Morgunblaðið - 29.11.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1968
Dr. Hreinn Benediktsson, prófessor:
HANDRITASTOFNUN ISLANDS OG
fSLENZK RANNSÖKNARSTARFSEMI
SfÐASTLIÐINN votur, hiim 3.
og 4. febr., birti ég grein í Mbl.,
sem n'efndist: „Hvað eru íslenzk
fræði? Handritastofniun íslands
5 ára“. í grein þessari sýndi ég
fram á að „islenzk fræði“ í hefð-
bundnuni skilningi — þ.e. sem
„þríein“ grein, er nái yfir ís-
lenzkt miá'l, bókmenntir og sögu
— eigi sér ekki tilverurétt sem
fræðilegit hugtak; þau séu ekki
og haifi aildrei verið „sjálfstæð
og um innri uppbyggimgu heil-
steypt fræðigrein", heldur sé
sönnu nær að þaiu séu „saimbland
af þremur séreitökuim og um
margt gerólíkum fræðigreinum,
eða öliu heldur af þáttum úr
þremur greinum". Þá leiddi ég
rök að því, að við stofnun Hú-
akólans og fyrst framan af hafi
allt annar skilningur ríkt á atöðu
þessara fræða, en þrennimgar-
hugmyndin hafi síðan þróazt
smám sarnan næstu áratugi. Hafi
sú þróun vissiuilega ekki verið
ávöxtur ákveðinnar, markvissr-
ar stefnu í málefinum Uáskólans,
heldur hafi hún nánast aðeins
verið bein og óhjákvæmileg af-
leiðing af því, hve þrönigan stalkk
varð að sníða Háskólanjum í byrj
un vegna smæðar hans og fá-
tæktar þjóðarinmar, eins og t.d.
fyrsti rektor Háskólans, Björn
M. Ólsen, lýsti með isvo einföld-
um en skýrum orðum í ræðu á
stofnunarhátíð skóianis. Meðan
þessi þróun átti sér stað, hafa
men.n eflaust ekki gert sér grein
fyrir henni, enda hefur hún
sennilega verið ófyrirsjáanleg í
upphafi. Má því segja að þrenn-
imgairhuígmyndin hafi verið eins
konar andlegt kreppufyrirbæri.
í>ó varð raunin því miður sú, að
í þessum efnum varð kreppan
lífseigari en í mörgum öðrum,
og það varð ekki fyrr en á þess-
um áratug að þrennimgargoðinu
varð velt af stalli.
Þá sýndi ég fram á í grein
minni að íslenzk fræði í hin.um
hefðbundna skilmingi hafi verið
„sá grundvölilur.... sem skipu-
lagning Handritastofnunar var á
sínum tíma reist á“. Ekki sé því
verið að koma á fót rannsókna-
stofnun í einni tiltekinni fræðí-
grein, eins og iátið var í veðri
vaka, heldur í þremur greinum,
eða öllu heldur fjórum, að texta-
fræðinni meðtalinni; þar aftan
í hafi svo verið hnýtt fjórum
fræðigreinum enn. Með lögum
um Handritastofnun sé því verið
„að steypa saman ramnsóknum í
átta ólíkum fræðiigreimum, sem
hver ætti raunverulega heima í
sjálfstæðri stofnun". Leiddi ég
svo rök að því, „að allsendis sé
óhugsandi að Handritastofnun
geti nokfkru sinni hafið alvarlega
starfsemi á ölkx því víða verk-
sviði sem henni var fengið í
upphafi", heldur hnígi öil rök
að því, að stofmunin verði aldrei
annað en raminsóknastofnun í
textafræði — þ.e.a.s. það sem í
lögunum er kallað „kjarni“ henn
ar — og að hvað annað sem
reynt verði að tengja við þennam
kjarna, sé „hætta á að verði í
reynd toák eit)t“.
Fór ég síðan nofckrum orðum
uan, hver verða muni þróumar-
ferill stofnunar sem svo er ástatt
um þegar á bernskuskeiði, að
grundvöllur sá sem hún var reist
á — þæ. þrenningarhugmyndin
— „vacr þá þegar úneltur, eða
hafði öllu heldur aldrei ótt sér
tilverurétt“. Einkum lagði ég
áherzlu á að meðan sjálÆt skipu-
lag stofniunarinniar standi
óbreytt, lögbundið, blasi „sú
hætta við að það verði tiil að
tefja, eða beimlíniis að koma í
veg fyrir, nauðsynlegia eflimgu
rannsókna, á komandi ár.um, í
öðrum þeim fræðigreinum sem
undir Handri'tastofnun voru lagð
ar“. Hið eina skynsamlega sem
hægt sé að gera sé því að fella
hreinlega úr gildi lögin um
Handritastofnun, seitja stofnun-
inni því næst reglugerð sem
hreinni háskólastofnun í texta-
fræði og handritaútgáfu, en hefj-
ast 'síðan handa „um skipulegan
undirbúning að því að koma
smám saman á fót rannsókna-
stofnunum við háskólann í þeim
greinum sem undir Handrita-
stofnun eru nú“.
