Morgunblaðið - 15.10.1971, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. OKTÓBER 1971
PERSIA 2500 ARA
Landsmenn minnast stofnunar Persaríkis
og Kýrusar, stofnanda þess
GEYSIMIKIL hátíðahöld
fara nú fram í íran í til-
efni þess, að 2500 ár eru
liðin frá stofnun persneska
keisaradæmisins. Þar er
verið að minnast þess, að
Persar hafa varðveitt þjóð
erni sitt í 2500 ár, en ekki
síður verið að heiðra
minningu Kýrusar, sem
stofnaði Persaveldi hið
foma og vafalaust er ein
áhrifamesta persóna mann
kynssögunnar. Hann var
mesti herforingi síns tíma,
sem sameinaði herkænsku
og stjómsnilli og kom á
fót víðlendara heimsveldi,
en sagan hafði áður þekkt.
Þýðing hans fyrir mann-
kynssöguna, jafnt fjrrir
sögu eigin þjóðar sem sögu
annarra þjóða, er það mik-
il, að ekki er úr vegi að
rifja upp frásögn mann-
kynssögunnar af þessum
sérstæða manni. Þá hefur
það ekki sízt leitt huga
fólks að hátíðahöldunum í
Persíu ti'l minningar um
Kýrus og tilurð persnesku
þjóðarinnar, að þau fara
fram með slíkum glæsi-
brag og íburði, að helzt
þykir minna á ævintýri
úr Þúsund og einni nótt.
Fleiri konungbornir gest-
ir og þjóðhöfðingjar eru
þairna saman komnir til
hátíðahalda, en þekkzt hef-
ur áður. Hefur allur hinn
mikli íburður og viðhöfn
vakið mikla eftirtekt og
víða gagnrýni út um heim,
því að þeir eru margir,
sem telja, að íran eða
Persía sé fátækt, vanþróað
land, þar sem opinberum
fjármunum sé betur var-
ið í annað en þau veizlu-
höld, sem nú standa yfir.
En víkjum nú að Kýrusi
og stofnun Persaríkis fyr-
ir 2500 árum.
Persar voru arísk þjóð.
Óraleng-i höfðu þeir lifað
frumstæðu bændalífi eða
hirðingja í skjóli hinna bratt-
stígu írönsku fjallgarða. Þeir
komu eins og í skyndingu
fraim á sjónarsvið mannkyns-
sögunnar og leggja að velli
öll stórveldi Austurlanda.
Síðan stofnuðu þeir riki, sem
með betri rökum mátti kall-
ast heimsriki en nokkurt
hinna fyrri fornu stórvelda.
Valdataka þeirra markar spor
í sögu Austurlanda. Drottin-
vald það, sem Semítar höfðu
áður haft, færðist í hendur
ariskra þjóða.
frönsku þjóðimar voru
raunar þrjár: Medar, Persar
og Skýþar. Þær höfðu breiðzt
út yfir allt iranska hálendið
og suður að Persaflóa og
greinar þeirra brutust alla
leið vestur að Efratfljóti. Af
þessum þjóðum voru Medar I
upphafi voldugastir. Þeirra
er fyrst getið í styrjöldum
Assýringa á sjöundu öld, en
voru þá tæplega sameinaðir
í eitt ríki. Eftir að Ninive
var fallin og Assýríuríki
hrunið, varð Media stór-
veldi.
Árið 550 fyrir Krists burð
gerðist það svo, að Kýrus
Persakonunngur rak yfir-
konung sinn, Medíukonung,
frá völdum. Tók Kýrus höf-
uðborg hans, Ekbatana, her-
skildi og réð síðan allri
Medíu.
f raun og veru hafði ekki
annað gerzt en forysta hins
mediska stórveldis hafði
færzt frá einni ariskri þjóð
til annarrar. Sumir af höfð-
ingjum Meda höfðu veitt
Kýrusi vígsgengi í uppreisn
hans, enda breyttist aðstaða
þeirra ekki til muna — Med-
hríð. Lýdiumenn stóðust ekki
snúning riddaraliði Persa og
bogmönnum. Árið 546 féll
Sardes, höfuðborg Lýdíu, í
hendur Kýrusar. Síðan sigr-
uðust Persar á grísku borg-
ríkjunum úti við hafið og var
þá öil Litla-Asia á valdi
þeirra.
