Morgunblaðið - 15.08.1971, Qupperneq 14

MORGUNBLAÐLÐ, SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1971
14
Kannski varð hin harða andstaða
Kaupf élagi t>ingeyinga til lífs
Rabbað við Gunnar Karlsson, cand. mag., sem
rannsakar félags- og stjórnmálastarfsemi
S-Pingeyjarsýslu á 19. öld
• Þejrar birtur var á dögr-
unum listi yfir styrkþeg-a Vis-
imdasjóðs mátti lesa þar nafn
Guruiars Karlssonar, cand. mag
sem hlotið hafði 75.000 króna
styrk til að rannsaka félags-
og stj'órnmálastarfsemi Suður-
Þtngeyjarsýslu á 19. öld.
• Löngrum hefur verið til
þess teldð hversu blómlegr slík
starfsemi var meðal Þingey
ingra á þessum tíma enda eru
núlifandi afkomendur þeirra
mjög svo stoltir af þessu starfi
forfeðra sinna.
• Blaðamaður Morgrun-
blaðsins fór þess á leit við
Gunnar, að hann segrði lítil-
lega frá þessu verkefni sínu ogr
tildrögrum þess, að han tók
það fyrir.
— Upphafið má eflaust rekja
ta þess, sagði Gunnar, að
kandidatsritgerð mátn vlð Há-
skólann fjallaði um iandsmála-
pólitík á síðasta áratug 19. ald
ar. Hefur það líklega orðið til
þess, meðal aanars, að hópur
afkomenda Jóns Sigurðssonar
frá Gautlöndum, sem hafði
áhuga á þvi að fá samið rit um
störf hans í stjómmálum og fé-
lagsmálum S-Þingeyjarsýslu,
fór þess á leit við mig, að ég
tæki það verkefni að mér. Sjálf
tnm leizt mér betur á að taka
fyrir pólitíska og félagstega
starfsemi í héraðin-u í heild og
láta koma í Ijós við sagnfræði-
tega rannsókn, hver hlutur
Jóns yrði. Gautlendingar
sýndu þá víðsýni að fallast á
þebta sjónarmið og hafa styrkt
mlg til þessa verks. Hins vegar
er riiti þvi, sem vonandi kemur
út um þetta, ætlað að vera
eins konar minningajrrit um
Jón Sigurðsson á Gautilöndum
og mun fyigja því sérstakt ævi
ágrip hans.
— Hvenær byrjaðir þú að
vinna að þessu verkefni?
— Ég byrjaði á því í fyrra-
sumar norður á Húsavík,
dvaldist þar mánaðartíma og
athugaði gögn I skjalasafninu
þar og viðar. Og frá nóvernb-
er sl. má segja, að ég hafi haft
þetta að aðalstarfi, hef mest
unnið á Landsbókasafninu við
athugun á bréfum og blöðum
frá þessum tima.
— Nú hefur þó nokkuð ver-
ið skrifað um þessi mái, er
ekki svo?
— Jú, talsvert mikið — en
verulegur hluti þess er í formi
ævisagna einstakra manna óg
skráðum sögum einstakra fé-
laga. Það, sem ég vonaist eink-
um til að gera nýtt í þessu
efni, er að taka þessa starfsemi
fyrir í heild og reyna aðbenda
á einhver sameiginleg einkenni
— heildareinkenni.
— Nú stendur til að þú verð
ir í Danmörku næsta vetur og
hefur fengið inni 1 fræði-
mannsíbúð Jóns Sigurðssonar
hússin-s. Hve tengi býstu við
að verða þar?
— Væntanlega verð ég þar í
nm mánuði. Ætiunin er að
kanna meðal annars bréfasöfn
íslenzkra manna. Þau eru þar í
mörgum söfnum, mest þó í Kon
ungsbókhlöðu. Einnig þarf að
athuga dálítið, hvað hefur ver-
ið að gerast I þessum málum í
Danmörku á svipuðum tíma —
— Úr verinu
Framhald á Ws, 3.
VONBRIGÐI MEÐ VEIÐI
VTO GKÆNLAND
Aðeins 15 norsk skip voru á
saMisikveiðum við Grænland í
vor og sumar. Afli var rýr, um
200 lestir af saMiski að meðal-
tali, en gott verð á saltfiski bætti
rrokikuð úr. Norðmenn telja þetta
of 'lltinn afla til þess, að það
svari kostnaði að sbunda þessar
veiðar, ef ekki rætist úr, og er
útlít fyrir, að enn kunni að
draiga úr þeim næsta ár.
