Morgunblaðið - 29.11.1968, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. NÓVEMBER 1968
19
— Staða vísinda
Framhald af hls. 10
©ingöngu stkorið með rainnsólkn-
uim — trúanskoðanir gilda eiigi.
Þ>á mætti miinnas't é perlustein,
tsem til er í vinnaniilagu magni
1 Loðmundarfirði dg þó í miMu
meira maigni. í Presitahnjúk á
Kald:adal. Þessar nému bíða eft
ir þvi að (hafizit verði banida,
en tiil þesis að svo magi verða
þurfum *ið íslendi'nigar að
læna að iselja vör.ur oig bíða ekki
eftir því, aið einlhver komi néð-
samlegast og beiðist að mega
kaiupia. Allir munu nú vera
sannfærðir uim að kísiligúreðjan
í stöðuvötnunum sé verðmæt.
Þyrfti nú að hefja leit að kílstil-
gúr að niýjiu t.d. í Þimgvalla-
vaitni, en það er t.d. kísiigúr á
þurru iandi við sunmanvert
vatnið og senniiega lag á þotni
þess. Aðstæður eru að mörgu
leyti svipaðar oig við Mývaitn
dg 'Stutt í jarðhiitainn á Nesja-
völlum. Þeklkinig ok/kar á jarð-
fræði lanidsimis er milkllu mun
minni en flestum mun ljóst.
Ennþá imimna vitum ivið þó um
hafsbotninn umhverfis landið
dg á það j'afnt við um griunn-
isævi sem djúpisævi, en þar
igsetu legið mikil verðmæ'ti. Ég
þar'f víst ekki að þenda á slkelja
san'dsniámu Sememts verksmiðj -
unnar í Paxafilóa — og skelja-
sainidur er öru'gglega víðar á
grunmsævi í milklu maigni. Á
djúpsvæði og þá isennilega í
mánd við Reykj ameshryiggimn
gæti veri'ð nokkurt m.agn af
manigangrýti. Þeigain lemigra
fraim í sækir mun jarðsveiiflU'
mælimgar eins og þær isiem Guð
mumdur Pálm'aison vinmur nú
að, fræða oklkur um gerð iand
gruminispa'llsins og að aiuki vona
ég 'gerð Í'slamds-Færeyj'a- og
'Grænlandis-íislamdis 'hryggsins.
Af þeim mælingum gætuim við
ráði'ð í, hivort við meiguim gera
dkikur vonir um, aið þar geti
svarta gull, þ.e.a.s. olfa leynz't.
• 2-3ja ára rahnsóknarstöður
við Háskólasptíalann.
Próf. Óiaáur Bj arnaison, flutti
erindi um læknisfræðirannisiókn
ir. Tók hamn m.a. nokkur dæmi
úr sjúkdóimiaisöigu þjóðarinri'ar
síðustu 100 ár og drap sbuttielga
lá ra'nnisó'kin'ir é þeitm fyrirbær-
um og áraingri af þeim. Síðan
sagði hann: Ef við líbum nú
dkkur nœr og aithugum að
'hVerju lækniisfræðirainnsdknir
á miann.aii'júkdómum bafa eink-
um beinzlt hin síðus'tu ár, má
niefma að á þeasum áraitug hafa
komið út 7 doktorsr'ibgerðir eft-
ir íslemíka liæikna, aiuk ri'tigerða
KjarbamB R. Guðmumdsiso'nar
um 'tíðni ýmissa tu'ag'aisjúikidóma
hér á 'iainidi. Sé 'athuigaö um
hvað riltgerðir þessar fjalila,
þá 'kemuT í Ijós að 'bvær fjalla
um sj'úkdómaifyrirbæri meðial
erien§ra mamna og byiggj'ast á
klinisikum aith'uguinium og stað-
töluf.ræði og að 'lklliu ieyti á
rain'nsókna'rstofuvimniu. Fjórar
fjalla um fara'lidursfriæði noiktk-
urra sjúlkdóimia imeðail Bsleinid-
irnga, en aðeims edn byggir á
grundvaHarranmsónk'um og
aki'puiaigðri 'ti'lraunaistiarflæmi.
