Morgunblaðið - 23.02.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR 1 !)6'9.
Síðla kvölds í byrjun septem-
ber — nokkrum dögum eftir
innrásina í Tékkóslóvakíu —
bauð ungur rithöfundur frá
Voronezh, sem nú er búsettur í
Moskvu, mér með sér í heim-
sókn til annars rithöfundar.
Vinur hans, sem er eldri maður,
hefur gefið út nokkrar vinsæl-
ar skáldsögur en er betur
þekktur í hópi menntamanna
fyrir ljóð sín og háðrit, sem
ganga manna á milli á snjáð-
um og velktum vélrituðum blöð
um. íbúðin var í nýbygginga-
■hverfi í útjaðri Moskvu. Við
gengum í myrkrinu upp á fjórðu
hæð (þetta var eftir miðnætiti
og þá er lokað fyrir rafmagn-
ið af sparnaðarástæðum) töluð-
um í hvíslingum og litum oft
um öxl eins og manni verður
ósjálfrátt — þótt sennilega sé
það tilgangslaust — þegar „neð
anjarðar" — aðilar eru heim-
sóttir.
Gestgjafi okkar og kona
hans tóku vel á móti okkur,
enda þótt við hefðum ekki gert
boð á undan okkur: nærvera
mín (sem útlendings) olli ekki
áhyggjum þar sem ég hafði hitt
þau oft áður og við áttum sam-
eiginlega vini. Með öðrum orð-
um, mér var treyst: ég myndi
ekki hindra það opinskáa og
hreinskilna tal, sem Rússum af
þessu tagi er eiginlegt í hópi
góðra vina, í öruggu hæli fyrir
„þeim.“
Við tróðumst framhjá fata-
þvögunni í anddyrinu og inn í
reykmettaða stofuna. Hún var
nákvæm eftirlíking af tugum
annarra menntamannaheimila
sem ég hafði séð í Moskvu.
Stofan var ofurlítil og búin
allrahanda samsafni af ódýrum
munum: og hún virtist jafn-
vel enn aðþrengdari vegna ikon
anna, gamalla eftirprentana og
minjagripa um keisaraveldið,
sem troðið var uppfyrir hús-
gögnin. Allmikið safn bóka,
aðallega gulnuð rússnesk bindi
frá því fyrir byltinguna og
bannaðar bækur á vestrænum
tungumálum, flóði út úr bóka-
skápnum í hirðuleysislega
hauga á gólfinu. Allstaðar voru
tómar flöskur og óhreinir disk-
ar. Þarna voru tveir aðrir vin-
ir hjónanna, ljósskeggjaður
listamaður, sem minnti á per-
sónur Tjékovs og sköllóttur
læknir í enskum tveed-jakka og
með birgðir af „Gitanes": og í
eldhúsinu heyrðum við til ungra
elskenda, að því er við hugð-
um, tveggja stúdenta, sem áttu
hvergi annarsstaðar höfði sínu
að halla.
Beyglað segulbandstæki sá
fyrir hljómlistinni: Ella Fi!▼
erald, Nina Simone, The V ■>
og aðrir sungu ársgömul dægur
lög, með orgelprelúdíur eftir
Bach inn í milli. Við drukkum
vodkað og koníakið, sem við
höfðum haft meðferðis, ásamt
því sem eftir var af vodka gest
gjafans og víni. Damsinn var
hrjúfur en frjálslegur og inn í
hann fléttuðust skrýtlur og
hlátrasköll og alvarlegar, íhug
andi umræður um þjóðfélags-
lega merkingu amerískra hipp-
ía.
Það er erfitt að lýsa þeim
óþvingaða innileik, sem einkenn
ir heimasamkvæmi í Moskvu,
fyrir þeim, sem ekki hefur reynt
þau — eða þeim sem hefur
reynt hið gagnstæða í andrúms
loftinu á götum Moskvu. Eng-
inn finnur hjá sér þörf til að
sýnast fyndinn eða andríkur,
mikilhæfur eða vel-upplýstur:
eina skyldan er að vera mað-
ur sjálfur, og að vera þátttak-
andi — eða ekki — allt eftir
eigin geðþótta. Það sem ein-
kennir félagslegt samneyti
Rússa er eðlileg framkoma og
tilgerðarleysi — umhverfi þar
sem „falsh“ (blekking, uppgerð)
er sjaldgæft vegna þess að vin
ir, og jafnvel þeir sem minna
eru kunnugir eru óþvingaðir
hvor af öðrum. Meðal mennta-
manna skapar þessi eiginleiki,
að viðbættum andlegum áhuga-
málum, ósviknara „bóhema“-
andrúmsloft, en ég hef fundið
nokkursstaðar í Vestur-Evrópu
Áður en ég lýsi umræðunum
um Tékkóslóvakíu, sem á eftir
fóru, verð ég að leggja áherzlu
á að ég ártti þarna tal við lítinn
og óvirkan minnihluta: frjáls-
lynda menntamenn, sefn gátu
vegna pólitískra tilfinninga
sinna átt heima í hvaða mennta-
mannahópi sem væri í hinum
vestræna heimi. Þessir „Ev
rópu“-Rússar tala um sjálfa sig
sem „eina prósentið“. Ef til vill
leynist í þessu angi af sjálfs-
þótta: og það er áreiðanlega
svartsýni. Þeir gætu sem bezt
hafa reynzt tvö prósent, jafn-
vel þrjú. En sovézkir áróðurs
menn hafa rétt að mæla þegar
þeir lýsa þeim sem örlitlu broti
— andlegum útlögum í eigin
landi.
