Morgunblaðið - 18.12.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 1968 17
Jónas Haralz:
Leið til eflingar íslenzks athafnalífs
Um bók Eyjólfs K.
,,Alþýða og athafnalíf"
Smáar rekstrareiningar og
lítiil félög hafa löngum sett svip
á íslenizfet athafnalíf. Að því er
virðist er þetta einfcenni jafnvel
enn meir áberandi nú en það var
á fyrstu áratugum þessarar ald-
ar, að minnsta fcosti á þetta við
um sjávarútvegimn. Þeirrar þró-
unar til stórra reifcstrareininiga
og félaga, sem hefur verið eitt af
megineinkenmim fðnþróunar við-
aist hvar í heiminum, hefur því
eikki gætt hér á landi. Þrátt
fyrir þetta hefur hagvöxtur ekki
verið hægari hér en í nálægum
löndum og lífskjör hér eru sam-
bærileg við það sem yfirleitt
gerist í Vestur-Evrópu.
Hér virðist í fljótu bragði vera
um mifcla þversögn að ræða, sem
þó á sér eðlilegar og augljósar
skýringar, ef betur er að gáð.
Islenzfct atvmnulíf hefur fram að
þessu verið einsfcorðað við grein-
ar, þar sem stórrekstur hefur
efcki sérstaka yfirburði, þ.e. vfð
landbúnað, figfcveiðar, fisk-
vinnslu og neyzluvöru- og iþjón-
ustuiðnað fyrir Utinn innlendan
markað. Þar við bætist, að þjóð-
in hefur búið við hagstæð nátt-
úrusfcilyrði, auðug fiskimið og
víð'áttumikil beitilönd. Sfðast en
ekki sízt hafa ókostir smárefest-
urs verið yfirunnir að talsiverðu
ieyti með myndiim samtafea, siem
leyst hafa af hendi verfeefni, sem
eru litlum fyrirtækjum aninað-
ihvort um megn, ellegar þau geta
efeki leyst af hendi með eins
hagkvæmum hætti og stærri
rekstrareiningar. Hér má fyrst
nefna útflutningssamtök, en þau
hafa jafnframt þvi að annast
sölu á erlendum markaði veitt
aðilum sínum ýmislega tækni-
lega aðstoð í rekstæi og undirbún
ingi framkvæmda. >á eru hvers
konar innkaupa- og sölusamtök á
innlendum markaði, en starfsemi
þeirra hefur sífellt færzt í auk-
ana á undanförnum áratugum.
Þróun samtaka af þessu tagi
hiefur hér á landi að nokkru
komið í stað þeirrar stækkunar
refestrareininga og félaga, sem
átt hefur sér sta'ð víða annars
staðar. Hún er að sínu leyti ís-
lenzk lausn á þeim vandamálum,
sem þróun tækni og viðskipta-
hátta hefur valdið, enda þótt
hún eigi sér að sjálfsögðu hlið-
stæður og fyrirmyndir í öðrurn
löndum.
Frarn að þessu hefur íslend-
ingum þaninig tekizt furðu vei
að þróa atvinnuláf sitt á grund-
velli smárra rekistrareininga og
án þess að notfæra sér þau félags
fooran í athafnalífimi, sem árang-
ursríkust hafa orðið með íðn-
væddum þjóðum. Nýrri tækni og
nýjum atvinnu- og viðskiptahátt-
um fleygir hins vegar fram í
heiminum með enn meiri hraða
en nokkru sinni fyrr og ytri skil-
yrði íslenzkis atvinnulífs eru
bæði af þessum og öðrum ástæð-
um sífelldum breytingum undir-
orpin. Sú spuming hlýtur því að
verða áleitin, hvort þau rekstrar-
form, sem þróazt hafa hér á landi
undanfama áratugi, séu þess um-
komin að verða farvegur þeirrar
þróunar atvinnulífsins, sem hér
hlýtur að eiga sér stað næstu
Jónssonar
áratugi, ef vöxtur framleiðslu og
vehnegunar á að verða sambæri-
legur við það, sem verður í ná-
grannalöndunum. Þessi spuming
verður enm áleitnari en ella
mundi verða, sökum þess að allt
bendir til, að þróun íslenzks at-
vinnulífs geti ekki framvegis í
sama mæli og áður byggzt á land
búnaði, fiskveiðum og frum-
Eyjólfur Konráð Jónsson.
