Morgunblaðið - 06.02.1969, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. FEBRÚAR 1969.
- RÆÐA EYJÖLFS
Framhald af bls. 1S
lýðgráðstefnu Sjálfstæðismanna
vil ég undirstrika það, sem ég
tel verá megingalla í íslénzku
efnahags- og atvinnulífi, þ.é.a.s
vanmátt fyrirtækjanna til þess
að hrinda verkefnum í fram-
kvæmd og koma við hepþileg-
ustu vinnubrögðum á sér-
hverju sviði. Einkareksturinn
er með öðrum orðum ekki
nægilega öflugur.
Ég held, að á þessu stigi
væri ekki úr vegi að eyða
nokkrum mínútum í að leitast
við að gera sér grein fyrir
þróun atvinnumálanna hér
6Íðustu áratugina og stöðu
einkaframtaksins. Ég ætla
ekki að leitast við að upphefja
neinn talnalestur eða prósentu-
reikning á því, hver þáttur
einkaframtaks sé í atvinnuveg-
um þjóðarinnar og bera það
saman við fyrri tíma eða önnur
lömd. Væri það þó vissulega
verðugt viðíangsefni þeim,
sem slíka rannsókn gæti gert,
enda minnist ég þess, að í einni
af leyniskýrslum kommúnista,
sem Morgunblaðinu bárust,
lýstu þeir því áliti sínu, að
þannig væri háttað í islenzk-
um atvinnuvegum, að lítið
þyrfti annað en skipta um
menn í áhrifastöðum til þess,
að kommúnisminn ætti greiða
leið að lokatakmarki sínu hér
á landi.
En hvað sem um þá fullyrð-
ingu má segja, er hitt víst, að
tímabært er, að Sjálfstæðis-
menn, sem berjast fyrir fram-
gangi einkaframtaks og frjáls-
ræðis hér á landi, geri sér
grein fýrir því, hvar skórinn
kreppir, og hvað geti orðið til
úrbóta.
Gjarnan megum við þó fyrst
gera okkur ljóst, það sem vel
er í þessum efnum og árang-
ur, sem að undanförnu hefur
náðst — og hann er langt frá
því að vera lítill.
. í þessu efni er þess þá fyrst
að gæta, að á örfáum árum
hefur fiskiskiþafloti lands-
manna verið endurnýjaður og
hundruð nýrra og glæsilegra
fiskiskipa færa bfjörg í bú,
þegar barnabrekum verkfalls-
' ins lýkur. Svo til allur þessi
glæsilegi floti er í eigu fram-
taksmanna og félaga þeirra.
Þetta er hið öfluga einkafram-
tak, sem að vísu á um þessar
mundir við mikla erfiðleika að
etja vegna óviðráðanlegra ytri
aðstæðna. En þetta er ekki lít-
ill árangur, þegar það er haft
hugfast, að síðast þegar stór-
átak var gert til að endurnýja
fiskiskipin í styrjaldarlokin
með nýsköpunartogurunum,
reyndist mjög erfitt að fá
einkaframtakið til að beita sér
og bæjarútgerðir risu upp, eins
og kunnugt er.
Bæjarúígerðir og sam-
vinnuútgerðir hafa týnt töl-
unni eða dregið saman segl-
in, en einkaframtakið heldur
velli í sjávarútveginum. Og
þetta er það einkaframtak,
aem við helzt kjósum, framtak
margra manna, sem flestir hafa
unnið sig upp úr litlum eða
engum efnum, en eru nú eig-
endur eða sameigendur eins
fiskiskips eða nokkurra.
Um fiskvinnsluna er það að
segja, að einnig þar hefur þok-
azt í rétta átt. Er þar að lang-
mestu leyti um einkarekstur
að ræða, og á sviði sildariðn-
aðar hefur það gerzt, að einka-
framtak hefur sótt á, en fyrir
tiltölulega fáum árum leit svo
út sem Síldarverksmiðjur rík-
isine yrðu einokunaraðíli á
þessu aviði fiskiðnaðarins. Um
fiskvinnsluna er auðvitað hið
sama að segja og útveginn, að
þar er um að ræða mikla tíma-
bundna erfiðleika, sem allir
hljóta þó að vona og treysta að
sigrazt verði á.
En í öðrum iðngreinum hef-
ur einnig náðst verulegur ár-
angur og mörg glæsileg iðn-
fyrirtæki risið, þótt yfirleitt
séu þau fremur smá í sniðum.