1 Noregi sýnist allt snúast
uim síldina og loðnuna.
TÓMLÆTI ÍSLENDINGSINS
Ungur maður í Vestmannaeyj-
uirn, Sigmund Jóhannsson, hefur
vakið á sér landsathygli fyrir
hverja uppfinninguna á fætur
annarri á sviði fiskvinnsluvéla.
Kafa vélar hans og tæki sparað
humdruð miiljóna króna I vinnu-
taunium og stóraukið afköstin,
®am er þó enn mikilvægara I
VÍinnuaflsskortinum.
Þessi maður gæti áreiðanlega
imokað upp fé hjá þjóðum, sem
kynnu að meta hina sérstæðu
hæfileika hans. En hér má hann
brjótast áfram með litlum efn-
uim við tómlæti landa sinna.
Það, sem væri þó kannski mik-
ilvægast fyrir Sigmund og is-
lenzkan sjávarútveg væri, að
hann gæti farið og séð sig um
meðai annarra þjóða, sem lengst
eru komnar í framleiðslu fisk-
viinnsluvéla.
IESIQ
vrjunt
DDGLECII
ÚTGEUÐIN
Um síðustu áramót voru í
smíðum eða samið um smíði á 67
fiskibátum innanlands, þar af 18
yfir 100 rúmilestir.
Þá eru í smíðum eða samið
um smíði á 9 skuttogurum: 4
á Spáni, 2 í PóUandi, 2 á Akur-
eyri og 1 í Garðahreppi.
Ennfremur hefur nú verið
skýrt frá, að samið hafi verið
um srníði á 5 skuttogurum fyr-
ir Vestfirðinga , Plekkefjord I
Noregi. Eru þetta 46 metra löng
skip og sennilega al'lt að 500
lestir að stærð. Skipin eru mikið
sniðin eftir svokalilaðri Findus-
gerð, sem lýst var I síðasta
„Veri“. Þau verða með 1750 hest-
afla Witíhmann-vélum og á að
afhenda tvö 1972 og þrjú 1973.
Kaupverð hvers togara verður
rúmar 90 miMjónir króna.
Þá hefur Magnús Víglundsson
ræðismaður upplýst að í undir-
búningi sé smíði á 12 skutitogur-
um, af svii>aðri stærð og gerð
og norsku togaramir, rúmir 46
metrar og tæpar 500 rúmlestir
að stærð.
Áformað er, að skipin verði
með 1600—1800 hestafla véium,
og er það eftir vali kaupandans,
hvaða vélategund verður í skip-
unum, og er þar um 5 þekktar
vélategundir að ræða, svo sem
MAN, eins og er í togaranuir.
Mai, Werkspoor, sama tegund
og er í togururwim Sigurði og
Víkingi. Gert er ráð fyrir, að
verð hvers skips verði mii'Ii 72
og 73 mffljónir króna auk lán-
tökukostnaðar. Skipin er hægt
að afhenda á 19—24 mánuðum,
eftir að samningur hefur verið
undirrltaður.
Nú þegar hafa 11 aðilar ákveð
ið sig að sögn Magnúsar með
kaup á þessum skipum. Stendur
enin á að ákveða af isienzkum
aðilum nokkur atriði í sambamdi
við smíðina.
því þótt menn hafi haft heldur
litlar mætur á Dönum á þessu
timabili, tóku þeir þá sér til
fyrirmyndar um margt.
— Hefurðu komizt að ein-
hverjum niðurstöðum við at-
hugun skjala og bréfa?
— Fram að þessu hefur starf
mitt beinzt að söfnuin einstakra
. staðreynda. Það kemur ilia I
ástæðum. Ekki er ólíklegt, að
Jón Sigurðsson á Gaiutlöndum
hafi átt töluverðan þátt í þvi
að fleyta þessari mennibuinar-
öldu af stað. Sjálfur var hartn
óskólagengiinn en virðist hafa
lært dönsku ágætlega og svo
var hann lögfróður, að hann
var tvívegis settuir sýslumaður.
