinnurek-stur
einkaaðila um allt land, á meðan
fénu er ausið í pólitískar hug-
dettur eins og „framkvæmda-
nefnd byggingaráætlunar".
Er ekki úr vegi að minnast
lítillega á þessar framkvæmdir
eins og þær koma mér fyrir
sjónir.
Ævintýrið um nefndina
Þegar ég var strákur heyrði
ég oft talað um „nefndina". Hún
var þá uppi á Skólavörðustíg og
réði öllu í þjóðlífinu, að minnsta
kosti til jafns við Guð almáttug-
an. Núna er aftur talað um
„nefndina" og enn er hún mátt-
ug og sterk og flest vald er
henni gefið. En hvernig varð
hún til í þetta sinn.
Hér á landi hafði um langt
skeið ríkt ofurveldi uppmæl-
ingaaðalsins í byggingariðnað-
inum. Furstalegir taxtar og hin
mikla þensla sá fyrir því, að fátt
nýtt gerðist, er til lækkunar
byggingarkostnaðar mætti leiða.
Auk þess leiddu stjórnmála-
mennirnir athyglina frá hinum
háa kostnaði, með því að láta
bæinn byggja sjálfan. Þá fyrst
gátu braskararnir hækkað sín
hús.
Að vísu voru nokkrir aðilar,
sem voru að ympra á nýjum að-
ferðum í byggingum, en með tak-
mörkuðum árangri vegna smæð-
ar sinnar. Ég hefi þó heyrt um
hérlent fyrirtæki, sem gat fengið
lán í Bandaríkjunum, sem nam
milljónum dollara, til þess að
reisa hér húsaverksmiðju, en
ráðandi flokkum leist ekki á að
leyfa þetta, sérstaklega svona
án allrar flokksforsjár.
En eitthvað vildu menn nú
gjarnan gera og lækkun bygg-
ingarkostnaðar varð gott alag-
orð, sem flokkarnir héldu að
ætti vel við unga fólkið. Síðan
tóku verkalýðssamtökin sig sam-
an og kröfðust aðgerða. Þarna
gafst tækifæri til þess að byrja
á nýjungunum með ótakmark-
aðri flokksforsjá, nýjum stöðum
fyrir verðuga og stjórnmálalegu
Munchenarsamkomulagi.
„Nefnd“ vár stofnuð og allt fé
var henni gefið. Ekki þurfti hún
að reikna með sköttum, sem aðr-
ir byggendur hafa talið skipta
einhverju máli til þessa. Ríkið
sá um að skaffa peningana,
meðal annars með sölu áður á-
minntra spariskírteina og draga
þannig inn veltufé „braskar-
anna“, eða einkaframtaksins eins
og það heitir fyrir kosningar.
Ekki þurfti einu sinni að hafa
fyrir því, að bjóða út uppsteyp-
ur húsanna. Lýst var yfir því,
að „enginn íslenzkur aðili væri
nógu öflugur" til þess að taka
að sér verkið. Breiðholt hf. var
því stofnað snarlega, með svo
miklu sem þriggja milljóna
krónu hlutafé og síðan var lagt
til atlögu við byggingakostnað-
inn.
Það er fullkunnugt þeim, sem
við byggingamál hafa fengizt, að
það sem máli skiptir í þeim iðn-
aði eru þau lánakjör, sem mögu-
legt er að bjóða við sölu vörunn-
ar. Nefndin þurfti því ekki að
kvíða um sölu sinna íbúða, hvað
svo sem þær myndu kosta.
Fjármagnið sá fyrir því. Það
eru til aðilar, sem hafa byggt
jafn ódýrt og nefndin, en eru
stopp vegna þess, að þeir geta
ekki lánað kaupendum. Enda
hver ætli vilji kaupa, þegar hægt
er að fá íbúð hjá nefndinni með
80 þúsund króna útborgun o g
ævilöngum lánum? Samt er sagt,
að þrátt fyrir skattleysi og fjár-
hagsáhyggjuleysi, þá eigi nefnd-
in samt eftir að byggja ódýrara
en braskaragarmarnir gerðu
með gamla laginu.
Það er óneitanlega ánægju-
legt, þegar hjón, sem hvorugt
eru orðin 21 árs geta flutt í
eigin íbúð. En ósköp held ég, að
mörg þau hjón, sem á undan-
förnum árum hafa unnið sér til
óbóta, aðstoðarlítið af því opin-
bera, hljóti að finnast vera orðn
ir breyttir tímar. Eða þeim, sem
barizt hafa árum saman við skatt
heimtuna til þess að halda sínum
íbúðum, þegar þess eru dæmi, að
langt aftur í tímann, er úthlut-
fólki, sem skuldar opinber gjöld
að íbúð hjá nefndinni.