Hin rússneska menntastétt hef
ur raunar aldrei verið annað
en örþunnt og brothætt lag of-
aná hinni miklu, ómenntuðu
bændaþjóð. Að sönnu átti hún
oft á nítjándu og snemma á
tuttugustu öld stórgáfaða heims
menn, en þeir voru glæsilegar
undantekningar og jafn athygl
isverðir fyrir hafningu sína yf-
ir hið almenna svið rússnesks
lífs og fyrir afrek sín. Skort-
' 'ír-cl - p H' rn :HÍ9f^‘' •>•*
skortur þess á allri hinni sögu
legu reynslu fræðslualdar, sið-
bótar og endurreisnar gerði það
afskipt í menningarlegri og
mannúðlegri hefð Vestur-Ev-
rópu. Og það litla menntasam-
félag sem fyrirfannst árið 1917
var afmáð í byltingunni og borg
arastyrjöldinni og síðar í hreins
unum Stalíns.
Síðan hafa að sjálfsögðú tug
ir milljóna Rússa verið mennt-
aðir, en mennbun þeirra er sov-
vézk. Fullkomið nám í sov-
ézkri tæknistofnun nægir ekki
til að „mennta ungling af rússn
eskum bændastofni. Rússneskir
menntamenn tala um „sovét-
menntun" til aðgreiningar frá
menntun í hinni venjulegu
merkingu orðsins: þeir eiga þar
við verkfræðinga og jafnvel
lækna, sem öðlast hafa hina
tæknilegu kunnáttu starfs síns
en ekki eðlisvitund stjórnmála-
legrar og menningarlegrar
þekkingar. Mennirnir sem
stjóma vél sovéteinræðisins eru
menntaðir í þessum skilningi.
Þá skortir ekki vélfræðiþekk-
ingu heldur hina sálfræðilegu
og tilfinningalegu hlið menntun
arinnar, andlega forvitni, opinn
huga og vilja til að hlusta á
efasemdir og ágreining.
Því er hin raunverulega
menntastétt enn örsmár minni-
hluti. Hann er athyglisverður,
ekki fyrir það að hann sé
greinargóður fulltrúi hins mikla
rússneska fjölda, komi óánægju
hans á framfæri og eyði sektar
kennd þjóðarinnar með djarf-
legum mótmælum. Þetta er vest
ræn trú byggð á misskilningi
á bví, hvaða þýðingu Sinyav-
sky, Evtúshenko, Ginzburg, Sol
zhenitsyn og fylgjendur þeirar
hafa í augum rússnesks almenn
ings. (Eftir vestrænum blöðum
að dæma gætu menn ímyndað
sér að íbúar Moskvu væru ein-
göngu rithöfundar og skáld.)
Hann er athyglisverður fyrir
það að hann er utangarðs: fyr-
ir það að viðtorögð hans og
menning eru náskyld því sem
gerist hjá okkur: fyrir það að
gegnum hann getum við öðlast
skilning á því hver viðbrögð
okkar myndu verða gagnvart
sovétskipulaginu.
Það var mjög liðið á sam-
kvæmið þetta kvöld í september
þegar talið beindist loksins að
Tékkóslóvakíu. „Já, já, það er
gott og blessað að vera hérna“,
sagði einhvtor, „en í Prag stend
ur fólkið andspænis skriðdrek-
um okkar. . .“ Að segja að
uggvænleg þögn hafi fylgt þess
um orðum væri of dramatískt:
fólkið þarna hefur lært að búa
við s!"U-r> dna og verður ekki
• :■ • ’>ijsa á henri t‘<’.
■að gerast dramatískt. En hins-
vegar var eins og samræðurnar
leystust upp andartak, rétt í
því að búið var af einni segul-
bandsspólunni. Við tæmdum
glös okkar.
Læknirinn rauf þögnina með
tilvitnun í o rð Lenins: ein
þeirra fáu, benti hann okkur á,
sem hentar að ganga framhjá í
hinni daglegu yfirþyrmandi lof
gerðarromsu um Lenin. „Rúss-
land,“ sagði Lenin, „er stjórn-
málalega gersamlega vanþróað
land, sem byltingin ýtti í einu
vetfangi fram á þróunarbraut.
En ef sosíalistisk bylting ætti
sér stað í einhverju Evrópu-
ríki, er eins líklegt að Rúss-
land tæki aftur hina hefð-
bundnu vanþróunarstöðu sína.