I>ess er líka að geta í sam-
bandi við iðnaðinn, að á síð-
ari árum eru ný fyrirtæki nær
eingöngu í einkarekstri, en áð-
ur virtust Samband íslenzkra
samvinnufélaga og kaupfélögin
ætla að taka forystuna í upp-
byggingu iðnaðar. íslenzkir iðn
rekendur hafa nú sýnt og sann-
að, að svo mun ekki fara, og
er það auðvitað geysimikil-
vægt, því að augljóst er, að
iðnaðurinn mun stóreflast í ná-
inni framtíð og fjarlægari og
verða meginatvinnuvegur ís-
lendinga eins og annarra fram-
sækinna þjóða.
Á sviði verzlunar hefur
einnig stefnt í rétta átt. Frjáls-
ræðið í verzluninni hefur orð-
ið til þess að einkarekstur hef-
ur styrkzt og hlutur samvinnu-
félaga orðið minni en áður,
þegar innflutningsleyfi sögðu
til um það, hve mikið hver og
einn mætti flytja til landsins.
Um landbúnað þarf ekki að
fara mörgum orðum. Þar er
um einkarekstur að ræða eins
og ætíð hefur verið. Hins veg-
ar má segja, að einkaframtakið
sé nær alveg afskipt við vinnslu
landbúnaðarafurða. Þar eru
samvinnufélögin í almætti sín-
um, og áratugagamalt fyrir-
komulag virðist nánast vera
trúaratriði flestra þeirra, sem
áhrif hafa í samtökum bænda
og framleiðslufyrirtækjum
þeirra. Á þessu sviði væri þó
áreiðanlega þörf fersks and-
rúmslofts og heilbrigðrar sam-
keppni, ekki síður en á öðrum
sviðum.
Á sviði samgangna má
segja að einkaframtakið standi
sæmilega í ístaðinu. Hæst ber
þar auðvitað Loftleiðir, Flug-
fé'lag íslands og Eimskipafélag-
ið.
Þetta stutta yfirlit sýnir, að
meginhluti atvinnutækja er í
eigu einstaklinga og félaga
þeirra, og einmitt þess vegna
hafa framfarir orðið jafn mikl-
ar og raun ber vitni. Hinsveg
ar eru fjrrirtækin yfirleitt
fjármagnssnauð — og á því
eru einnig skýringar.
Eftir því sem fyrirtæki
stækka, t.d. bátar verða full-
komnari og dýrari, þarf meira
fjármagn til að komast yfir og
reka slík tæki. Áður fyrr réð
einstaklingurinn við að kaupa
trilluna og jörðina, en nú eru
fyrirtækin oft svo fjárfrek, að
fáir eru þeir einstaklingar, sem
við ráða. Úr þessum vanda
leysa menn raunar oft með
stofnun hverskyns félaga og
samtaka sín í milli, en venju-
lega er þá teflt á tæpt vað og
lítið fjármagn aflögu til að
mæta skakkaföllum og til að
standa undir rekstri. Athafna
viljinn er oftast mikill og þá
gjarnan fjárfest meira en hyggi
legt er.
Loks þýðir ekki að dylja sig
þeirri staðreynd, hvorki fyrir
launþega né aðra, að atvinnu-
rekstur á íslandi hagnast ekki
með eðlilegum hætti. Menn
benda að vísu á, að forstjór-
ar virðast yfirleitt ekki lifa
neinu hörmungarlífi, og rétt er
það. Þeir hafa yfirleitt vel til
hnífs og skeiðar, en því ferþó
fjarri að þeir séu allir í stöð-
um sem eru sældarbrauð. Oft
fer mikill hluti starfsorku
þeirra í fjárhagsáhyggjur, glím
ur við bankastjóra og annað
þess hátt, í stað þess að þeir
einbeiti sér að því að bæta
rekstur fyrirtækjanna og auka
hann.
Sannleikurinn er sá, að einka
fjármagn er alltof lítið í ís
lenzkum atvinnurekstri. Farið
er af stað með fyrirtæki, sem
bera svo þunga skuldabagga,
að lítil sem engin von er til,
að þau fái undir risið með
skaplegum hætti.
Mönnum finnst kannski ein-
kennilegt, að ég skuli hér á
ráðstefnu launþega sérstaklega
ræða þetta vandamál og hverra
úrbóta sé þörf. Þetta sé mál,
sem fyrst og fremst varði vinnu
veitendur, en ekki launamenn.