Þessu næst hélt Kýrus aust-
ur um hásléttur frans og
braut undir sig hina óháðu
írönsku þjóðflokka allt að
Indusíljóti. Loks kom röðin
að Babýlóniu árið 539. Her-
sveitir hennar gátu litla mót-
stöðu veitt. Kýrus hélt inn-
reið sína í Babýlon og var
vel fagnað. Síðan innlimaði
hann önnur lönd Babýlóníu i
sínu, ekki fjarri höfuðborg-
inni Persepolis. Þar stendur
enn minnisvarðinn á gröf
hans.
MIKILL
STJÓRNSNILLINGUR
Kýrus hafði lagt undir sig
heiminn á einum tiu árum.
Flestar aðstæður voru hon-
um í vil, margir sigrar hans
auðunnir, enda voru beztu
stuðningsmenn hans oftlega í
röðum óvinanna sjálfra. En
Kýrus var annað og meira en
eftirlætisgoð striðsgæfunnar.
Hann var ekki einungis frá-
bær herstjómandi, heldur
einn af framsýnustu og at-
orkumestu stjómsnillingum
Austurlanda að fomu og
nýju — mikill sigurvegari,
sem í öllu hlýddi lögmálum
Persnesku keisarahjónin í skrautvagni sínum. „Sjainn“ eða keisarinn núverandi, Muham-
med Redza Pahlevi, er sonur Redza kan, sem komst til vaida í íran árið 1925 með því að vikja
fyrri þjóðhöfðingja frá völdum. Nafnið íran á landinu var tekið upp á miili heimsstyrjald-
anna, er mikil þjóðemisvakn ing fór um Persiu. Áður hafði það heitið Persía og það nafn
er raunar notað ekki síður uni landið eftir sem áður.
ar nutu mikillar virðingar
eftir sem áður og geng
næstir Persum að metorðun.
og völdum.
UNG OG VOPNDJÖKF
ÞJÓÖ
Það kom brátt í ljós, að
það var ung og vopndjörf
þjóð, sem geystist fram á
vlgvöllinn, þar sem Persar
voru. Þar við bættist her-
kænska og stjómmálasnilli
Kýrusar, sem greinilega
hafði að erfðum tekið stór-
veldisstefnu fyrri valda-
streituþjóða eins og Assýr-
inga, Á ýrnsan hátt var líkt
á komið í Austurlöndum og
þegar sigurfarir hinna ass-
ýrsku konunga höfðu hafizt
mörgum öldum áður. PóU-
tísku jafnvægi var ekki fyr-
ir að fara. Babýlóniuríki var
að vísu enn voldugt riki og
auðugt, en stoðir þess voru
fúnar og þjóðin sjálf úr-
kynja. Egyptalandskonuingur
byggði vald sitt á erlendu
málaliði og Lýdía, sem var
voldugasta herveldið, var þó
í engu jafnoki hins fjöl-
byggða Persaríkis.
Þegar Krösus, konungur
Lýdiu, frétti af uppreisn
Kýrusar, hugði hann, að nú
myndi tækifærið komið til
þess að færa út kvíarnar á
kostnað Persa og stefndi her
sínum gegn þeim. Styrjöldin
stóð ekki nerna skamma
riki sitt, Laut þá öll Vestur-
úa valdi Kýrusar.
