Morgunblaðið - 15.06.1972, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐH). FÍMMTUÐAGUR 15. JÚMÍ 3872
ÞlóðsagnafeéJdni..
Sýnisbólí Mendm.
jþjóðsagrmaísa.fna
SÍKiirftiijr lsk»irðal t6b saneam
Almenna toóltíiJfélagiið 19'71.
Alíir, sem Jesíð haía hinar víð
Irœgö r " fornbök'rhenntir ís-
fendingá. muriu mimnast þess. að
á iandináimssögiu- ag riitiöld hef-
ur verið haft fvi-ir satt, að sitt-
hvað þáð. seim við feö]j.uan h.iá-
trú, ; á&bbi sér fullgild rök
í reynsiu kvnslóðánna. Ai-
kunnásf af &Mu siiku. sem frá
er greint í fornbókmennt-
um okkar, eru frásagnij-nar um
iandvættirnar. Fróðárundrin og
afturgöngu Gláms. Og öil hin
raúnvisindaleg«. speki nútímans
heítur ekki náð að kefja trú
þjóðarinnar á duiferfuilar verur
©g yfirskilvitieg fyrirbrigði.
Raunar var það svo, að þær
ógnir, sem fylgdu galdiataiaidr
iiiujn, oUu því. ’að menn vildu
frekar en eija hefði orðið
útrýrna henni, enda var trúin á
mátt galdranna orðin svo víðtæk
og sjúkiega fráleit, að hún var
engu siður háskaleg þeim, sem
þóttiust wrða hart úti af völd-
um gaMfraimanna, heidtur en
kukJiu-'unum sjáJfum, sem átt
gátu yfjr höfði sér að vera
brenndir á báii. f>að e)' aJkunna,
að hinn ætið spaki og orðheppni
maður, Árni prófessor Pálsson,
llét s\m um mælt, að ofdrvkkju-
menn kæmu óorði á hrennivínið,
og Sigurður Nordal segir í For-
sp.ialli sinu fvrir þessu fvrsta
bindi sýnisbókar íslenzkra þjóð
sagnasafna, swn á að verða þrjú
bindi og kemur út hjá Almenna
bókaféiaginu í flokknum ís-
lenzk þ.jóúfræði, að galdrafar-
aldurinn hafi komið því óorði á
þjóðtrúna, sem lengd hafi eimt
eftir af.
Bn hvað sem iíður leifum þess
óorðs sem eink'Jm gagntók ýmsa
klerka og aðra menntamenn
þjóðarinnar, ep einni.g rnarga aJ-
þýðumenn, sem viiidu telja
sig öðrum betur pppiýsta, er —
svo sem ég hef þegar drepið á
-— síður en svo, a.ð þjóðtrúiin sé
dauð, Einn verða til þjóðsögur,
og gamlar og nýjar sögur og
sagnir þjóðsagnaiegs eðlis
eru birtar á pernti, og
þær eru svo vinsælt lesefni,
að ég veit ekki til, að svo litið
eða Mtilf jöriegt þjóðsagna-
kver hafi vei'ið birt alit fram á
þennan dag, að það ha.fi ekkí
selzt. En en.n sem f\’rr er eitt
safn þjóðsagna tálið bera af öll-
um öðrum og mun halda sínum
sessi í framtíðinni, sem sé hjóft-
sögiir Jóns Árnasonar — eins og
það hefur ávailt verið kallað —
eða jafnvel einungis nefnt b.jóð
sögurnar, og heildai-útgáfa
þeirra, hið mikla og vandaða sex
binida ritverk, sem bókaútgáfan
bjóðsaga kostaði og fræðimenn-
irnír Árnj Böðvarsson og B.iarni
Vilhjáimsson sáu um, er óvið-
jafnanlag uppspre'tta til þekk-
ingar á menningarlifi ísienzkrar
alþýðu á þeim öidum, sem sár-
ast krepptu að, og frábær vitn-
isburður um gildi fornra erfða
til viðhalds isilenzíkri tungu og
frásagnariist. Hún er og ævar-
andi minnisvarði mikilmennis:
ins Jóns Árnasonar og hins an.d
lega, , yökula samstarfsmanns
hans, séra Magnúsar Grimsson-
®r. Biga áðurnefhdir íræðimenn
og bókaútgéian Þjóftsaga mikiar
þakkir skilda;- fyrir hið vand-
nnna cg véiúnna starf sitt, og
miá j>á ekki gieyma þvi, að þeir
toaf® ítjeð hinpi rækiiegu atriðie-
'.©rðáskra ge’rbreytt aðstöðu’
Tnann® tii að hafa þessa stór-
vjrkjs s'jhagkvætm not.