vinnslu afla, heldur verði í vax-
andi mæli að byggjast á hvers
konar íðnaði, hvort sem sá iðn-
aður stefnir að frekari úrvinnslu
innlendra hráefna en áður hefur
tíðkazt, á hagnýtingu ódýrrar
orku eða beitingu íslenzks fram-
taks og kunnáttu við úrvinnslu
innflutts hráefnis. Hæpið virðist,
að unnt sé að leysa þau verk-
efini, sem hér eru fyrir hendi,
með samtökum smárra rekstrar-
eininga nerna þá að takmörkuðu
leyti, enda þótt þessi samtök að
sjálfsögðu muni halda gildi sínu
í þeim greinum, þar sem þau
þegar eru starfandi. Kemur hér
til, að slík samtök byggjast á
smáum rekstrareiningum, en lík-
legt eir, að það sé einmitt stækk-
un sjálfra rekstrareininganna,
sem verði að eiga sér stað í iðn-
þróun af því tagi, sem að framan
er lýst. Þar við .bætist svo sú
eðlislæga íhaldsemi, jafnvet
beina andúð á breytingum og
nýjungum, sem hlýtur að móta
starfsemi samtaka smárra fyrir-
tækja og óneitanlega hefur gætt
verulega hér á landi.
Eigi þær lausnir, sem fram
að þessu hafa getað tryggt at-
vinnuframþróun, ekki lengur við
nema að takmörkuðu leyti, verð-
ur að leita nýrra lausna. Það er
um þetta vandamál, sem bók
Eyjólfs Konráðs Jónssonar, „Al-
þýða og athafnalíf“, fjallar öðr-
um þræði. Að hinu leytinu fjall-
ar bókin um áhrif almennings ó
stjórn fyrirtæbja og hlutdeild
hans í afrakstri þeirra, þ.e. um
atvinnulegt lýðræði í víðtækum
skilningi.
Það er skoðun Eyjólfs Konróðs,
að það rekstrarfonm, sem mesta
þýðingu hefur haft í þeim lönd-
um, sem lengst eru komin í iðn-
þróun, almenningshlutafélög,
geti einnig átt iþýðingarmiklu
hlutverki að gegna hérlendis, og
geti jafnvel orðið áhrifamesta
tækið til að leysa þau vandamái
atvinnuþróunar, sem blasa við
nú og við munu blasa á næstu
áratugum. Hann hefur alllengi
bæði í ræðu og riti verið áhuiga-
samur málsvari þessarar skoð-
unar. í bókinni dregur hann nú
saman niðurstöður af margra ára
athugunum sínum um þessi efiu.
I fonmála og eftirmála bókar-
innar lýsir höfundur því, að í
raun og veru hafi fyrir sér vak-
að að semja ítarlegt og fræ’ðilegt
rit um þessi mál. Vegna anraarra
starfa hafi þebta þó ekki getað
orðið og biður höfundur háilf-
gerðrar afsökunar á þeim „óvís-
indalegu vinnubrögðum“, sem
hann hafi orðið að beita. Þessi
beiðrai er þó að mestu ástæðu-
laus. Kostir bókarinnar eru ein-
mitt ekki sízt í því fólgnir, að
hún snýr sér blátt áfram og um-
búðalitfð að verkefninu og gerir
því grein á skýrara, skipulegan og
einfaldan hátt. Slík vinnubrögð
krefjast mikillar yfirsýnar og
þekkingar samfara agaðri hugs-
un. Hitt er svo annað mál, — og
það er sennilega það, sem höf-
undur á fyrst og fremst við í
eftirmálanum, —■ að nokkuð
skortir á, að bókin hafi nægilega
breidd. Hún fjallar ekki um ýms
atriði náskyld viðfangsefninu,
sem óhjákvæmilega leita á hug
lesandans, hún skoðar viðfangs-
efnið varla nægilega miki’ð í
efnahagslegu og þjóðfélagslegu
samihengi þess og leitar erlendra
hliðstæðna og fyrirmynda í helzti
þröngum hring. Einbeiting og
skýrleiki nást þannig að nokkru
á feostnað víðs sjóndeiildarhrings.