í áðurnefndri igreim fór ég
loks nokkrum orðum um „ís-
lenzk fræði“ sem háskólapóli-
tískt en ekki fræðilegt hu.gtak,
er megi nota „yfir þær fræði-
greinar sem fjailia sérstak'lega
um efni tenigd íslamdi“. Sé það
og eðlilegt og fullkomlega rétt-
mætt einkenni á háskólapólitík
hverrar þjóðar að leggja ríkasta
áherzlu á þau verkefni sem
beimt varða lamdið og þjóðima.
Leiddi ég rök að því, að þessi
hugsun hafi l'egið að haki í önd-
verðu, er svo rík áherzla var
lögð á að sinna, í ranmsóknum
og kenmslu við Hásikólamin, eink-
um þeim viðfamigiiefnum sem
beint eru tengd ísliandi. En vilji
menn nota „íslenzk fræði“ í
þessum skilningi, er nauðsyn-
legt að gera sér greim fyrir því,
að þá eru þau fræði alls ekki
takmörkuð við hefðbumdnu greim
arnar þrjár, heldur miklu víð-
tætoari.
n
Grein mín .mun að vonum hafa
vakið nokkurt umtal manna á
meðal, en engin blaðaskrif urðu
utan þess að Baldur Jónsson
lektor reit grein í Mbl. 22. marz,
þar sem hann ræddi nokkru
nánar aðallega einm höfuðþátt
málsins.
Hiinn 9. apríl lét svo forstöðu-
maður Handritastofnunar, próf.
Einar Ólafur Sveimsson, loks til
sín heyra í viðtaili við Alþýðu-
bl. Hefur málgagni menmtamála-
ráðherra sýnilega rumnið blóðið
til skyldunmar ,og fór vel á því,
enda ber menntamálaráðherra
vitaskuld æðstu ábyrgð í þess-
um málum sem öðrum er undir
hamn heyra.
Ekki verður sagt að próf. Ein-
air Ólafur taki til meðferðar nein
þau rök sem ég bar fram, né
reyni að kryfja til mergjar mieimn
þann megimþát't málsins er ég
fjallaði um. Fer og meatur hluti
viðtalsinis í að rekja í mjög stór-
um dráttuim gamg mála síðusitu
8—10 árin, endurprenta l'ög stofn
umarinnar o.fl. þess háttar. Var
þetta raunar næsta óþarft, því
að allar eru þessar eimföldu stað-
reyndir vel kunnar og ekki um
þær deilt.
Engu að síður kemur berlega
fram í viðtalinu að próf. Einar
gerir þann málstað, sem ég
deildi á, að sínum og gerist þann
ig málsvari hinna liðnu tíma.
Eemur þetta fram í tvenmu. Ann-
ars vegar viðumkemnir hamm að
hugmynd sín hafi einmitt verið
sú fná fyrstu tíð að „koma á fót
stofruun í „íslenzkum fræðum" í
hefðbundnum s'kilningi þess
hugtaks“. Og hins vegar greinir
hamn algjörlega í sundur
„kennslu í íslenzfcum fræðum í
háskólanum“ og „málefni“ Hamd-
ritastoffnunar og telur sig geta
fjiallað um sdðara málið án þess
aið gefa hinu fyrra gaiurn. En í
þessari aðgreiningu kemur ein-
mitt fram sá reginmi'sskilmmgur
á eðli og hlutverki háskóla sem
öfugþróun þessara máia undan-
fa-rna áraibugi hlaurt að leiða til
og nánair skal vikið að hér á eft-
ir.
Eftir að hafa þamnig sneitt hjá
kjarrna málsins teku'r próf. Einar
Ólafur ti'l umræðu þau „mál-
efni“ Hiandri'tastofmiUinar sem ég
fjaliaiði um. Er einkuim þrennt
sem hamn færir fram.
í fyrsta lagi segir próf. Einar:
,,É.g hafði í öndverðu hugsað
mér Hamdritaistofnun íslands
stóra í smiðum, . . . að hún fjall-
aði um flestar eða allair greinar
íslenzkra fræða í víðtækri merk-
ingu“.