Kýrus hafði ásett sér að
leggja undir sig Egyptaland
og fulikomna þannig verk
sitt. En til þess entist honum
ekki aldur. Hann féil í striði
við Massageta, villta hirð-
ingjaþjóð norður við Jaxart-
es árið 530 eða þar um bil
og var grafinn í heimalandi
stjórnkænskunnar, laus við
trúarofstæki og hefnigirni. 1
samanburði við konunga
Assýringa eða Babýlóniu-
manna var Kýrus réttsýnn
og mildur. Hann vildi vinna
andstæðinga sina en ekki
eyða þeim eða rífa upp með
rótum. Honum hefur verið
það Ijóst, að markmiði sínu
næði hann bezt með þvi að
koma fram sem vinur hinna
kúguðu þjóða og sá, er leysti
þær undan okinu.
Skipti Kýrusar við Gyðinga
er kunnasta dæmið um um-
burðarlyndi hans við ófrjálsa
þjóð, Árið eftir fall Babý-
lóniu ieyfði hann hinum her-
• leiddu Gyðingum að snúa aft-
ur til heimalands sins og
fékk þeim i hendur hin
heilögu ker musteris þeirra,
sem Nebúkadnesar hafði
flutt tii Babýlóníu. Það var
fátækari hluti þjóðarinnar,
sem hlýddi kallinu. Mörgum
Gyðingum hafði græðzt fé I
útlegðinni í ríkum mæli og
undu sér þar vel — i Babýlon
fengu hæfileikar Gyðinga um
fjármál fyrst að njóta sin.
Heimkoman var fremur dap-
urleg, landið niðurnitt en
fjandsamlegar þjóðir í
grennd. Fremsta áhugamál
hins heimkomna lýðs var end-
urreisn musterisins og rétt
framning lögmáisins. Hið
nýja riki Gyðinga undir
persneskri yfirstjóm átti eng-
in pólitísk markmið. Allt
skipulag þess var líkara trú-
arsöfnuði en venjulegu rikis-
félagL
Kambýses, sonur Kýrusar,
hratt í framkvæmd fyrirætl-
un föður sins og lagði
Egyptaland undir veldi Persa.
Hann gersigraði hersveitir
Faraós við Pelusion á Súez-
eiði árið 525 og var þá
lokið allri mótspyrnu Egypta.
Grísku smárikin á Líbýu-
ströndum gengu siðan Pers-
um á hönd af frjálsum vilja.
Kambýses virðist hafa fylgt
stefnu föður sins og þyrmt
véum hins sigraða lands, að
minnsta kosti fylgdi nokkur
hluti hinnar egypzku klerka-
stéttar honum að málum. Þeg
ar hann féll frá, brauzt út
heiftarleg uppreisn í Persa-
veldi og stafaði, að því er
helzt verður séð, af óánægju
í röðum írana sjálfra, Daríusi
rikiserfingja tókst þó að lok-
um að berja niður uppreisn
þessa og naut þar atorku
sinnar og herkænsku.
FRÁ LÍBÝU AUSTUR
AÐ INDUSFL.IÓTI
Hertaka Egyptalands var
siðust hinna ævintýralegu
landvinninga iranskra þjóða.
Riki Persa var orðið viðlend-
ara en nokkurt stórriki hafði
áður verið. Það náði allt frá
eyðimörkum Líbýu austur að
Indusfljóti. Kýrus hafði stofn
að þetta volduga heimsveldi,
en Daríus skipulagði það og
treysti máttarviðu þess. Með
ríkisstjórn hans hófst öld
meiri velmegunar og friðar í
Austurlöndum en áður hafði
verið um aldaraðir.
Skipulag hins persneska
heimsrikis var þroskaðra og
Framhald á bls. 15
Grafhýsi Kýrusar við Pasargadae, um 50 km norðaustur af Persepolis. Á tímiim Alexand-
ers mikla, um 200 árum eftir dauða Kýrusar, var gröfin opnuð og þar fannst steinkista lögð
gulli ásamt vopnum konungsins og ýmsiuu dýrgripum. Hátíðahöldin nú hófust með því,
að sjainn af Iran (Persiu) lagði blómsveig að gröf Kýrusar.