Það mun sjálfsagt koma ýms-
um á óvart, að höfundur berrast
að þeirri niðurstöðu, og færir
fyrir henni skýr rök, að núgild-
andi hlutafélagalög, sem eru flrá
1921, gefi nægilegt svigrúm til
stofnunar og starfrækslu almeran-
ingshlutafélaga. Eigi að síður tel-
ur haran ástæðu til ýmissa lag-
færinga á lögunum. Þá færir höf-
undur einnig rök fyrir því, að
núgildandi skattalög torveldi
ekki starfsemi almenningsíhluta-
félaga nema að einu leyti, það
er með því misræmi að skatt-
leggja arð, sem greiddur er hlut-
höfum, á sama tíma og vaxta-
tekjur af sparifé og rikisskulda-
bréfum eru skattfrjálsar. Þar að
auki torvelda ákvæði skattalaga
sameiningu félaga og slit þeirra,
en þetta hlýtur að skipta veru-
legu máli í hvers bonar viðleitni
til að stuðla að myndun hag-
kvæmari rekstrareirainga.
En séu hvorki hlutafélagatög-
in eða sbattalögin sá þröskuldur
til stofnunar og starfsemi al-
Framhald á bls. 20
Hvað er að gerast í Kópavogi?
Hugleiðingar um fund bæjarstjórans
f eina tíð var Kópavogur vett
vangur harðra pólitískra átaka,
sem aðrir landsmenn fylgdust
með af miklum áhuga og þótti
mörgum ekki einleikið, að úr-
slit urðu jafnan á einn veg. Þá
virtist Fossvogslækurinin bú-
iran þeim sérstæðu eiginleik-
um, að Reykvíkingar, sem flutt-
ust búferlum suður fyrir hann,
skiptu gjarnan um stjómmála-
skoðun. Nú er öldin önnur í
Kópavogi. Hin síðari árin hef-
ur verið fremur friðsælt þar á
vettvangi stjórnmálanna, stjórn
málaforingjar og Stjórnmála-
menn hafa misst áhugann á
Kópavogi og hafa látið Kópa-
vogsbúa í friði.
Þegar bæjarstjórinn þeirra í
Kópavogi ákvað að fylgja for-
dæmi borgarstjórans í Reykja-
vík og halda fund með Kópa-
vogsbúum um bæjarmál eftir
hvatningu um það í dá'lkum Vel-
vakanda hér í Mbl. datt undir-
rituðum í hug að sækja þennan
fund og kynmast málefnum þessa
bæjarfélags, sem á sér einna lit-
ríkasta fortíð bæjarfélaga á ís-
landi, þótt ungt sé að árum.
Fundurinn var haldinn á laug-
ardaginn var í Kópavogsbíói
(sem nú er rekið sem eins kon-
ar útibú frá kvikmyndahúsi í
Reykjavík) og átti að hefjast kl.
2 eftir hádegi. Laust fyrir aug-
lýstan fundartíma var fátt
manna í húsinu, bæjarstjórinn
gekk um anddyrið og heilsaði
þeim, sém hann þekkti, bar það
með sér að hann var dálítið
kvíðinn en ósagt skal látið, hvort
hann harmaði svo mjög fámenn-
ið. Þegar nokkuð var liðið á
fundinn mun þó helmingur sæta
hafa verið setinn. Engan þarf
að undra, þótt fundurinn hafi ver
ið illa sóttur, varla var hægt að
fiimna verri fundsu'tíma, nema ef
vem skýldi jóladaginn sjálfan.