Því miður lætur próf. Einar
undir höfuið leggj'ast að gera nán-
ari grein fyrir hvað hann á við
með íslenzkum fræðum „í víð-
tækri merkimgu". Efl-aust aetlast
hann til að stofnumin sinmi verk-
efnum ekki aðei-ns í ísl. mál-
fremur en á breiddina. Því væri
mjög að fagna að hún yrði til
að stofna til vísindalegra nýj-
unga og framfara í fræðigrein
sinni (textafræðinni) sem leiddu
til þess að útgáfuverk hennar
sköruðu ótvírætt fram úr og
yrðu þannig úr garði gerð að
aðrir, sem við svipuð verkefni
fást, kæmust ekki hjá að taka
þau sér ti'l fyrirmyndar. Þannig
gæti stofnunin bezt staðið við
þau fyrirheit sem æ ofan í æ
hafa verið gefin, er íslendingar
hafa haldið því fram að þeir
myndu betur en aðrir kunna að
leysa þau fræðilegu verkefni
sem tengd eru íslenzkum hand-
ritum. Má í þessu sambandi
nefna að í eitf þeirra útgáfu-
verka sem skýrt hefur verið frá
í fréttum að von sé á frá Hand-
ritastofnun, verður án efa varið
meira fé en í nokkra aðra ís-
lenzka handritaútgáfu frá upp-
hafi vega. Verður vissulega for-
vitnilegt að sjá hvort sú útgáfa
gat visBulega verið fyriæ umræð-
ur uim minmi háttar atriði, eims
og t.d. mafn stofniumarimiiar eða
önnur slík hégómam'ál, en lítið
þar fram yfir.
Og um stjórn Hamdritastofniun
ar skal ég etkiki ræða að öðru
leyti en því, að benda á að próf.
Einar gebur bezt skýrt fná því
sjálfur hvenær síðast hafi verið
h'aldinn þar fundur. Vænti ég
þess að próf. Eimar sjái enga
áiitæðu til að fara í felur með
það atriði.
í þriðja lagi ber próf. Einar
Ólafur loks fram þá frómu ósk
að séir verði í þess'um m'áluim
„gefinn frestur“ þamrn st'U'bta tíma
uem h'ainn eigi eftir að vera ís-
lenzkur embættismiaður.
Við hógværuim tilmælum seim
þessuim er vi'taskudd ekkert ann-
að að segja en að spyrja: tiá
hvers á að nota „fre.:itinn“?
Hvar er hugmynd próf. Einars
að við stön'd'U'm í þess'Uim efnium
þegar „fresburinn“ rennur út?
Við þessum spurnin>g'um er
efckert svar í m'áli próf. Eimars.
En ég — ccg eflaust mjög mang-
ir aðrir — hefðuim mikinn á'huga
á skýrum og ótvíræðum svör-
um frá hans hendi, enda hóf ég
umræður um þessi mál í f.ullu
trau-:ti þess að til forystu í Harnd-
ritastofnun veldist á hverjum
tíma maður seim gerði sér fulla
grein fyrir því, að sá tími getur
komið á hverju sviði að kasta
verði fyrir borð jafnvel hefð-
bundmum sammndiuim og barna-
lærdómi. Á slíkt vitaskuld við
Líkan af handritastofnuninni.
fræði, bókmenmt/um og isiagn-
fræði, heldur og t.d. í kirkj-u-
sögu, rétitarsögu eða þjöðfræð-
um. Og hvens vegna þá ekki að
sinna rannsóknum t.d. á ís-
lenzkum listum og 'listasögu, ís-
lenzkri þjóðfélagsbygginigiu og
stjórnðkipan, eða íslenztou efna-
bagSlífi, atvimmiuhiáttuim og hag-
sögu? Og hvers vegna efcki að
taka fyrir verkefni eiins og t.d.
tamnskemmdir í íslendinigum eða
útbreiðslu maigakrabba meðal ís-
lendinga? Vandimm er sem sé sá
að séu „íslenzk fræði“ tekim „í
víðtækri merkingu", þ.e. seim há-
skólapólitískt h'Ugtak — sem er
sá eini skil'ningur þessa hugbaks
sem kamm að eiga rébt á sér, þó
a'ð raiumveru'Legit notagildi hug-
taksins í þeirri mieitkiinigiu sé ef til
vill næsta vafasaimt — þá er
harla ól'jóst hversu víðtækt það
er. Hvar viil próf. Eimar draga
mörkin og með hvaða röikuim?
