Morgunblaðið - 25.04.1970, Blaðsíða 8

*
8
MORGUN'BLAÐJÐ, LAUGARDAGUR 25. APRÉL 1»70
Frá hverasvæffi í Hverag'erffi.
t>órir Baldvinsson;
NÝIR MÖGULEIKAR
Undirstöðuauðæfi þjóðar byggj
ast á þremur meginþáttum: mann
viti, orku og hráefnum. >ví meir
sem hún á af þessum þremur
stofnum, því meiri er geta henn
ar og styrkur 1 baráttu lífsins.
Ekki þarf að ræða um nauð-
syn mannvits, svo augljóst er
það mál. Þó þarf mannvitið að
hafa sinn jarðveg og getu til
þroska og þann skilning
þjóðfélags á þörf þess, er leiði
til nýtingar þess til góðra hluta.
Orkan er þekkt í mörgum
myndum, en frumstæðust orka i
þágu mannsins er mannaflið
sjálft. Um margar og myrkar ald
ir var það beizlað með þræla-
haldi, og til skamms tíma var
mannaflið megin orka ýmsra fjöl
mennra þjóða svo sem Indverja
og Kínverja.
Vatnshjólið og seglin voru
sennilega fyrst tækja til að leysa
frumstætt vöðvaafl manna og
dýra af hólmi, og á átjándu öld-
inni kom svo gufuvélin í krafti
kolanna sem aflvaka. Síðar
komu vélar, sem nýttu afl olíu
og gass, og loks vatnshverfill-
inn og rafhreyfillinn, sem yfir-
færðu vatnsaflið í raforku.
Vatnshverfillinn er eins konar
afkomandi vatnshjólsins, og
hann, ásamt rafhreyflinum, hafa
á vélaöld reynzt hagkvæmust og
afkastamest tækja til að brjóta
hráa orku undir vald mannsins
og í þjónustu hans.
Aðstaða þjóða er þó breytileg
í þessum efnum. Sumar þjóðir
eiga mikil auðæfi í vatnsorku,
aðrar í jarðolíu undir berglög-
um. Enn aðrar eiga úraniumnám-
ur, sem undirstöðu kjarnorku-
framleiðslu og hefur á síðustu
árum verið álitið, að kjarnork-
an mundi innan tíðar sigra í
samkeppninni við vatnsaflið.
Nú virðist ekki eins vist að
svo verði og kunni annar afl-
gjafi og þó ekki nýr að koma
brátt til sögu í vaxandi mæli og
eiga mesta framtíð.
Þessar fregnir hafa sérstaka
þýðingu fyrir okkur fslendinga,
því að svo vill til, að við erum
ein þeirra þjóða, sem eiga mikið
af þessari nýju orku, og auð-
veldari aðgang að henni en marg
ar aðrar.
Þessi orka er fólgin í jarð-
hita.
í síðasta júníhefti tímarits-
ins ,,Fortune,“ sem gefið er út
af Time-Life útgáfufyrirtækinu
I Bandaríkjunum, er athyglis-
verð grein, sem heitir „Power
from the Earth's own heat,“ eða
„Afl frá jarðhita". Er þar stutt
lega gerð grein fyrir því helzta,
sem er að gerast í þessum mál-
um, og hvers megi vænta, jafn-
vel í náinni framtíð. Þar er skýrt
frá því, að aflvélar knúnar
jarðhita framleiði nú um 1000
megavött af raforku í nokkr-
um löndum, sem auðug eru af
jarðhita, eða Ítalíu, Nýja- Sjá-
landi, Japan, Mexicó og Rúss-
landi.
í MORGUNBLAÐINU 8. þ.m.
birtist bréf frá Páli Sigurjóns-
ayni og Jóhanni Jónssyni, er
starfa hjá Husqvarna.
Þeir telja, að í viðtali er
Morgunblaðið átti við undirrit-
aðan og Steingrím Stefnisson,
höfum við dregið allt það versta
fram í dagsljósið varðandi vinnu
okkar hjá Husqvarna.
Ég fullyrði, að svo var ekki,
við bentum einungis á stað-
reyndir og ég veit að flestir ís-
lendingar, sem vinna og unnu
hjá Husqvarna, eru okkur sam-
mála. Enda mótmæla þeir
Páll og Jóhann engu atriði er
við sögðum frá.