Umræðurnar á fundinum hafa
vafalaust gefið nokkuð glögga
mynd af viðhorfum Kópavogs-
búa til bæjarmáia og einstakra
þátta þeirra. Þau mál, sem einna
mest óánægja virðist vera með í
Kópavogi eru hiitaveitumál hins
svonefnda Sigváldahverfis, lagn
ing Hafnarfjarðarvegar um Kópa
vog og greiðsHa kostnaðar af
þeirri framkvæmd, rík tilhneig-
iing bæjarfulltrúa meirihlutans til
þess að raða sér á bæjarjötuna,
algjört ófremdarástand í gatna-
gerðarmálum kaupstaðarins og
að því er virðist furðu miklar
vanefndir á framkvæmd gatna-
gerðaráætlunar, sem meirihluta-
flokkarnir, Framsóknarmenn og
kommúnistar, flögguðu svo mjög
fyrir bæ j arst j órnarkosningar nar
1966, og loks framkvæmdir í
skólamálum.
Hús í Kópavogi eru yfirleitt
hituð upp með olíukyndingu. En
fyrir raokkrum árum var ákveðið
að koma upp sérstakri fjarhit-
un fyrir eitt hverfi í bænum,
Sigvaldahverfi svonefnt, og fá í-
búar þess heitt vatn frá sér-
stakri kyndistöð. fbúarnir í
þessu hverfi eru mjög óánægðir
með það, hversu dýrt heita vatn
ið er frá þessari kyndistöð. Það
er nú selt á kr. 18.20 hver rúm-
metri heits vatns en upþlýst var
á fundinum að eftir áramót
mundi það hækka í ca kr. 22.00
hver rúmmetri heits vatns. Till
samanburðar má geta þess, að
rúmmetri heits vatns frá Hita-
veitu Reykjavíkur er nú seldur
á kr. 11.20.
Nú er verð á heitu vatni frá
olíukynntri kyndistöð ekki sam-
bærilegt við verð á heitu vatni
úr iðrum jarðar frá Hitaveitu
Reykjavíkur. En á fundinum var
athygli vakin á því, að á tíma-
bilinu 1966 til október 1968
hefði olíuverð hækkað um ca.
54% en á sama tíma hefði
heitt vatn frá Fjarhi'tun Kópa-
vogs hækkað í verði um 82%
Bæjarstjórinn gaf þá skýringu
á þessuim mismun, að í eina tíð
hefði dregizt úr hófi að hækka
verðið á vatnirau frá Fjarhitun
Kópavogs, þrátt fyrir hækkað
olíuverð og hefði því orðið að
hækka vatnsverðið mjög mikið
til þess að ná mismuninum upp.
Hann benti íbúum hverfisins á,
að þeir hefðu því um skeið bú-
ið við lægra vatnsverð en eðli-
legt var og það yrðu þeir að
meta. Hann sagði jafnframt, að
rannsóknir hefðu leitt í ljós, að
kostnaður við upphitun húsafrá
Fjarhitun Kópavogs væri lægri
en kostnaður við olíukyndingu
en greinilegt var, að fundarmenn
úr hverfinu voru ekki reiðubún-
ir að fallast á þá fulllyrðingu.
Ennfremur var upplýst á fund-
inum, að í upphafi hefði verið
gert ráð fyrir, að heita vatnið
frá Fjarihituniinni yrði 20%
lægra en kostnaður við olíu-
kyndingu en það hefði farið á
annan veg. Bæjarstjórinn viður-
kenndi þetta en sagði, að kostn-
aður við fjarhitunina hefði ver-
ið meiri en áætlað var í upphafi
og a.m.k. hefði sá kostnaðarauki
ekki verið fyrirsjáanlegur að
öllu leyti. Ég hafði það á til-
finningunni, að íbúar þessa
Framhald á bls. 22
Frá fundi bæjarstjórans