Morgunblaðið - 18.03.1971, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. MARZ 1971
19
Hafið þið nokkurn tíma heyrt
um „passabitana"? Það er ekki
von, því við hér á íslandi höf-
um hvorki finiðnað né fram-
leiðslu á nákvæmnistækjum.
Heldur ekki stóriðnað, þar sem
máli skiptir að hver hlutur sé
svo nákvæmlega eins í fram-
leiðslu að setja megi til dæmis
saman milljónir bíla með hlut-
um, sem gerðir eru sinn á
hverjum tíma og hvergi skeiki.
Þar koma þessir merkilegu
„passabitar“ við sögu. Þetta er
að vísu lausleg íslenzkun á
upprunalega sænska orðinu yf
ir þessa merkilegu málmkubba,
en hana má til sanns vegar
færa, því bitarnir ganga eins
og passi eða vegabréf að vél-
unum. Víða um heim eru þeir
kallaðir öðrum nöfnum. Á
ensku Jóa-bitar, og þá kennd-
ir við höfundinn Carl Edvard
Johansson, sem um síðustu alda
mót fann upp þessa merkilegu
mælinga- eða stillingaaðferð
fyrir stóriðnað framtiðarinnar.
En þeir eru enn framleiddir og
eru stærsti liðurinn í fram-
leiðslu sænska stórfyrirtækis-
ins C.E. Johannsson í Eskil-
stuna. Það er gamalt fyrirtæki,
nú eitt af sænsku stórfyr-
irtækjunum og tilheyrir nú orð
ið Incentive-hringnum, sem
stundum er nefndur Wallen-
berg-hringurinn, vegna auðkýf
ingsins, sem á stóra hluta í ðll-
um fyrirtækjum hans.
Það er mjög fróðlegt að sjá
hvernig svona nákvæmnishlut-
ur eins og passabitarnir, verð-
ur til. Að ytra útliti virðast
passabitarnir ekkert merkileg-
ir, þegar leikmaður heldur í
lófa sér á einum slíkum stál-
kubbi. Það merkilega við þá er
nefnilega ósýnilegt. í þessum
litla stálkubbi er innifalin því-
lik nákvæmni, að varla er
hægt að skilja hana. Tíu milli-
metra passabiti í bezta gæða-
flokki verður að mælast á
lengd með nákvæmni, sem er
imnan við fimm hundruð þús-
undasta úr millimetra. Það sam
svarar þúsundasta hluta af
þykkt eins mannshárs. Og auð-
vitað verður að gera miklar
kröfur til hrjúfleika á yfir-
borði á slíku mælitæki. Mesta
fjarlægð milli „fjalla og dala“
á yfirborðinu má vera
hundraðþúsundasti úr milli-
metra. Svo lítil fjarlægð er
ámóta og tveir tiuþúsundustu
af þykkt eins hárs. Þetta er
eiginlega neðan við það
sem venjulegt fólk getur skynj
að.
Frekar að maður fái það á
tilfinninguna við að sjá hve
mikillar nákvæmni verður að
gæta við að búta til þessa bita
og alla rannsókna- og útreikn-
ingastarfsemina, sem er í kring
um það. Þogarv fréttamaður
Mbl. kom í verksmiðjuna í
Eskilstuna í hópi norrænna
blaðamanna á vegum norrænu
rannsóknastofnananna Nord-
forsk, fengum við að fara inn
í verksmiðjuna með ýmsum skil
yrðum. Fyrst er komið í and-
dyri, þar sem mottan i dyrun-
um fer að hristast og burstar
allt ryk vandlega neðan af sól-
unum og utan af skónum. Eng-
inn fer þar inn nema á tand-
urhreinum skóm. Starfsfólk
skiptir allt yfir í sérstaka skó
í dyrunum, þvi ekki má bera
rykögn inn í salinn. Síðan er
farið i hreinan slopp utan yf-
ir önnur föt.
Loftið í salnum skiptir miklu
máli. Þar verður að halda ná-
kvæmlega réttu hitastigi, sem
aldrei breytist, rakastig verð-
ur að vera hið sama alltaf og
kvefuð manneskja getur rugl-
að þarna jafnvæginu i loftinu.