Þeir Páll og Jóhann dylgja uim,
að það hafi einkennt flesta þá,
er yfirgáfu Husqvama, að þeir
hafi mætt illa til vinnu og leg-
ið í leti. Þeir fullyrða að sumir
hafi verið reknir, og menn hafi
/ ekki gætt þess að eiga fyrir mat
Árið 1960 hófu Bandaríkja-
menn að vinna að þessum mál-
um í sínu landi, er félag að
nafni „Pacific Gas and Electric
Co“ virkjaði borholu við „Big
Geysers" skammt norður af borg
inni San Francisco í Califomíu.
Þama voru þó aðeins laugar og
heitur jarðvegur, þrátt fyrir
Geysisnafnið. Yirkjun jarðgufu
á þessum stað hefur verið þre-
földuð síðan, og eru nú fram-
leidd þar 82 megavött af raf-
orku, en undirbúningur hafinn
að því að tvöfalda þessa orku
fyrir árið 1972.
Greinarhöfundur bendir á, að
jarðgufuvirkjanir í þeim lönd-
um, sem áður var getið, séu allar
gerðar á vegum viðkomandi rík
isstjóma og sé því lítt skilgreint
hvað sé eðlilegur eða beinn
kostnaður og hvað skynsamleg,
en þó ef til vill ekki alveg
nauðsynleg tilraunastarfsemi.
Hjá ameríska félaginu sé hins
vegar um einkarekstur að raeða,
sem jafnan verði að skila arði
til hluthafa. Það sé því athygl-
isvert, að þessi leið sé valin, og
framkvæmdir síðan stórlega
auknar að fenginni reynslu, í
stað þess að halda sig við hina
gamalkunnu vatnsvirkjunarað-
ferð, eða orkuframleiðslu með
kjarnorku, sem svo mjög hefur
verið í uppsiglingu í Bandarikj-
unum og víðar á síðari árum. Fé
lagið virðist einfaldlega gera
það, sem það sér sér hagkvæm-
ast í harðri samkeppni við aðra
seljendur orku.
Greinarhöfundur segir, að
margir muni fylgja í kjölfarið,
því að þessar virkjanir hafi
sínum, heldur eitt launum sín-
uim í ákamimtanir.
Mér þykir furðu djarft veik-
indatal þeirra Páls og Jóhanns.
Ég hef ekki neina vitneskju um
óeðlileg veikindi hjá þeiim, er
með okkur störfuðu. Þann tíma,
er ég vann hjá Husqvarna, en
það voru tveir mánuðir, var ég
veikur í þrjá daga. Og ég man
ekki betur en að eitthvað hafi
borið á veikinduim hjá þeim tví-
menningunum, þannig að dylgj-
ur þeirra minna mig talsvert á
söguinia um flísiima og bjálkamn.
Ég veit ekki til þess, að neinn
hafi verið rekinn frá Husqvarna.
Ef þeim Páli og Jóhanni er
kunnugt uan slíkan brottrekstur,
sesn ég reyndar leyfi mér að ef-
ast um, langar mig til að fá
upplýsingar um hvenær það var
og fyrir hvaða sakir.
Varðamdii þá fullyrði/mgu þeirra,
Framhald á bls. 27
vakið svo mikla eftirtekt, að
áhugi á hitasvæðum og tilraunir
til að tryggja sér þar réttindi til
hitaleitar, minni helzt á olíuæð-
ið, sem greip um sig fyrr á öld-
inni, þegar olíulindasvæðin
voru að finnast.
Meðan minna var vitað um
hitasvæðin, mun hafa ríkt nokk-
ur ótti um, að jarðhitinn kynni
að vera tæmanlegur, og þó sér-
staklega sú jarðgufa, eða vatn,
sem í berglögum er. Ýmsar síðari
tíma athuganir benda þó til, að
svo þurfi ekki að vera og sé því
oft um algjörlega óþrotlegt
magn að ræða. Er þá talið, að
jarðhitinn sjálfur muni stöðugt
endurnýjast og sé hann ekki leif
ar frá því jörðin var glóandi
heit í firð tímans, heldur mynd
ist hann sífellt við hægfara en
stöðuga sundrung frumeinda í
venjulegum bergefnum.
Talið er, að Rússar séu komn-
ir lengst í könnun berglaganna
og hafi þeir jafnvel borað niður
á 10—14 kílómetra dýpi, en það
er hugsanlegt, að sé hægt með
hverfilborum. Sagnir eru um, að
þeir hafi fundið heitavatnssvæði
djúpt í jörð austur af Úralfjöll-
um, er slagi upp í Miðjarðar-
hafið að stærð. Á vissum jarð-
brotasvæðum gæti þá vatn hafa
sigið niður og safnazt fyrir í jarð
skorpunni á liðnum tugþúsund-
um ára og þar legið óþrotlegir
sjóðir vatns og gufu, oft á miklu
dýpi.