Einnig mætti hugsa sór, að
Vesturferðimar hafi verið viss
ögrun. Á fyrstu árunum fór
margt ungt fólk úr Þingeyjar-
sýslu og margt af því fór fljót-
Gunnar Karlsson, cand. mag. að starfi í Iiandritasal Lands-
bókasafnsins.
ljós fyrr en farið er að leggja
þær sarnan, hvað rannsókn sem
þessi leiðir í Ijós. Almennt hef-
ur verið talið, að Þingeyingar
hafi skarað fram úr 1 félags-
málum og stjámmálastarfsemi
á vissu tímabili á 19. olidinni
og sýnist mér alveg tvimæla-
laust, að svo hafi verið um
tveggja áratuga skeið eða þar
um bil — á árunum 1870—90.
Það er hins vegar ákaflega erf
itt að segja til um hvað ein-
stakir menn skiptu miklu máli
í því sambandi, — hvað hefði
gerzt, ef einhver ehm hefði
ekki verið á staðnum. Þetta er
raunar eilíft deilumál í sagn-
fræði.
— En þama koma við sögu
býsna margir merkitegir menn ?
— Já, á þessum tíma hefur
verið í Þingeyjarsýslu ótrúlega
stór hópur manna í bændastétt
sem lítið eða ekkert voru skóla
gengnir en voru þó verutega
vel menntaðir og fylgdust vel
méð í ertendum fræðum sam-
tímans. Aðallega voru þetta
yngri menn en Jón á Gaut-
löndum, til dæmis Pétur, sonur
hans, Jón í Múla, Benedikt á
Auðnum og Sigurður á Yzta-
feili. Eitt forvitnitegasta atrið-
ið í þessari rannsókn finnst
mér vera, hvemig á því stóð,
að þessir bændasynir fóru að
leggja sig svona mikið eftir
bökalestri og menntun.
— Hefurðu gert þér einhverj-
ar hugmyndir um orsökina?
— Aðeins óljósar hugmyndir
ennþá. Menn þessir lærðu aðal
lega dönsku, — sumir þó einnig
ensku. Senniiega hafa margir
þeirra verið of fátækir til að
fara í skóla en áhugi þeirra á
menntun vaknað af ýmsum
lega að lifa við miklu betri lífs
kjör, en þeir, sem heima sátu.
Kannski hefur það orðið heima
mönnum hvatning til þess að
gera sér iífið auðveldara.
— Kaupfélagsstofnunin er
væntanlega það, sem hæst ber
í þessari starfsemi Þingeyinga?
— Já, það er rétt. Þeir stofn
uðu fyrsta verzlunarfélagið
sem kallað var Kaupfélag. Nú
höfðu verið gerðar tilraunir til
að koma á inntendum verzlun-
arfélögum. Sum voru eingöngu
stofnuð til að semja við kaup-
menn um verðlag á vöruim sín-
um. Þannig félög hófust í Þing
eyjarsýslu strax 1844. Önnur
voru hrein hlutafélög eins og
Gránufélagið á Akureyri. En
kaupfélagið á Húsavík var
fyrsta inntenda verzlunarfélag
ið, sem tókst að lifa tii fram-
búðar.
— Og átti þó í höggi við harð
an andstæðing, þar sem var
Þórður Guðjóhnsen, fulltrúi
dönsku verzlunarinnar á staðn
um.
— Já, einmitt — ég hef raun
ar séð í bréfi frá þessuim tíma
— mig minnir frá Torfa í Ólafs
dal, sem sjálfur stofnaði kaup-
féiag í Dölum, að það hafi ein-
mitt verið hinn harði andstæð-
ingur, sem gerði Þingeyingum
þetta kleift. Guðjóhnsen gerði
sig svo óvinsæian að það varð
eins konar félagsleg dyggð að
fýlgja kaupfélaginu, jafnvel
þegar þvi gekk illa. Torfi skrif
ar, að í Dölum hafi kaupmenn
hins vegar gefið eftir, þegar
kaupfélagið fór að bjóta betri
kjör. Þau dóu mörg þessi félög,
sem stofnuð voru hingað og
þangað — flest voru þau stofn
uð utan um sauðasöluna tM
Bretlands, þar sem bændur
fenigu betri kjör en hjá kaup-
möimum, sem bundnir voru
Danmörku. Það er kannski
fýrst og fremst í því, sam kaup
félögin urðu landsmönnum tííL
hagsbóta, að þau brutu leið ti!
nýrra markaða.