Þar er ég þó á algerlega and-
stæðri skoðun. Það er ekki síð
ur hagsmunamál launþega en
vinnuveitenda, að sá hugsunar-
háttur nái að ríkja, að unnt
sé að koma við hagkvæmum
og hyggilegum rekstri í fyrir-
tækjum, gagnstætt því sem
því miður hefur svo oft viljað
brenna við hérlendis. — Og það
er aimenningsálitið í þessu
efni, sem þarf að breytast.
ÞÁTTTAKA ALMENNINGS
I ATVINNUREKSTRI
En auk þess spyrja menn
auðvitað hér, þegar af bjart-
sýni er talað um fjölmargar
nýjar starfsgreinar og atvinnu
fyrirtæki: Hvernig á að koma
þeim á fót? Að þessu hvoru
tveggja mun ég nú víkja nokkr
um orðum.
í nágrannalöndum okkar eru
flest veigamestu atvinnufyrir-
tækin í formi opinna hlutafé-
laga með fjölda hluthafa. Oft
skiptist fjármagn það, sem fyr-
irtækin hafa yfir að ráða,
þannig, að um það bil helm-
ingurinn er í eigu einstaklinga
sem hlutafé, en helmingurinn
er fenginn að láni. Þannig er
með öðrum orðum helmingur
fjármagnsins fastur í fyrirtæk-
inu og þarf aldrei að greiða
hann þar út, gagnstætt því sem
er um lán, sem greiða verður
af afborganir. Að sjálfsögðu
er greiddur arður af hlutafénu
undir venjulegum aðstæðum, og
þá oft nokkru hærri en vöxt-
um mundi nema, en engu að
síður er eigið fjármagn svo ríf-
legt, að yfirleitt þarf ekki að
standa í bardaga til þess að
fá fé til daglegs reksturs.
Þetta rekstrarform, almenn-
ingshlutafélögin, verður auðvit
að þeim mun mikilvægara og
nauðsynlegra sem fyrirtækin
verða stærri. Við íslendingar
erum til dæmis andvígir því, að
þróunin verði sú, að fáir auð-
menn reki allan atvinnurekst-
ur. Við vi'ljum sem mesta auð-
jöfnun. En sú skoðum má hins-
vegar undir engum kring-
umstæðum leiða til þess, að við
hlífumst við því að stofna fjár-
sterk fyrirtæki. Við verðum að
eins að búa þannig um hnút-
ana, að þau eigi fjöldi manna,
sem áhrif getur haft á stjórn
þeirra með beinni eignaraðild
og þátttöku í störfum þeirra.
Og þessum fyrirtækjum á að
búa heilbrigð vaxtarskilyrði,
þannig að þau geti hagnazt,
safnað sjóðum, greitt arð og
aukið umsvif sín og bætt rekst
ur jafnt og þétt. Því að þannig
og aðeins þannig er unnt að
bæta launakjör og lífsafkomu
almennings.
En það eru ekki einungis
fjárhagsleg sjónarmið, sem því
ráða, að þessi stefna er sú
eina færa fyrir okkur íslend-
inga, ef við ætlum að búa í
heilbrigðu lýðfrjálsu landi.
Óhjákvæmilegt er, að hér rísi
öflug atvinnufyrirtæki, og ef
þau ekki verða í eigu einstakra
auðmanna hljóta þau að verða
ríkisrekin, nema til komi það
form, sem ég hef gert að um-
talsefni.
Menn kunna raunar að segja
að ekki saki, þótt eitt og eitt
fyrirtæki sé í eigu ríkisins. Við
höfum t.d. sementsverksmiðj
unia í slíku rekstrarformi, þó að
ég að vísu telji það mjög ó-
æskilegt og að miklu bet-
ur hefði farið, ef um þá fram-
kvæmd hefði verið stofnað op-
ið hlutafélag, sem raunar má
enn gera. En hér í þessum hópi
hljótum við þó að vera sam-
mála um það, að gjörsamlega
sé útilokað, að allur meirihátt
ar rekstur verði í framtíðinni
í höndum ríkisins. Þar með
væri alltof mikið fjármálalegt
vald komið í hendur ríkisins
og stjórnmálamanna, auk þess
sem rekstrarafkoma slíkra fyr-
irtækja gæti aldrei orðið eins
góð og hún mundi vera í hönd-
um atorkumanna.