Áhugi bandarískra auðfélaga
á jarðhitasvæðum var medtur um
1965, en hefur stöðvazt nú um
hríð, vegna málaferla og óvissu
um leiguskilmála, sköttun og
vöntun á ljósum lagaákvæðum
viðkomandi þessum málum. Jarð
hitasvæðin eru öll á ríkislandi í
vestan verðum Bandaríkjunum,
en samkvæmt amerískum lögum
er hægt að fá ónumdum land-
skikum úthlutað til eignar.
Spurningin er hvort hitaorkan
fylgir kvaðalaust með í þeirri út
hlutun. Lögin eru eldri en jarð-
hitaáhuginn og viss ákvæði
þeirra miðuð við námugröft, jarð
olíu og gas. Það hefur einnig
gert málið flóknara, að á viss-
um svæðum berast verðmæt efni
upp í jarðgufunum. Heyrir það
undir ákvæði um námugröft, eða
eitthvað annað? Meðan þetta er
óútkljáð er þó boruruim haldið
áfram, þótt holunuu' standi víð
ast hvar ónotaðar. Fengizt hefur
allt upp í 25 megavatta orka úr
einni borholu og í Mexico,
skammt sunnan landamæra
Bandarikjanna, hefur nú alveg
nýlega verið lokið við að bora
holu, sem virðist hafa 50 mega
vatta afl.
Framleiðslukostnaður raf-
magns, sem framleitt er við jarð
hita, fer mjög eftir orkumagni
holunnar og verður því lægri
sem orkan er meiri. Kostnaður
við borun er hins vegar því
meiri sem holan er dýpri og
orkumestu holurnar eru víðast
hvar á all miklu dýpi.
Þess var getið hér í upphafi
greinar, að hráefnið væri einn
af þremur meginþáttum í auð-
æfurn þjóða. Málmar og ýmise
konar frumefni eru geysilega
þýðingarmikill hluti þessara
hráefna og hafa ýmsar þjóðir átt
mikinn námaauð í löndum sínum,
en aðrar lítinn eða engan eins
og við íslendingar. Notkun
málma og frumefna hefur hins
vegar verið svo gegndarlaus á
þessari öld, að mjög hefur geng-
ið á námaforða þjóðanna og það
svo, að skjótlega getur horft til
vandræða. Voldug námafélög, er
sjá þurrð málma og annarra
frumefna á næsta leiti verjaþví
stórkostlegum fjárhæðum til
rannsókna á því, hvernig háttað
er samsöfnun þessara efna í
náttúrunni, og hvort hægt sé að
hraða slíku fyrirbæri eða mæta
náttúrunni á miðri leið. Það er
þegar vitað, að lausn frumefna
úr bergkjarnanum gerist í sam-
bandi við útgufun og kælingu.
Rannsóknir hafa sýnt, að námur
eru að jafnaði í tengslum við
fom sprungukerfi og þá gjam-
an þar, sem áður hafa verið
djúpar krosssprungur í jarðlög-
in. Þar hefur á milljónum ára
orðið úrfelling fmmefna úr jarð
gufum, en sprungurnar síðan
fyllzt og lokazt. (Sjá Hydrother
mal Ore Deposits in Western
USA, eftir Jan Kutina í „Sci-
ence“ bls. 113, 12. sept. 1969)
Athygli vísindamanna beinist nú
að því að finna þá staði á jarð-
hita- og umbrotasvæðum, sem
auðug eru að jarðefnum. Þessi
jarðefni berast þá jafnan með
jarðgufum, eða yfirheitu vatni
um borholu til yfirborðsins og
em síðan hreinsuð þar, eða
unnin. Það er einmitt þetta sem
hinn merki jarðefnafræðingur
okkar, Baldur Líndal, hefur í at
hugun á jarðhitasvæðinu á
Reykjanesi, en það virðist vera
álitlegur staður frá þessari hlið
séð.
Það gæti farið svo, að land
okkar með hinn taikmarkalausa
jarðhita, eigi í fómm sínum ótæm
andi uppsprettu orku og hráefna,
er gætu haft ófyrirsjáanlega þýð
ingu, jafnvel í náinni framtíð,
ef rétt er á haldið.
En þá kemur lika þriðja atrið-
ið til sögunnar; getan til að
kanna og hagnýta verðmætin,
eða mannvitið sjálft.