Sú síðtaatoeJBnda er 'algjörllega
umnin við erlemdar vísinda-
stofmiainiir. Að vísu hefir því
verið ha'ldið fram með rébtu,
að aðstaða til faralldurfræði-
ra'ninisókna ýroiisisa isj'úkdóma
væri hvergi betri en hér á
landi, vegna þesa hve aiuðvelt
er að fyl'gja sjúMingum eftir
og aithuiga afdriif þeirra, og
viissulega er það mifkil-
vægt að vita glögg slkil
á magni, tíðni og dreifingu sem
flestra sjúkdóma, er hér koma
fyrir. Aðstaða til slíkra rann-
sókna er hér einnig stórbætt
með tilkomu þjóðskrár, sem á
sínum tíma var sett á laggirn-
ar með samvinnu núverandi
landlæknis, hagstofustjóra og
fleiri aðila. En æskilegt væri
að kafa dýpra, eftir orsökum
og myndunarsögu, sem að baki
liggur. Slíkt vérður ekki unn-
ið til neinnar hlítar í flestum
tilfellum, nema skipulögð til-
raunastarfsemi og grundvallar-
rannsóknir komi til. Þessi eina
doktorsritgerð af þeim sjö, sem
fyrr var nefnd, hlýtur því að
vekja grun um að eitthvað
skorti á um aðstæður til slíkra
rannsókna hérlendis. Vert er
að geta þess að læknisfræði-
rannsóknir, sem fram til þessa
hafa verið framkvæmdar hér
á landi hafa verið innitar af
hendi í íhlaupavinnu manna,
sem hlaðnir hafa verið öðrum
daglegum störfum, ef frá eru
teknar rannsóknir þeirra
Keldnamanna, sem fastráðnir
hafa verið til að sinna þeim
verkefnum, sem þar var feng-
izt við. Er sannarlega kominn
tími til að skapa aðstöðu við
Háskólaspítalann og stofnanir
honum tengdar, fyrir unga
menn, sem taka vilja fyrir sér-
stök verkefni til rannsóknar og
Próf. Magnús Már Lárusson og
fluttu erindi um sagnfræði og
ættu þá kost á 2ja til 3ja ára
stöðum til að helga sig slíkum
rannsóknum eingöngu. Slíkt
fyrirkomulag mun tíðkast við
alla Háskólaspítala í nágranna-
löndum okkar. En Ólafur lagði
höfuðáherzlu á, að til þess að
unnt væri að stunda læknis-
fræðirannsóknir, sem væru sam
bærilegar við það sem gerðist
í háskólaspítölum nágranna-
landanna, þyrfti stórátak til
rannsóknarstofubygginga með
tilheyrandi útbúnaði fyrir hin-
ar ýmsu undirstöðugreinar
læknisfræðinnar.
9 Almenn íslenzk málvísi-
stofnun
Stutt fundarhlé var nú gert,
en að því loknu hófust fyrir-
lestrar um málfræðirannsóknir,
textafræði og bókmenntafræði-
rannsóknir og sagnfræði. Fyrst
ur talaði prófessor Halldór Hall
dórsson og nefndist erindi hans
„Málfræðirannsóknir“.
Halldór taldi, að ef meta
skyldi framtíðarhorfur málvís-
inda, kæmi einkum fernt til
greina. 1. Eru næg verkefni, sem
bíða úrlausnar? 2. Höfum við
á að skipa nægum góðum starfs
kröftum, og má ætla að svo
verði í framtíðinni? 3. Hafa þeir
menn, sem málvísindi stunda á
íslandi, nægilega góða starfs-
aðstöðu? 4. Gæti breytt skipu-
lag eflt málvísindarannsóknir á
íslandi. Tvö síðari atriðin eru
nátengd hvort öðru.
Verkefnin eru óþrjótandi —
sagði Halldór bæði er varðar
aögulega og samtímalega mál-
vísi. Málsögunni hefur verið
gefinn meiri gaumur og undan
farin 20 til 30 ár hefur öll
mállýsing tekið miklum stakka
skiptum. Unnið er að ýmsum
sérrannsóknum og nefndi hann
Orðabókina sérstaklega. Hann
kvað hið mikla safn bókarinn-
ar gefa mikil tækifæri til margs
konar rannsókna. Þá taldi hann
mikið talað um rannsóknir á
nútímamáli, en nákvæma rann-
sókn á flestum þáttum skortir.