Það eru þannig — eins og ég
áðan sagði — ekki einungis
hin fjárhagslegu sjónarmið,
sern við þurfum að hafa í huga,
heldur sjálfur grundvöllur lýð
ræðisins. Við verðum að dreifa
valdinu yfir fjármagni þjóðfé-
lagsins sem allra mest á með-
al borgaranna. Þar er um að
ræða þá skipan þjóðfélagsmála,
sem nefnd hefur verið auð
stjórn almennings eða fjár-
stjórn fjöldans, þ.e.a.s. sjálfan
grundvöll sjálfstæðisstefnunn-
art að sem allra flestir verði
fjárhagslega sjálfstæðir. Fyrir
þessu hefur Sjálfstæðisflokkur
inn barizt, t.d. í húsnæðismál-
um, þar sem kapp er á það
lagt, að sem flestar fjölskyld-
ur geti eignazt eigið húsnæði,
enda höfum við íslendingar lík
lega náð á því sviði lengra en
nokkrir aðrir.
Á meðan atvinnureksturinn
var einfaldari og atvinnutækin
minni voru einstaklingar örfað
ir til að kaupa sín atvinnutæki
og reka þau sjálfir, og vissu-
lega ber enn að keppa að því,
að allur minniháttar atvinnu-
rekstur sé í höndum dugmik-
illa einstaklinga, sem kunna
með fjármuni og atvinnufyrir-
tæki að fara. Rétt og sjálfsagt
er líka að þeir einstaklingar,
sem bolmagn hafa til að reka
miðlungsfyrirtæki, geri það,
ýmist einir eða í samtökum sín
á milli. En þegar til stórverk-
efna kemur er óhjákvæmilegt
að almenningshlutafélögin taki
við. Á engan hátt annan er
unnt að tryggja það fjárhags-
lega lýðræði, sem við í Sjálf-
stæðisflokknum berjumst fyrir.
Þess vegna verður að segja
það eins og það er, að það hef-
ur tekið menn ótrúlega lang-
an tíma að skilja þessi grund-
vallarsannindi, þótt ég ha'ldi
að almennt geri menn sér nú
grein fyrir þessu, ekki einung-
is í Sjálfstæðisflokknum, held-
ur líka meira og minna í öðr-
um f lokkum.
Rétt er, að við leitumst við
að gera okkur grein fyrir því,
hvað til þurfi til þess að al-
menningshlutafélög rísi upp og
ýmis konar nýjungar verði
teknar upp í atvinnumálum í
samræmi við þau margháttuðu
tækifæri á atvinnusviðinu, sem
ég áður nefndi.
Þar má fyrst nefna að upp
þarf að rísa kaupþing eða verð
bréfamarkaður, og er nú kapp
samlega unnið að undirbúningi
þess máls.
Þá er þörf skattalagabreyt-
ingar, svo að skattar af hluta-
bréfaeign og arði séu ekki aðr-
ir en af sparifé og vöxtum.
í öðrum lýðfrjálsum löndum
gegna þeir aðilar, sem hér
mætti nefna frumkvöðla eða
upphafsmenn að fyrirtækja-
stofnunum, geysiþýðingarmiklu
hlutverki. Þeir eru menn, sem
stöðugt eru í leit að nýjum
viðfangsefnum, rannsaka hug-
myndir, sem fram koma, og er
þeir hafa sannfærzt um ágæti
einhvers atvinnufyrirtækis,
hefjast þeir handa og koma því
á legg, en selja síðan sína
vinnu og hugmyndir öðrum
mönnum, sem fyrirtækið vilja
reka, og leggja til atlögu við
ný viðfangsefni. Þannig verða
fyrirtæki, smærri og stærri, oft
og tíðum til.
Þá er það altítt, að fyrirtæki
og sjóðir geri það að atvinnu
sinni að tryggja sölu hlutabréfa
í nýjum fyrirtækjum eða félög
um, sem eru að auka rekstur
sinn og þurfa mikið fjármagn.
Fyrir milligöngu þessara aðila
er unnt að leggja út í félags-
stofnanir, án þess að þurfa að
eiga á hættu, að hlutabréfin
muni ekki seljast og öll vinn-
an sé þannig unnin fyrir gíg.
Hér eru hinsvegar engar
stofnanir, bankar eða sjóðir,
sem kaupa hlutabréf eða
tryggja sölu þeirra, þannig að
mjög óhægt er um vik að koma
af stað félögum eins og þeim,
sem ég hér ræði um.
Skoðun mín er sú, að mjög
brýna nauðsyn beri til að
vinda að því bráðan bug, að
upp rísi hér eitt eða fleiri fyr-
irtæki, sem sinni þessum verk-
efnum. Til þess þarf ekki mjög
mikið fjármagn, því að slíkar
stofnanir mundu ætíð vinna að
því að selja öðrum þau hluta-
bréf, sem þær eignuðust, til
þess að takast á við ný við-
fangsefni, og þegar almenning
ur hefði gert sér grein fyrir
því, að nokkur fjárfesting í
hlutabréfum væri jafn hepþi-
leg eða heppilegri ráðstöfun
fjármuna en t.d. fasteignakaUp,
mundi markaður verða nægur
fyrir slík bréf.