Við komum snemma auga á
hagnýti jarðhitans f framstæð-
ustu mynd og höfum unnið þar
nokkur afrek, eins og t.d. upp-
hitun Reykjavíkur. Þetta varð
okkur til mikils fjárhagslegs
hagnaðar, en til viðbótar kemur
það, sem ekki verður virt til
fjár, að við öndum að okkur
hreinna og heilnæmara lofti, en
íbúar nokkurrar annarrar höfuð
borgar af þessari sömu ástæðu.
Á öðmm sviðum hefur minna
gerzt í sambandi við nýtingu
jarðhitans. Þó er nú norður i
Bjarnarflagi við Mývatn starf-
andi fyrsti rafhreyfill á íslandi,
er fær orku frá jarðgufuhverfli.
Virkjun þessi var mjög einföld
og ódýr og hefði þurft að fylgja
henni fast eftir með áframhald-
andi athöfnum, enda ætti að
vera hægt að fá þarna hundrað
falda orku með dýpri borunum
og fullkomnari tækniútbúnaðL
Þarna ætti nú að vera einstakt
tækifæri til áframhaldandi gufu-
virkjunartilrauna með hliðsjón
af aukinni orkuþörf á Laxár-
virkjunarsvæðinu á aðra hönd,
en umdeildum og hættulegum
ráðagerðum um vatnsvirkjanir
þar á hina.
í síðasta hefti Tímarits verk-
fræðingafélags íslands er mjög
athyglisverð grein eftir Valdi-
mar K. Jónsson verkfræðing og
verkfræðingana A.J. Taylor og
A.D. Charmichael, en allir munu
þeir hafa starfað við Imperial
College of Science and Techno-
logy í London. Grein þessi er
eins konar úrvinnsla úr hug-
myndum Sveins S. Einarssonar
verkfræðings, sem nú starfar í
San Salvador á vegum Samein-
uðu þjóðanna og leiðbeinir þar
um jarðgufuvirkjanir. Niðurstöð
ur verkfræðinganna um kostnað
arlíkur em mjög athyglisverð-
ar, og þá sérstaklega þeir út-
reikningar, er byggjast á hug-
mynd Sveins um notkun gasteg
undarinnar Freon í sambandi við
gufuhverfil. Fréon er velþekkt
hér við rekstur frystivéla, en
með því að nota það í lokuðu
kerfi í tengslum við gufuhverfil
má nýta orku og hita gufu og
vatns allt niður í 60‘C, sem er
ákaflega hagkvæmt, en fjarlæg-
ir jafnframt alla frárennsliserfið
leika. Flest bendir til, að með
þessari aðferð megi margfalda
nýtingu jarðgufuorkunnar frá
því sem nú tíðkast, jafnvel svo,
að stofnverð á hverja orkuein-
ingu yrði allt að helmingi lægra
en við Búrfellsvirkjunina.
Þó er hér mikið óunnið áður
en þetta megi takast. Það sem
um er að ræða, er að beina
gömlum og kunnum aðferðum að
nýju marki, eða verkefni, og
stilla Freon-kerfið inn á gufu-
hverfilinn, en það er vandasamt
verk og seinunnið og kostar
mikla þekkingu og tilraunastörf
en á þeim vettvangi eigum við
ágæta verkfræðinga.
Það var Sveinn S. Einarsson,
sem skipulagði eða hannaði virkj
un borholunnar við Bjarnarflag
í Mývatnssveit, en þar var far
in venjuleg leið. Virkjun þess-
arar borholu hefur samt tekizt
svo vel, að talið er að kostnaður
á rafmagni við stöðvarvegg sé
ekki meiri en 22—24 aurar á
kílóvattstund.
Sveinn S. Einarsson verkfræð-
ingur lærir sjálfsagt af starfi
sínu og tilraunastarfsemi fyrir
íbúa San Salvador, en það var
þó mikill skaði, að hann skyldi
hverfa úr landi í stað þess að
vera gefin verkefni við að beita
hugviti sínu og þekkingu hér
heima í sérfræðigrein sinni. Hans
mun þó von hingað heim aftur
innan tíðar, sem betur fer.
Fyrirtæki okkar hafa goldið
þess, hve smá þau era og sundr-
uð. Með stækkun og hæfilegum
samruna fyrirtækja í 9Ömu fram
leiðslu, eða iðngrein, ættu að
standa vonir til, að hægt væri
að fjármagna þau svo, að þau
hafi ráð á að nota hugvit og
menntun sér til fulltingis, enda
án þess vonlaust með öllu. Við
megum því ekki missa mennta-
menn okkar úr landi. Menntun-
in er virkjun mannvitsins, en án
þess, sem og dugnaðar og hag-
3ýni, verður lítið úr öðrum verð-
mætum.
Þórir Baldvinsson.
Husqvarna