! Si.gurður Nordail hefur alit vel
skii.fað og margt með þeiro ágaet
urn, að þar fer samian gagnrýni
og rökvísi hins djúpskyggna
fræðimanns, hugmvndaauðgi og
orðsniffli skáJdsins og óvenjuleg
ur hæfiieiki til að forma efnið
þannig, áð hver greindur og
sæmílega bókvis maður geti not
ið þess jafnt sér til ánægju og
fróðleiks. En furðulegt verð ég
samt að kalla það, að, frá hon-
um hálfníræðum skuii koma
þriggja arka ritgerð, sem í
sériega rikulegum mæli samein-
ar affla þessa kostt, og á ég þar
við Forspjall hans að hinu
þriggja binda úrvali.
1 fvrsta og stytzta kafla Fojt-
spjallsins gerir Nordal nokkra
grein fvrir hvaða reglum hann
hafi fvlgt um val sagnanna með
tffliiti til þess, hvernig þær eru
til orðnar- og ennfremur vinnu-
biögðum sínum við að búa þær
tffl prentunar i þessu safni.
Hann kveftst ekki, frekar en yf-
irleitt þeir, sem safnað hafi þjóð
sögum, hafa vaiið eingöngu sagn
ir, sem séu hreinar þjóðsögur;
„til að’ mynda ævintýri og þær
sögur, sem þeim séu skyldast-
ar,“ og ennfremur hafi hann
ekki forðast hinar, sem eigi skrá
setjurunum jafnmikið af
gildi sínu að þakka og munn-
mælunum, og nefnir hann þar
til Galdra-Loft, sem séra Skúli
Gíslason skráði — og svo
Tungustapa, er séra Jón Þor-
ieifsson færði í letur. þá kveðst
hann hafa farið að dæmi Jóns
Árnasonar um að feffla niður
fróðleik, er ekki kemur sögun-
um. beinlínis við — og sitthvað
fleira af svipuðu tagi. Hann
kveðst og hafa gert á sögunurn
aðrar smábreytingar til bóta,
sw sem þeir hafi einnig leyft
sér hinir miklu og viðfrægu
brautryðjendur um þjóðsagnarit
un, bræðurnir Jacob og
Wilhelm Grimm.
1 þessum kafla getur Nordal
þess, að hinn mesti þ.jóðsagna-
ritarí, sem uppi hafi veríð, ír-
inn Séamus Ó Duilerga. prófess-
or i Dýfiinni. hafi sagt við sig,
að Þjóðsögur Jóns Árnasonar
teidi hann beztar alira slíkra
safna, sem til væru. Nordal
kveðst ekki draga í efa vinsæld-
ír þjóðsagna, en segist samt vilja
minna á tvennt, sem hann sé
ekki visis um, að öllum sé jafn-
ijóst. Annað sé sögustaðirnir, og
getur hann þess, að þá er hann
fór fyrst til Reykjavíkur og
lagði ieið sina um Svínaskarð,
muni honum hafa fundizt meira
til urh að sjá Irafeli en nokkurn
annan bæ á allri leíð sinni, svo
greypt hafi nafnið verið i huga
h'ans vegna hins þjóðfræga
Móra. Þessa er sannariéga þörf
að veita athygli. Ég hef undrazt
og hneykslazt stórlega, þegar ég
hef taiað við greinda skólanem-
endur, sem farið hafa undir
stjórn kennara i hópferðalag, og
nemenðurnir rekið upp stór
augu, þegar ég hef spurt þá,
hvort þeim hafi ekki fundizt
niokkuð til um þessa eða hina
merka sögustaði, sem ég
veit hafa orðið á leið þeírra. Á
þeim hafði alls ekki verið vak
in athygli þeirra. Þannig veií ég
hafa vérið farið fram hjá Haga,
Jíkógum, Reykhólum, Skarði og
Hvaimmi, Túngusfapa, Ifjarðar-
hoilti, Sauðafelli og Bofg i einni
og söfflu feuð! Þvilik höimung,
kæruleysi og hneisa! „Hitt er,“
segir Nordal, „hversu mikils við
förum á mis, ef við vitum ekki
um tildiög ýmissa orðtækja, sem
hafa verið á hvers manns vör-
um, svo sem „boéninn er suður
1 Borgarfirði," „minnstu ekki á
það. Mangi prestur," „nú kem-
ur til Teits og Siggu“ o.s.fiv.