Um starfskraftana sagði pró-
fessor Halldór, að íslendingar
væru svo heppnir að hafa á að
skipa mörgum duglegum og
efnilegum mönnum, en hann
kvað þó mikla meinbugi á að
ekki væri t.d. nein staða við
háskólann í þessum greinum,
sem telja mætti að veitti líf-
vænleg laun. Á meðan svo er
— sagði Halldór er ekki við
því að búast að menn leiti á
heimaslóðir.
Halldór Halldórsson ræddi
um þriðja og fjórða atriðið um
stöðu og framtíðarskipulag.
Hann ræddi marga möguleika
og sagði m.a. að hugsanlegt
væri að komið yrði á fót al-
mennri íslenzkri málvísistofn-
un í meira samræmi við þá
hefð, sem ríkt hefir í íslenzku-
kennslu innan Háskóla íslands,
þó að stofnuninni yrði markað
víðara svið. Halldór taldi að
hugsanlegt yrði að málvísistofn
unin næði til allra germanskra
mála eða aðeins til Norður-
próf. Ólafur Bjarnason. Þeir
læknisfræðirannsóknir.
landamála, en minni stofnanir
yrðu fyrir önnur germönsk mál,
svo sem ensku og þýzku, en
þessar stofnanir yrðu þá að
standa í nánu sambandi við
stofnun norrænna mála. Hall-
dór kvaðst hallast fremur að
hinni síðastnefndu lausn.
Síðan sagði prófessor Hall-
dór Halldórsson:
„Ef lengra er horft fram í
tímann, hljóta að rísa hér stofn
anir í rómverskum málum og
slafneskum, en að svo komnu
er vart hægt að búast við mikl
um sjálfstæðum rannsóknum í
þessum málum hér. Stofnun í
klassiskum málum, hygg ég, að
yrði meira á sviði textafræði
og menningarsögu og heyrir því
vart undir það verkefni, sem
hér er fjallað um“.
Halldór taldi nauðsnylegt að
koma upp stofnun í samanburð
armálfræði, fyrst og fremst ger
manskri, en svið hennar mætti
auðveldlega rýmka svo að hún
næði til indógermanskrar sam-
anburðarmálfræði í heild. Hall-
dór taldi það ekki vanzalaust
að ekki væri til prófessorsem-
bætti í samanburðarmálfræði
við Háskólann.
Að lokum sagði Halldór Hall-
dórsson:
„Ég hefi reynt að sýna fram
á, að mörg verkefni bíða úr-
lausnar að við höfum á mörg-
um sviðum góðum starfskröft-
um á að skipa, að starfsaðstaða
sé ófullnægjandi og skipulagn-
ingu þessara mála sé mjög á-
bótavant. Framtíðarhorfurnar
eru um fram allt undir því
komnar, hvort íslenzkt þjóðfé-
lag og þeir, sem því stýra, treyst
ast til að bæta úr þeim van-
köntum, sem ég hefi bent á og
leysa málin á saroa eða svipað-
an hátt og hér hefir verið að
vikið.“
• Bókmenntafræðin verði bók
menntalegt leiðarljós.
Næstur talaði Jónas Kristj-
ánsson, cand. mag. og ræddi um
„Textafræði og bókmennta-
rannsóknir“.
Jónas ræddi um söfnun ými's
konar og sagði að vel hefði ver
ið að gert um söfnun hluta og
ýmissa minja, en vanrækt hefði
verið ýmis fróðleikur, sem
geymzt hefði í vitund fólksins.
„Aldrei verður öllum hlutum
sópað í söfn, — en hvernig voru
þá hinir, sem ekki eru lengur
til? Og hverriig notuðu menn þá
hluti, sem varðveittir eru?
Hvernig voru vinnubrögð
manna og lifnaðarhættir, fæða,
klæði, húsakynni, skemmtanir
o.s.frv.? Þannig spyrjum við
nú og þannig verður spurt á
komandi tímum, þegar hin
gamla þjóðmenning er orðin
ennþá fjarlægari". Jónas kvað
þó einstaka menn hafa unnið
að slíkri söfnun og hefðu þeir
bjargað miklu. Þessi viðleitni
þótti svo mikilvæg og virðing-
arverð, að á hundrað ára af-
mæli Þjóðminjasafnsins 1963
gáfu stjórnarvöld safninu sér-
staka þjóðháttadeild með ein-
um fastráðnum manni. Þór
Magnússon veitti deildinni for-
stöðu, unz hann varð þjóð-
minjavörður og nú mun brátt
maður ráðinn í hans stað.