Opnir gluggar koma auðvitað
ekki til greina. Loftið verður
að endurnýjast og rykagnir að
síast frá. Hitastigið er 20 stig
og frávik mega ekki vera
meira en 0,5 stig. í venjulegu
lofti er okkur sagt að séu
100.000 til 2.000.000 hlutar af
rakaefnum í lítra. í venjuleg-
um verksmiðjum er reiknað
með að rakinn sé ekki meiri
en 100.000 hlutar í lítra. Slík-
ur raki er alveg útilokaður í
verksmiðjusal, þar sem passa-
bitar eru framleiddir, Hann
hefir áhrif á nákvæmni véla,
efnis og mælitækja. Þarna má
þola 1000 hluta í litra af lofti.
„Hreinn salur!‘ af þessu tagi
eða umhverfisverndaður salur,
eins og það er líka kallað, ger-
. ir miklar kröfur á fjölmörgum
sviðum. Einnig til starfsfólks,
klæðnaðar þess og framkomu.
Til dæmis má ekki hlaupa eða
draga fæturna i salnum. Gólf-
ið er ryksugað og vætt einu
sinni á dag og veggir i salnum
og loft einnig með vissu milli-
bili. Það er erfitt að skilja að
þetta sé nauðsyniegt, þar sem
unnið er við að slípa stál-
kubba.
Ýmislegt hefur þurft að end-
urbæta í þessari 50 ára gömlu
verksmiðjubyggingu, enda hafa
kröfurnar um nákvæmni stöð
ugt farið vaxandi síðan gamli
Johansson fann upp kubbana
með þessa miklu framtíðar-
möguleika. Til að uppfylla ná-
kvæmniskröfurnar hefur svo
þurft að byggja nýtt hús inni
’ í gamla húsinu, þar sem innri
veggir eru úr sérstökum lökk
uðum trjáviði og á gamla gólf-
ið hefur verið sett plasthúð,
tréborð og loks slitlag úr
nokkurs konar korki. Og til að
tryggja stöðugleika i lofti
þurfti að setja upp sérstök
hreinsitæki, sem hleypa inn
10.000 kubikmetrum á klukku-
tíma, þar af minnst 2000 kubik
metrum af hreinu lofti. Allt
loftið í salnum er síað þar í
gegnum fjórum sinnum á
klukkustund. Þannig er alltaf
tryggður nákvæmlega sami
hiti, raki cg rykagnainnihald í
salnum. En loftið í hreinsitækj
unum fer i gegnum nákvæma
upphitun og rakablöndun.
Einnig eru ijósin nákvæmlega
mæld, þannig að birtan er 750
lux í vinnuhæð alls staðar og
breytist aldrei.
Varla hefur Carl Edvard
Johansson getað gert sér grein
fyrir því, þegar hann um alda-
mót fann upp og fór að fram-
leiða passabitana á verkstæði
sínu, að þeir yrðu 70 árum síð-
ar orðnir einn af hornsteinum
nútíma framleiðslutækni. En
svo er orðin raunin og útlit
fyrir að svo verði i næstu
framtíð. Það er ekki bara frum-
hugmyndin, sem er óbreytt,
heldur er formið og stærðirn-
ar á bitunum í stórum drátt-
um eins og þegar brautryðj-
andinn gerði þá fyrst, þó að ná
kvæmni sé orðin miklu þróaðri.
Einkum er það stálið í bit-
unum, sem hefur tekið fram-
förum og gerir þá miklu sterk-
ari og þolnari miðað við fyrri
bita, sem höfðu þá áráttu að
vilja stækka með tímanum.
Markmið Johansons var að
gera 5 stykki af 20 mm löng-
um kubbum, sem yrðu nákvæm
lega 100 mm, ef þeim væri rað-
að saman. Nú er markmiðið að
1000 millimetrar af bitum hafi
ekki meiri frávik í mælingu en
plús eða mínus 0,00002 mm. Og
þá kemur nokkuð merkilegt til.