Mér iiggur við að segja að án
þess skiljum \úð ekki mælit is-
lenzkt mál.“ Satt var orðið, en
aJIt til þessa hafa verið
að verða til orðtækí, sem aðeins
sárfáir vita, hvernig tffl eru
komin, en eru alíslenzk.
og þvrftu þeir, sem það vita, að
koma þvi á framfæri við fræði
menn, sem virða ekki slíkt að
vettugi.'
Þá kemur að megínkafla For-
spjallsins, sem heitir 3 pphaf
skrásetningar og söfnunar
islenzkra þjóftsagna, og ér hann
mjög fiöðlegur öllura þeim. sem
ekki eru fræðimenn um slík
efni, og sto skýr.t og skilmerki
leg framsetnihg efnisins, jafnt í
smærri sem stærri atriðum, að
það hlýtur að iiggja Ijóst fyrir
hverjum lesanda, Þa-r er vikið
að fornri ísienzkri þjóðtrú og
það skýrt, að frá öularfullum
fyrirbrigðum í fornritum okkar
er ekki frá sagt sem þjóftsögum.
Orsök þess er sú, að menn litu
á þau sem staðreynd. Er þar nær
tækast að benda á frásagnirnar
um Fróðárundrin í Eyrbyggju
og afturgöngu Gláms í Grettlu.
Þes-s verður á engan hátt vart
í frásagnarhætti söguritaranna,
að þeir hafi efazt um, aft þessi
fyrirbrigði hafi gerzt, enda hafa
þau vissulega ávallt verkað sem
áhrifamikiiU reruleiki á lesend-
ur og orðið þeim ærið minnis-
stæð. Það er í rauninni ekki
fyrr en á tímum upplýsingar-
stefnunnar, sem • mennéamenn
fyllast flestir siíkri fyrirlitningu
á öllu, sem flokkað var undir
hjátrú, að almenningur tekur að
fyrinærða sig fyrir að láta í
ijós, að eittihvað sé tffl, sem ekki
verði þreifað á eða nokkuð
gerist aonað en það. sem svoköll
uð heilbrigð skynsemi geti skil-
ið og skýrt, — þar með felldur
sá dómur, að allt „yfirnáttúr-
legt“ sé skynvillur eða lygar
manna, sem langi tffl að vekja á
sér sérstaka athygli.
Því var það, að þá er hófst
hin skipuiega og markvissa þjóð
sagnasöfnun þeirra síra Magn-
úsar Grímssonar og Jóns Árna-
sonar, urðu þéir varir við svo
megna andúð gegn slíkri starf-
serni, einkum frá klerkúm, að
þeim þótti vissara að viðhafa vair
y.gð, þegar þeir völdu í kverið ís-
lenzk ævintýri, sem út kom 1852.
Þeir ségja í formálanum; „Öðr-
um eins ævintýrum og þessum
hafa nú bæði Danir og Þjóð-
verjar safnað, hvorir hjá sér, og
þykja þau hvervétna mikils
verð.“ Þeir segja svo ennfrem-
ur: „Við gétum þessa’ hélzt í
þeim tilgangi, að landar vorir
fyrtíst ekki við það, þó áð við
prifum safnað þessum sogum sam
an og birt þær á prenti."