„Við hverfum frá einni rudda
mennskunni til annarrar," sagði
vinur minn, ungi rithöfundur-
inn, „vegna þess að ruddaskap
ur fæðir af sér ruddaksap. Við
höfum enn ekki einu sinni náð
byrjunaratriðum lýðræðislegs
st j órnskipulags".
„Hvenær kemst lýðræði á?“
spurði ég.
„Ekki á meðan ég lifi, eða
mín böm. Það verður ekki fyrr
en eftir hundrað ár, að minnsta
kosti.“ ’
Þessi djúpstæða bölsýni á
pólitíska framtíð Rússlands er
útbreidd meðal rússneskra
menntamanna. „Ekki á meðan
ég lifi" er orðið að máltæki,
dramatísku og 3jálfsmeðauk-
andi.
Atburðirnir í Tékkóslóvakíu
hafa bæði aukið á þunglyndi
þeirra og dregið fram orsakir-
nar fyrir því. Eins og flestu
menntafólki um heim allan,
fannst þeim innrásin brot á öll-
um lögmálum siðmenntunar og
sáu í henni endalok sósíalist-
iskar hreyfingar í heiminum.
Þeir álitu að Tékkar hefðu ver
ið að reyna að bjarga Marx-
ismanum — en slíkt væri Rúss
landi, vegna pólitískrar og
menningarlegrar vanþróunar,
ómögulegt fyrr en það er orðið
of seint.
Fyrstu viðbrögð mangra í
þeirra hópi við fréttunum voru
fagnandi — ósjálfráð endur-
speglun á kenningunni „því
verra, því betra“. Eftir þeirri
röksemdaleiðlsu hafði Rússland
gert slíka skyssu, að hún tæki
af allan efa um heimsku, ef
ekki algert ráðþrot, miðstjórn
arinnar og gæti flýtt fyrir því
að hún yðri leyst af hólmi.
En almennt vöktu fréttirnar
hryggð. Eins og í afstöðu ame-
rískra menntamanna til Viet-
nammálsins, bættlst ofaná
gremói þessara Rússa persónu-
>'■■•■ > r\ rrr H ' :
virkið skyldi framið af þeirra
>eigin þjóð.
Ekkert af þessu er undrun-
arefni. Og það er ekki heldur
mergurinn málsins. Því að það
var síður innrásin sjálf, sem
olli menntamönnunum hryggð-
ar, en það hvernig henni var
tekið innan Rússlands.
„Ég horfi í kringum mig all-
an daginn (21eta ágúst) sagði
gestgjafi okkar. „Það var ein
kennilegt. Viðbrögðin voru
engin. Hvaða önnur þjóð í ver-
öldinni hefði getað gert nokk-
uð þessu líkt — án þess að
einn borgari af þúsund hætti
að ryðjast um í einhverri verzl
uninni þó ekki væri nema til
þess að leggja fyrir sjálfan sig
spumingu um málið?“
Vinir mínir álitu að um 80
prósent rússnesku þjóðarinnar
hefðu, ef þau voru þá ekki
skoðanalaus með öllu, stutt inn
rásina og yfirlýst markmið henn
ar. Þar sem skoðanakannanir og
ritfrelsi vantar er erfitt að
segja um þetta með vissu. En
ég hafði sjálfur furðað mig á
því hve viðbrögð skorti við irm
rásinni: geispandi sinnuleysi og
afkáralegt skeytingarleysi hvar
vetna. Þar sem ég heyrði ein-
hver ummæli yfirleitt, í biðröð-
um eða sporvögnum, voru það
nærri alltaf fordæmingar á
hendur Tékkum. Ég skrifaði
sum ummælin hjá mér:
„Þessir hundingjar, við frels
uðum þá undan Þjóðverjunum,
úthelltum blóði okkar þeim til
frelsis og veittum þeim fjárhags
aðstoð — og sjáið nú bara:
þeir eru aftur farnir að semja
við Vestur-Þjóðverj ana.
„Ég sá sjónvarpsfréttirnar.
Vitalusir, síðhærðir krakkar að
mála nazistamerki á skriðdrek-
ana okkar. Er það hægt að ætl-
ast til að maður láti svona fas-
ista ganga lausa?“
„Sáuð þið glefsumar (í
Pravda) úr tékknesku blöðun-
um? Þeir ata sína eigin stjórn
auri, gagnrýna allt í sínu eigin
skipulagi. Þeir eru tilbúnir að
svíkja lit, eins og ekkert sé.“
Það var þessi auðtrúa að-
staða, sem gerði menntamönn-
unum enn þyngra niðri fyrir í
égúst s.l. „Það sem skelfilegast
er,“ sagði læknirinn, „er að
fólk trúir því, sem því er sagt
— hverju seim því er sagt.
Önnurhver blaðagrein endar á
orðunum „Tékkar elska Sovét-
herinn". Fáránlegt! Enginn, sm
hefði nokkra hugmynd um um-
heiminn, myndi virða þau við-
lits. Áróðurslygar — en okkar
fólk gleypir þær hráar!“
„Það er ekki aðeins almenn-
:r- *m ’ætur blekkia'S’t“.