Svo að hægt sé að halda slíkri
nákvæmni, ef bitiim er raðað
saman, þá má ekkert bil verða
á milli þeirra. Og þannig er
það. Þeir líkt og límast sam-
an. Engin örugg skýring er
til á þvi hvers vegna, var okk-
ur sagt. En eftir að búið er að
afskrifa loftþrýsting og segul-
drátt sem orsök, þá er sú skýr
ing talin líkleg, að sameindir
efnisins stjórni þessu. Á ófag-
mannslegu máli, að fletimir á
tveimur kubbum séu orðnir svo
líkir, að efnin haldi að þarna
sé um sama hlutinn að ræða og
hegði sér í samræmi við það.
En hver var ástæðan til þess
að þessi litla uppfinning
Johansons átti svo langt líf
fyrir höndum? Bitarnir leystu
sérstakt vandamál, sem þá var
að koma í ljós, og gerðu færa
fjöldaframleiðslu í verksmiðj-
um með nægilegri nákvæmni.
Hjartaras þaklkir færi ég börn-
um mímum, barnabörnuim,
ættingjum og vinum, sem
glöddu mig með heimsókn-
um, gjöfum og hlýjum kveðj-
um á 80 ára afrmælisdegi
mínum. Guð blessi ykkur öll.
Salóme Kristjánsdóttir
frá Sveinsstöðum.
Innilegt þakMæti fyrir auð-
sýnda vinisemd á áttræðisaf-
mæli mínu.
Guð blessi ykkur ödl.
Ingveldur Magnúsdóttir
Vorsabæ.
Enn var varla hægt að eygja
þetta vandamál um aldamótin.
En það varð brátt að stór-
vanda með tilkomu bílaiðnaðar
ins. Og með stóriðnaðarfram-
leiðslu stríðsáranna var slík
mælieining orðin lifsnauðsyn.
Fastir mælikvarðar og fjölda-
framleiðsla krafðist sem undir
stöðu ákveðinnar lengdarein-
ingar, sem hægt væri að nota
við hvaða verksmiðjufram-
leiðslu sem er og sem hvaða vél
stjórnandi sem var, gæti skilið
og notað Til að skilja þú
þurfti ekki lærða sérfræðinga.
Þannig uppfylltu passabitarnir
kröfur iðnaðarins.
Gamli Carl Edvard Johans-
son er löngu látinn. Árið 1963
gekk fyrirtæki hans í Incen-
tive-hringinn í Sviþjóð, en er
rekið sem sjálfstætt fyrirtæki.
Það er á sama stað og áður, í
Eskilstuna, og hefur 500 starfs-
menn. Þarna eru framleidd alls
konar mælinga- og nákvæmnis
tæki og er fyrirtækið frægast
fyrir þau. Þetta er ekkert smá-
fyrirtæki, þvi það seldi fyrir
25,3 milljónir sænskra króna á
s.l. ári og hefur söluskrifstof-
ur í Stokkhólmi, Gautaborg og
Malmö, en dótturfyrirtæki eru
í Danmörku, Englandi, Frakk-
landi, Hollandi, Spáni, Vestur-
Þýzkalandi og Bandarikjunum.
Verksmiðjustjóri er Lars Chr.
Eriksson og tók hann á móti
norrænu blaðamönnunum og
svaraði spurningum þeirra um
stóriðnað í Svíþjóð ásamt fram
kvæmdastjóra Ineentive-hrings
ins, Sten Gustavsson.
E. Pá.
Ininiilega þakka ég öllum,
skyldum og vandalausum,
sem heiðruðu mig á áttræðis
a fmæli minu 10/3 með gjöf-
um, heimsóknum og skeytum.
Guð gefi ykkur lamga ævi
og góða liðan.
Giiómundur I'étuisson.
Ölflium þeim, sem mundu eft-
ir mér í tilefni 75 ára afmælis
míns þanin 7. marz sil. færi
ég mitt innilegasta þakklæti.
Þorsteinn Stefánsson
vistinaóur, Ilrafnistu.
í salnuni, þar seni passabitarn ir eru framleiddir, er alltaf ná-
kvæmlega sama hitastig, rakas tig og rykkornaf jöldi í lofti.
Passabitarnir, sem .loliansson fann upp um síóustu aldamót,
notaóir í öllum stóriónaði.