Jónas taldi að örnefnasöfnun
væri erfið viðfangs, þar eð
skortur væri á nógu nákvæm-
um kortum, en unnið hefði ver
ið að endurbótum á söfnun ör-
nefna og vonir standa nú til
að stofnuð verði örnefnadeild
með örnefnastofnun með fast-
ráðnum manni.
Þá ræddi Jónas um útgáfu-
starfsemi Handritastofnunarinn
ar. Hann kvað nauðsyn á að
prenta áður óprentuð ljóð góð
skálda síðari tíma og ekki
mætti lengi draga að leggja til
atlögu við höfuðskáld eins og
Hallgrím Pétursson eða Stefán
Ólafsson — eða Matthías Joch-
umsson, svo að nær sé farið
nútímanum. Kvæði þessara
skálda hafa aldrei verið gefin
út svo viðhlítandi sé. Þá kvað
hann fyrirhugað að halda
áifram með Sigiila Islandica og
ljósprentuð yrðu kvæðahand-
rit Bjarna Thorarensens, með
líkum hætti og kvæðahandrit
Jónasar Hallgrímssonar hafa
áður verið prentuð.
Um bókmenntarannsóknir
sagði Jónas að mikið verk hefði
verið unnið í sambandi við forn
bókmenntir, þótt ýmis svið
hefðu verið vanrækt. Finnur
Jónsson hafi á sínum tíma
sagt: „Allt er ógert“, en síðan
sagði Jónas:
„Síðan hefur að vísu ýmis-
legt verið gert, en þó hygg ég
að mönnum finnist þeir nú
vera ennþá fjær markinu held-
ur en á dögum Finns Jónsson-
ar.“
Þegar kemur að bókmennt-
um síðari alda, eru heimildir
Aiiklu meiri og traustari, en
þar eru hins vegar miklu meiri
skörð í bókmenntarannsóknirn
ar. Þar er ekki um að ræða
neitt fullgilt yfirlitsverk,
hvorki ágrip né lengri bók-
menntasögu og rannsóknir til-
tekinna viðfangsefna strjálar
og oft ófullkomnar. Þar eru
rannsóknarsviðin fjölmörg.
Að lokum sagði Jónas Kristj-
ánsson:
„En ef til vill er engin bók-
menntafræði mikilvægari en sú
sem fæst við samtíðina, sem
er lifandi afl í bókmenningu
þjóðarinnar á hverjum tíma.
Þá getur bókmenntafræðin, ef
vel tekst til verið meira en
fræði, hún getur líka verið bók
mienntalegt leiðarljós“.
• Krafa um sagnfræðistofnun
Síðasta erindið, sem flutt var
á ráðstefnu Vísindafélags ís-
lendinga var um „Sagnfræði“
og flutti það Magnús Már Lár-
usson, prófessor. Magnús kvað
það eftirtektarvert að öll er-
indi ráðstefnunnar hefðu á ein
hvern hátt verið sagnfræðilegs
eðlis — framsetningin hefði ver
ið sagnfræðileg — og ætti þetta
að sýna.hversu mikilvæg sagn-
fræðin væri.
Magnús Már sagði að aðal-
regla sagnfræðinnar hefði ver-
ið sett fram hérlendis fyrir um
848 árum er Ari fróði hefði rit-
að í ' formála íslendingabókar,
sem frægt er orðið sem tilvitn-
un.
Þegar rætt skal um ástand
og horfur í sagnfræði — sagði
prófessor Magnús er mikill
vandi á höndum. Sagnfræðina
kvað hann stórkostlega og sagði
að hún væri reyndar víðtæk-
asta fræðigreinin, sem ráðstefn-
an fjallaði um. Hún fjallar um
allar gerðir og hugsanir manns
ins, svo langt sem rakið verður
aftur í tímann.