En þar við bætist að hvað sem
þessum mönkum líður, þá má
eklki gieyma því húanæði, fjár-
magni og starfs'mamnahaldi sem
stofnuminni er ætilað — og ekki
sízt verður að hafa 'aimemmt í
huga eðli og starfsmöguleika
rannisóknas'tofniana, sem ég drap
á í igrein minni. Ef alls þessa
er gætt, má ljóst vera að í ofam-
grein'diuim umanælum próf. Ein-
ars felst meiri barnaskapur og
skilningsskort'ur á forsenidium
vísindalegra rammsótona en svo, að
því verði trúað að óneynidu, að
þaiu séu við höfð í fulliri álvöru
enda stamgast þessi ummæli á
við það sem próf. Einaæ var áð-
ur búinm að seigja um stofnun í
ísl. fræðum „í. hefðbumdmium
skilningi".
Hins vegar mætti Handrita-
stofnun verða „stór í sniðum“ á
amnam hátt, sem sé á dýptina
muni skara jafngreinilega fram
úr í fræðilegu tilliti. Það verð-
ur að vís-u eflaust svo, að vís-
indalegar framfarir sem Hand-
ritastofnun fær áorkað munu
mest ráðast af hæfileikum þeirra
einstaklinga er til starfs veljast
hjá stofnuninni á hverjum tíma.
En í þessari fræðigr-ein sem öðr-
um má þó fá miklu áorkað með
skipulögðum undirbúingi og sam-
stilltu átaki. Er ótrúlegt að mað-
ur sem hefur í allri fræði-
mennsku sinni lagt jafnríka á-
herzlu á gildj strangvísindalegra
starfsaðferða og próf. Einar Ól-
afur, hafi ekki áhuga á að stofn-
unin verði „stór í sniðum" að
þessu leyti. Er próf. Einari vita-
skuld í lófa lagið að skýra frá
hverjar umræður hafi farið fram
um þessi efni í stjórn stofnunar-
innar. Treysti ég því að hann
kannist þá við hverjar undir-
tektir hans sjálfs hafi verið um
þetta atriði.
í öðru lagi ber próf. Einar því
við að ég hafi aldrei „hreyft
ágreiningi, hvorki í stjórn Hand-
ritastofnunar né í Heimspeki-
deild, um nein meginatriði í
skipulagi stofnunarinnar."
Um þessa röksemdafærslu er
það í skemmstu máli að segja,
að ef gagnrýni mín nú er rétt-
mæt og hefur við rök að styðj-
asf, þá er það vissulega harla
fátækleg huggun fyrir stofnun-
ina að finna megi tækifæri sem
ég hafi látið ónotað til að koma
gagnrýninni á framfæri.
Um heimspeki'deiid miá að
öðr-u leyti þæta við að málið var
þar til meðferðair ium og upp úr
1960. Eins og ég lýsti í áður-
nefndri grein mimini sveif þá
viísu'lega efcki sá andi þar yfir
vötnunutm að gTundvöllur væri
fyrir umræðum um meginstefn-
ur I vísindapólitík. Jarðvegur
jafint í vísindapólitík og í hrein-
um fræðilegum efnum, og heil-
brigð, málefnaileg gagnrýni á því
auðvitað aðeins að verða hvatin-
ing til að leita nýrra leiða og
marka nýja stefnu, sem stand-
ist kröfur tímans.
IQ
En kjarni þessara uimræðna,
sam eiinin Skiptir raiumverulega
máli, er saimibamdið milli ranin-
sókna og keinnslni í starfsemi Há-
skólans — eða í þvi tilviki er
hér um ræðir, temigsliin milli
„ken'siu í íslenzkum fræðurn í
há'sfcólaniuim" og .ym'állefna Hand-
ribastofnunar", sem próf. Einar
vill skilja svo algjörlega í sund-
ur.
Það sem er aðal hvers háskóla
og gefur honurn tiiverurótt sem
sérstákri gerð mennitastofnana er
einmitt stöðugt, samtvinnað og
órjúfandi sambýli rannsókna og
kennslu. Menntastofnun sem
efcki sinnir hvorutveggja verður
aldrei háskóli nema að mafninu
til.
Á það verðxxr ekki lögð of ri'k
áherzla að háskóili er mennta-
stofnun sinnar eigin tegundar,
anniars eðlis en ailar aðrar.
Menn m'ega ekki lálta orðið há-
skóli villa sér sýn. Stofnun af
þesau tagi er ekki eáitt Skólastig
af mörgum, í toeinu framhaldi
atf þeim skóilas'tigum sem á und-
an eru genigin, barna- og mið-
skólastigi o.s.frv. Eins og háákóla
rektor sagði í ræðu á háskólahá-
tíð, er hiáisfcóli ekki eins konar
„yfirmenntaskóli“. Slíks mis>-
skilniragis hefur raunar gætt all
nokkuð hérlendis — í orði, en
þó einfcum í verki — og miá vera
að sjálft orðið háskóli eigi þar
nokkra sök. í nágiraninailöndum
Framhaid á bls. 20