Hefði í stað þessa mátt fara
þá leið, að leyfa þeim, sem ódýr-
ast gætu selt og byggt íbúðir á
frjálsum markaði, að selja sína
framleiðslu á þeim kjörum, sem
nefndin býður? Jafnframt því,
að leyft yrði að byggja hér upp
byggingafélög (almenningshluta
félög) með fáanlegri erlendri að-
stoð? Því svari hver fyrir sig.
En sósialisminn og nefndin er
kannski það sem koma skal.
Framtíð íslands
Um mörg undanfarin ár var
það hald manna, að okkar biðu
óþrjótandi auðlegðir í sambandi
við fullnýtingu sjávarafla, virkj-
un vatnsfalla og eflingu land-
búnaðar. Menn, sem sögðu annað
fyrir 20 árum, voru ýmist út-
hróðaðir afglapar eða þagaðir í
hel. En nú hefur forstöðumaður
Efnahagsstofnunarinnar, Jónas
Haralz, lýst efa sínum á því, að
þessar greinar hafi nægjanlega
vaxtarmöguleika.
í stuttu máli virðist margvís-
leg „sérstaða" fslendinga verða
harla lítil með vaxandi iðnþróun
heimsins. Rússar sigla nú á mið-
in okkar með jafngóðan og betri
útbúnað en við höfum sjálfir.
Kjarnorkuverin munu fyrir-
sjáanlega fara fram úr vatns-
orkuverum í framleiðni raf-
magns. Landbúnaður frjósamari
landa eflist og framleiðir æ
meiri verðmæti á starfsmann,
meðan mðurgreiðslur viðhalda
fólk óarðbær störf fyrir þjóðar-
búið, eins og kotbúskapur er, eða
þjóðhagslega hættuleg, eins og
skefjalausa hjarðmennsku í sauð
fjárrækt. Iðnaðarþjóðir laða til
sín fjármagn og reyna að leyfa
framleiðslufyrirtækjunum að
vaxa, meðan við eflum skattpín-
ingu atvinnuvega okkar eða
reynum að leggja þá í rúst með
ríkissamkeppni.
Hræðsla margra okkar við
erient fjármagn er ekki minni
núna, en draugahræðslan var á
fyrri tíð. Þessir menn ættu samt
að reyna að gera sér í hugar-
lund, hvernig atvinnuástandið í
landinu væri núna, ef ekki
væru framkvæmdirnar við Búr-
fell og í Straumsvík.
Ég held, að íslendingar ættu
að reyna að fá hingað erlent
fjármagn, með því t.d. að lofa
útlendingum tímabundnum skatt
fríðindum, ef um útflutningsiðn-
að er að ræða. Ef slíkt tækist, þá
munu mikil verðmæti verða eftir
í landinu, þó svo að útlendingar
eigi félögin um skeið og „fjór-
menningarnir“ séu ekki allsráð-
andi í hverri verksmiðjustjórn.
Aðalatriðið er, að sjálfstæð
þjóð hafi næga atvinnu og fram-
faramöguleika í sínu eigin landi,
því við lifum ekki til lengdar á
náttúrufegurð, fornsögum og
fiskileysi.
En til stefnubreytinga þarf
vald. Og valdið er því aðeins
réttlátt, að það sé vilji hins lýð-
ræðislega meirihluta. Og til þess
að hann megi sjást hreinn og ó-
mengaður, þá verður fólkið —
allur almenningur, — að taka
meiri þátt í stjórnmálum almennt
og hugsa sjálft í stað þess að
láta gera það fyrir sig. Það er
ósamboðið fólki, sem fær að lifa
við lýðræði og frelsi, að nota
ekki þessi réttindi, heldur fljóta
undan straumi tímans og treysta
því að aðrir muni bægja hjá
blindskerjum.
Framtíð okkar, sem efnalega
sjálfstæðrar þjóðar, er meira
undir þessu komin en nokkru
öðru.
Halldór ónsson
verkfræðingur.
UTAVER
„_______122-24
Sl» 30280-32262
Gólfdúkur — plast- vinyl og línóliun,.
Postulíns-veggflísar — stærðir 7(4x15, 11x11 og 15x15,
Amerískar gólfflísar — Gold Year, Marbelló og Kentile.
Þýzkar gólfflísar — DLW.
Hollenzkur Fiesta dúkur — eldhúss og baðgólfdúkur.
Málningarvörur — frá Hörpu hf„ Málning hf. og Slipp-
fél. Reykjavíkur.
Teppi — ensk, þýzk, belgísk nælonteppi.
Fúgavarnarefni — Sólinum, Pinotex.
Silicone — úti og inni.
Veggdúkur — Somvyl, frönsk nýjung.
Vinyl veggfóður — br. 55 cm.
Veggfóður — br. 50 cm.