Að þessum málum er nú unn-
ið fyrir frumkvæði Verzlunar-
ráðsins, og standa miklar von-
ir til þess, að slíku fyrirtæki
verði komið á laggirnar.
Þá er þess að gæta, að alltof
títt er í íslenzkum fyrirtækj-
um, að bókhaldsstörf séu van-
rækt og eigendur og stjórn-
endur viti lítið sem ekkert um
hag fyrirtækisins fyrr en seint
og síðar meir. Framkvæmdafé-
lög eins og það, sem ég áðan
nefndi, mundu að sjálfsögðu
gera mjög strangar kröfur ti'l
þess, að þau fyrirtæki, sem þau
ættu aðild að, hefðu gott og
ítarlegt bókhald og mundu
þannig vera þýðingarmikið að-
hald að fyrirtækjunum.
Mikil þörf er einnig á end-
urskipulagningu fyrirtækja,
bæði fjárhagslega og rekstrar-
lega, og gæti slíkt félag að-
stoðað við hana, en auk þess
eru vafalaust mörg tækifæri til
að sameina fyrirtæki og fá
miklu betri rekstrargrundvöll
fyrir þau en nú er. Einnig á
því sviði væri mjög heppi-
legt, að þriðji aðili kæmi til
skjálanna og leitaðist við að
laða menn til samstarfs um hag
kvæmasta og bezta rekstur
atvinnuf yrirtæk j anna.
Við verðum að játa, að á góðu
árunum var látið vaða á súð-
um, ekki bara hjá einstakling
um, heldur líka fjölmörgum fyr
irtækjum, sem héldu að umsvif-
in mundu stöðugt aukast og
ekki væri brýn þörf á breytt-
um vinnuaðferðum og bættum
rekstri, hagurinn væri það góð
ur og mundi stöðugt fara batn-
andi. En svo vakna menn
skyndilega upp við vondan
draum.
En til þess eru mistökin að
læra af þeim — eða eigum við
að segja á góðri íslenzku —
vítin að varast þau —, og við
getum marga og mikla lærdóma
dregið af reynslu síðustu ára,
en þó fyrst og síðast þá, að
atvinnureksturinn verður að
efla, og þannig verður að búa
að íslenzkum atvinnufyrirtækj
um, að þau geti skilað arði í
góðu árferði og haldið áfram
hinu mikilvæga uppbyggingar-
starfi, þjóðinni allri til hags-
bóta.
GÆFUSPOR f SÖGU
ISLENSKRA
ATVINNUMALA
Skoðun mín er sú, að gerð
álsamninganna við svissneska
álfyrirtækið hafi verið mesta
gæfuspor í sögu íslenzkra at-
vinnumála. Ekki vegna þess að
þetta fyrirtæki sem slíkt ráði
úrslitum í atvinnumálum okk-
ar, jafnvel þó það yrði stækk-
að í allt að 160 þús. tonna
framleiðslu og yrði með
stærstu álverum heims, heldur
vegna þess, að með byggingu
þessa iðjuvers var ísinn brot-
inn. Menn sjá nú, að unnt er
að semja við ís'lendinga að sið
aðra manna hætti, en mjög urð-
um við þess varir, sem unnum
að undirbúningi að byggingu
olíuhreinsunarstöðvar á sínum
tíma, að vantrú var á því, að
við vildum í raun og sannleika
samstarf við erlenda fjármagns
eigendur. Margsinnis var að því
spurt, hvort pólitískur grund-
völlur væri fyrir slíkum samn-
ingum og þess vegna gekk ver
en ellá að fá menn til alvarlegs
samstarfs, þótt það tækist að
lokum og málið strandaði ein-
ungis á okkur — á því, sem
samningsaðilar okkar óttuðust,
að pólitískur jarðvegur væri
ekki nógu jákvæður.
Nú vita menn hinsvegar að
það er ekki fleipur eða sjónar-
mið fámenns hóps manna, þeg-
ar rætt er um nýjar stórfram-
kvæmdir, hvort heldur er bygg
ing nýrrar álbræðslu eða sjó-
efnaverksmiðja og olíuhreins-
unarstöð. Og ástæða er líka til
að ætla, að unnt muni reynast
Framhald á bls. 23