Eitthvert gleggsta dæmið um
andúðina, sem risin var gegn
þjóðtrú og þá um leið þjóðsög-
um. er frásögn sé'ra Páls sálma-
skálds Jönssonar á Myrká, en
séinast í Viðvik. Hann lá þunga
og ianga iegu og segir í bréfi fffl
Jóns Árnásonar, að áður hafi
hann veilð búinn að ,,safna
mestu firmirn" af þjóðlegnm fnóð
lleik, en ilátið bienna allt safn-
ið, þar eð hann vildi ekki láta
það vera til að sér látn-
uim. Hanm siegir. meðal ann-
ars; „Þá voru engum farnar að
dietta í hug neinar þjóðsögur.
AlJt þess háttar var þá í fyrir-
litninigu, svo ég áleit, að það
lýtti mig iátinn að hafa safnað
hégilju- og hjátrúarsögum og
þuluim, er allt þess háttar var
þá kafflað . .
Magnús Grímsson lézt í
janúarmánuði 1860, en hann
hafði átt upptök að söfn-
un þeirra Jóns Ámasonar, og
hlutur hans var meiri og mikiis-
verðari í starfsemi þeiirra
félaga en aí hefur verið látið,
og sannar Norðdal það rækilega
í kverinu síra Magmis Gríms-
son »g þjóftsögnomajr, sem út
kom í fýrra á bostnað Bókaut-
gáfunnar Þjóðsögix. Hefur
vissulega Jóni Ámasyni og störf
um hans við söfnunina verið
mikiB missir að síra Magnúsi,
sem hafði í hálfan annan ára-
tug verið náinn vinur hans og
samstarfsmaður og skildi betur
en ef til viffl nokkur annar, sem
Jón átti kost á að ræða og ráðg-
ast við, gildi þess sjál.f-
boðastai fs, sem þeir höfðu helg
að sig svo sem aðstæður fraim-
ast leyfðu.
Það kemur greiniiega íram í
öðruim og raunar einnig þriðja
og síðasta kafla Forep.iallsins,
að skfflningsleysi og hin afflt að
því snobbstátna upplýsingar-
andúð á hinu njenningarlega
mikiivæga hJutverki Jóns Árna-
sonar hafði slævandi áhrif á
annars brennandi áhuga hans á
söfnuninni. Aðstæður hans
voru erfiðar, og er óvist, að
hann hefði haldið áfram eftir
lát síra Magnúsar hinu tima-
freka og vafningasama auka-
starfi — nema þá að einhverju
litlu levti — ef ekki hefði hon-
um og islenzkum bókmenntum
borizt tveimur árum áður en
síra Magnús dó, með öllu óvænt
og ómetanlegt happ, koma hins
þýzka visinda- og áhugamanns,
Konráðs Maurers, hingað út til
ÍSlands.
Þó að Maurer væri áhugamað
ur um forna norræna menn-
ingu og orðinn vinur slíkra
manna sem Jóns forseta og dr.
Guðbrands Vigfússonar, verður
það að teljast merkilegt, að
hann hafði lært að tala
og skilja ístenzku til slíkrar hlit
ar, sem raun reyndist, þá
er hann kom til Islands vorið
1858. Og þá ekki síður hitt, að
hann lét segja sér þjóðsögur og
munnmæli, hvenær sem færi
gafst — jafnvel á, ferðum sinum
á opnum bátum yfir firði og flóa
og þá auðvitað einnig, þegar
hann var á ferðalagi með fylgd-
armanni yfir fjöil og heiðar milli
byggðarlaga og landsfjórðunga.
Eða að hann skyldi fá skilið
sögufi'óðan kvenvesaling, sem
þannig var talandi, að jafnvel
sveitunguim hennar veittist örð-
ugt að skilja hana! Maurer
hafði skrifað merkilegt rit um
kristnitöku og heiðinn dóm
á Islandi og I Noregi, og Norð-
dal telur að ekki sízt ha.fi vak-
áð fyrir honum með söfnun þjóð
sagna á tslandi að leita leifa
hinnar foruu goðiatrúar meðal
sögufróði’ar alþýðu, en eftirtekj
an orðið lítil. Hins vegar safn-
aði hann 1 mörgum og merkileg-
um þjóðsögum. Hann gaf þær út
á þýzku, aðeins tveimur
árum eftir veru sina á
íslandi, og heitir bókin Islánd-
ische VolUsagcu. Auðvitað hitti
Maurer þá Jón Árnason
og Magnús Grímsson, og liggur
í hlutarins eðli, að það hefur
vérið þeim félögum mikilvægt.