Magnús Már Lárusson setti
fram kröfu um að komið verði
upp sagnfræðistofnun eins
skjótt og auðið er. Sýnist hilla
undir þann möguleika þegar á
næsta hausti, er Árnagarður
verður tekinn í notkun, því að
byrja verður smátt og má þar
hafa hliðsjón af Ábo Akademi.
Þá getur sagnfræðin og einkum
saga fslands fengið þá aðstöðu
og afdrep, sem henni ber, til
skipulagningar, leiðbeiningar
og uppörvunar til rannsókna
og annars starfs, sem Háskóli
íslands er skylt að stuðla að.
Þegar nefnd er saga íslands,
þá er átt við heildina, ofan úr
hinum margslungnu þáttum
hennar t.a.m. stjórnmála-,
kirkju-, réttar-, tónlista-, lista-
sögu. Og áherzla skal lögð á
ættfræði, sem á svo rík ítök
með þjóðinni, að skylt er að
stuðla að því, að þessi grein fái
sem fyrst viðurkennda stöðu
innan vísindaramma Háskóla
íslands:Verði úr stofnun þess-
ari verður hægara að anna
þeirri endurskoðun sögunnar,
sem óhjákvæmilegt er.
Undir lok erindis síns sagði
Magnús Már Lárusson:
„Eitt skal enn tekið fram, er
snertir aðstöðu til framkvæmd
ar. Nútímatækni getur stuðlað
að meiri afköstum. Einstakling
urinn á ekki lengur að sætta sig
við að nota blað og blek. Af-
köst má auka með því að nota
upptökutæki til að lesa í og
láta svo annan aðila hlusta á
til vélritunar. Slíkt er ófram-
kvæmanlegt vegna ákvæða lög
gjafar um opinber gjöld, sem
viðurkenna ekki að fræði-
mennska er með vissum hætti
rekstur, þegar til birtingar
heilabrotanna kemur. Fyrir
bragðið eru kjör fræðimanns-
ins lakari en iðnaðarmannsins,
þótt fræðimaðurinn sé þjóðfé-
laginu dýrari í námi og oft
hagnýtari í framkvæmd".
9 Allir hlynntir auknu sam-
bandi við Háskólann.
Prófessor Halldór Halldórs-
son, forseti Vísindafélags ís-
lendinga sleit ráðstefnunni, en
áður en hann gerði það rakti
hann nokkuð þau mál, er rædd
hefðu verið. Hann sagði að
skipulagsmál hefðu mjög borið
á góma og flestir hefðu fundið
mjög ábótavant yið þau. Að-
búnaði, sem skiptist að mestu
í launamál og starfsaðstöðu,
hefðu menn og mikið rætt og
funidizt mikið að í launamál-
um og styrkjamálum, en hvað
starfsaðstöðu varðaði, kvað
nokkuð við mismunandi tón.
Vísindamenn við hina gömlu
atvinnuvegi létu vel af ytri að-
stöðu allri, en t.d. í málfræði
og jarðfræði er tækja og húsa-
kostur fremur lélegur. Einnig
virðist sem húsaskorts gæti í
læknisfræði.
Allir voru sammála um að
verkefni væru óþrjótandi og
menn voru hlynntir auknu sam
bandi við Háskóla íslands. Að
lokum sagði Halldór Halldórs-
son að endurbæta þyrfti skipu-
lag íslenzkra vísinda, auka fjár
veitingu til þeirra og Háskól-
ans, ellegar myndi þjóðin drag
ast aftur úr öðrum þjóðum.
Þá las forseti félagsins upp
skeyti, er félaginu höfðu bor-
izt í tilefni hálfrar aldar af-
mælisins. Eftirtaldir bréfafé-
lagar erlendis sendu kveðjur:
Carl R. Lindroth, Niels Erik
Nörlund, Finn Devold, Poul
Hansen, Lárus Einarson, Ture
Johannisson, Hans Ahlmann,
Emmy Mercedes Todtmann, Dag
Alvar Strömback, Sven B. F.
Janson, Niels Nielsen, Richard
Beck, Erik Bertelsen, Arne Noe
Nygárd og Peter Hallberg.
Fundarstjóri 4 þessum síð-
asta fundi ráðstefnunnar dr.
Matthías Jónasson, prófessor
þakkaði forseta íslands, herra
Kristjáni Eldjárn fyrir þann
heiður sem hann sýndi Vísinda
félaginu með nærveru sinni.