— Er eitithvað í þessu efnl,
sem hefur komið þér sérstak-
lega á óvart?
— Nei, ekki ákaflega, — nema
auðvitað það, sem alltaf beirn-
ur á óvart í sögu, sem sé, að
það er aUtaf miklu fteira í
hverju máll en maður hygginr
fyrirfram. Það er afar aithygl-
isvert hversu mörg félög ÞLmg
eyingar stofnuðu á þessum
tíma. Þeir stofnuðu verzlunar-
félög, sparisjóði, bókafélög,
testrarhringi, bindindisfélðg og
auðvitað búnaðarfélög og þeir
héldu uppi leikstarfsemi. Þeir
gáfu út mikiö af handskrifuð-
um blöðum, sérstaklega í Mý-
vatnssveit. Þar gengu blöðiin
frá bæ til bæjar í kringuim
vatnið. Alls mun hafa ver-
ið farið af stað með yfir 20
blöð í Mývatnssveit á þessuim
tíma, en fliest komu raunar út
I mjög stuttan tíma. Ég gætl
gizkað á, að 2—3 blöð haH
verið í gangi þar í einu að jafn
aði, þegar bezt lét.
Ennfremur var gerð tilraun
með stofnun stjómmálaflokks á
landsmáiamælikvarða, Þjóðlið
Islendinga. Virðist hafa verið
býsna mikil þátttaka í Þjóðlið-
inu í Suður-Þingeyjarsýslu í
nokkur ár, — 3-4 ár — en út-
breiðsla lítil til annarra hér-
aða. 1 þess stað komu teiðtog-
amir sér upp litlum umræðu-
klúbbi sem starfaði með leynd
og virðist hafa vakið mikla for
vitni meðal þeirra, sem utan
við stóðu. Þeir keyptu útlend
ar bækur sameiginlega og
ræddu um þær á fundum og
þar voru líka lögð á ráðin í
pólitíkinni. Sýnist í rauninni
ekki hafa verið veruleg þörf
fyrir stjórnmálafélag þarna,
sem gæti stafað af skorti á
pólitískum andstæðingum.
Skæðasti pólitíski óvinur
bænda innanlands var ef til
vill embættismannavaldið og
embættismenn voru fjölmennast
ir í Reýkjavík. En höfuðand-
stæðingurinn var hægri stjóm
in úti í Kaupmannahöfn og
hún átti sér náttúrulega ekki
marga talsmenn í S-Þingeyjar
sýslu. Ég man raunar ekki eft-
ir að hafa heyrt eða séð um
neinn þar, sem tók svari stjóm
arinnar.
— Heldurðu að einhverj-
ir einstaklingar I S-Þingeyjar
sýslu frá þessum tima hafi faU
ið í skuggann af minningu
Jóns á Gautlönduim?
— Nei, það held ég ekki.
Þarna var annar mjög merki-
legur maður, Einar Ásmunds-
son í Nesi, en hann var þanin-
ig í sveit settur, að hann starf-
aði meira með Eyfirðingum.
Hins vegar er það athyglisvert
merki um hve Þingeyingar eru
mikið stórveldi á þessum tima
að þeir komast upp í að eiga
fimm þingmenn búsetta í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu, einn fyr-
ir heimahérað, annan fyrir N-
Þingeyjarsýslu, tvo fyrir Eyja
fjarðarsýslu og einn í Mýra-
sýslu. Og þeir reyndu að kom-
ast inn víðar, leituðu t.d. hóf-
anna um að koma mönnum inn
í Múlasýslum báðum.
— Að lokum Gunnar, finnst
þér þetta skemmtilegt verk
efni?
— Já, það er margt skemmti-
tegt í þessu. Þó vonast ég eft-
ir að eiga það skemmtilegasta
eftir, að vinna úr upplýsing-
unum. Það er seinlegt verk —
og getur verið árangurslaust
dögum saman — að leiita upp-
lýsinga og gagna, en þeim mun
skemmtitegra að vinna úr þeim
þegar maður hefur orðið dáliít-
ið safn í höndunum.
— mlbij.