Og þó að ýmsir menntamenn og
sanntrúaðij’ og ærukæi'ir góð-
bændur teldu það Islenðingum
til hneisu, að kynnt væri á við
Sigmirftiiir Noudail.
lesinni þjóðtungu hjátrú og
hindui-vitni sauðsvarts almúga
og stöku menntaðra hérvifflinga,
munu þó hafa runníð tvær grím-
ur á suma, þar sem víðfrægur
eriendur visindamaður )ét sér
sæma að skriða inn í
hvaða hreysi sem var, ef aðeins
var þar að finna karl eða kerl-
irigu, er geymdi í minni fáran-
legar bábiljur og lygasögur!
Magnús Grímsson lifði það ekki
að sjá þjóðsögur Maurera
á prenti, en vini hans og sam-
starfsmanni urðu þær ómetanleg
ar á fleiri en einn veg. Hamn
hafði upphaflega lagt sig mesi
eftir söfnun á þulurn og þjóð-
kvæðum, þó að hann hefði einn-
ig safnað þjóðsögum, þar sem
hann gat fengið þær með góðu
móti, svo sem Jijá skólapiltum
©g vermönnum úr ýmsum áttum,
en nú fór hann hamförum sem
safnandi þjóðsagna, þrátt fyrir
timafrek og Jlla borguð skvldu-
störf, enda hafði Maurer heitið
honum því að sjá um að sögurn-
ar vrðu gefnar út. Nú þýddi
Jón sögur úr bók Maurers, og
og honum þótti svo vel hafa tek
izt til um fiokkun sagnanna. að
þar hefði hann fengið slíka fyr-
irmynd, að ekki vrði á betra
kosið. Það liggur við mér detti
í hug einhver dulin forsjón,
þegar ég hugsa til tslandsferða
þeirra Rasmusar Rasks og Kon-
ráðs Maurers, en eins og
litt hefði stoðað forgianga
Rasks, ef ekki hefðu hér verið
vaknaðir menn, sem skildu sinn
vitjunartima, eins hefði ekki
koma Maurers orðið jafnmenn-
ingarlega mikilvæg, ef annars
eins afreksmanns og Jóns Árna-
sonar hefði hér ekki við notið.
Fátækur, önnum kafinn og auk
þess um skeið fársjúkur hafði
hann skilað öliu þjóðsagna-
handritinu til Maures í árs-
lok 1862 og komið slíku skriði
á söfnun sagna, að handritum
héit áfi’am að rigna yfir hann
úr öllum áttum, enda rak Maur-
er ákaft eftir, hann hafði samið
við þýzkan bókaútgefanda og
lét hefja prentun þegar á árinu
1861. Hann sjálfur og dr. Guð-
brandur Vigfússon sáu svo um
pi’ófarkalesturinn í sjálfboða-
vinnu. Það gat raunar ekki tal-
izt neitt fjárhættuspil fyrir hinn
þýzka bókaútgefanda að kosta
útgáfuna, þó að þarna væri ekk
ert smáræði á ferðinni, tvö þétt-
letruð bindi i stóru broti, alls
um 1300 blaðsíður. Fvrir því
hafði séð sá maður, sem skapar-
anum hafði þóknazt að láta ís-
landi í té, þegar því ,,lá afflra
mest á“, og gætt hann flestum
eim gáfum og mannkostum, sem
hann á völ á i sínu nægtabúri.
Á ég þar auðvitað við Jón for-
seta Sigurðsson, sem hvorki
' skonti ski'lning á gildi þees bók-
menntalega stórvirkis, sem rni
var verið að leggja smiðshögg-
iö á né þor til að ganga í ber-
högg við hempuklædda eða á
annan hátt hefðarlega búna for
dóma ýmissa mektarbokka í
hópi land'a sinna. Og góðu heiffli
var hann þanmig settur, að hann
hafði aðstöðu til aft trj’ggja svo
útgáfuna. að úrslitum fengi rá&
ið. Hann lófaði Máurer að láta
Bókjmieiniinitfiifélaíjið kaupa þaft
FltannmliiaiM & tote. 21,
Guðmundur G. Hagalín -i skrifar um J BÓ KJ MENNTIR