Morgunblaðið - 15.06.1972, Blaðsíða 15

Morgunblaðið - 15.06.1972, Blaðsíða 15
15 MORGUNBLAÐH). FÍMMTUÐAGUR 15. JÚMÍ 3872 ÞlóðsagnafeéJdni.. Sýnisbólí Mendm. jþjóðsagrmaísa.fna SÍKiirftiijr lsk»irðal t6b saneam Almenna toóltíiJfélagiið 19'71. Alíir, sem Jesíð haía hinar víð Irœgö r " fornbök'rhenntir ís- fendingá. muriu mimnast þess. að á iandináimssögiu- ag riitiöld hef- ur verið haft fvi-ir satt, að sitt- hvað þáð. seim við feö]j.uan h.iá- trú, ; á&bbi sér fullgild rök í reynsiu kvnslóðánna. Ai- kunnásf af &Mu siiku. sem frá er greint í fornbókmennt- um okkar, eru frásagnij-nar um iandvættirnar. Fróðárundrin og afturgöngu Gláms. Og öil hin raúnvisindaleg«. speki nútímans heítur ekki náð að kefja trú þjóðarinnar á duiferfuilar verur ©g yfirskilvitieg fyrirbrigði. Raunar var það svo, að þær ógnir, sem fylgdu galdiataiaidr iiiujn, oUu því. ’að menn vildu frekar en eija hefði orðið útrýrna henni, enda var trúin á mátt galdranna orðin svo víðtæk og sjúkiega fráleit, að hún var engu siður háskaleg þeim, sem þóttiust wrða hart úti af völd- um gaMfraimanna, heidtur en kukJiu-'unum sjáJfum, sem átt gátu yfjr höfði sér að vera brenndir á báii. f>að e)' aJkunna, að hinn ætið spaki og orðheppni maður, Árni prófessor Pálsson, llét s\m um mælt, að ofdrvkkju- menn kæmu óorði á hrennivínið, og Sigurður Nordal segir í For- sp.ialli sinu fvrir þessu fvrsta bindi sýnisbókar íslenzkra þjóð sagnasafna, swn á að verða þrjú bindi og kemur út hjá Almenna bókaféiaginu í flokknum ís- lenzk þ.jóúfræði, að galdrafar- aldurinn hafi komið því óorði á þjóðtrúna, sem lengd hafi eimt eftir af. Bn hvað sem iíður leifum þess óorðs sem eink'Jm gagntók ýmsa klerka og aðra menntamenn þjóðarinnar, ep einni.g rnarga aJ- þýðumenn, sem viiidu telja sig öðrum betur pppiýsta, er — svo sem ég hef þegar drepið á -— síður en svo, a.ð þjóðtrúiin sé dauð, Einn verða til þjóðsögur, og gamlar og nýjar sögur og sagnir þjóðsagnaiegs eðlis eru birtar á pernti, og þær eru svo vinsælt lesefni, að ég veit ekki til, að svo litið eða Mtilf jöriegt þjóðsagna- kver hafi vei'ið birt alit fram á þennan dag, að það ha.fi ekkí selzt. En en.n sem f\’rr er eitt safn þjóðsagna tálið bera af öll- um öðrum og mun halda sínum sessi í framtíðinni, sem sé hjóft- sögiir Jóns Árnasonar — eins og það hefur ávailt verið kallað — eða jafnvel einungis nefnt b.jóð sögurnar, og heildai-útgáfa þeirra, hið mikla og vandaða sex binida ritverk, sem bókaútgáfan bjóðsaga kostaði og fræðimenn- irnír Árnj Böðvarsson og B.iarni Vilhjáimsson sáu um, er óvið- jafnanlag uppspre'tta til þekk- ingar á menningarlifi ísienzkrar alþýðu á þeim öidum, sem sár- ast krepptu að, og frábær vitn- isburður um gildi fornra erfða til viðhalds isilenzíkri tungu og frásagnariist. Hún er og ævar- andi minnisvarði mikilmennis: ins Jóns Árnasonar og hins an.d lega, , yökula samstarfsmanns hans, séra Magnúsar Grimsson- ®r. Biga áðurnefhdir íræðimenn og bókaútgéian Þjóftsaga mikiar þakkir skilda;- fyrir hið vand- nnna cg véiúnna starf sitt, og miá j>á ekki gieyma þvi, að þeir toaf® ítjeð hinpi rækiiegu atriðie- '.©rðáskra ge’rbreytt aðstöðu’ Tnann® tii að hafa þessa stór- vjrkjs s'jhagkvætm not. ! Si.gurður Nordail hefur alit vel skii.fað og margt með þeiro ágaet urn, að þar fer samian gagnrýni og rökvísi hins djúpskyggna fræðimanns, hugmvndaauðgi og orðsniffli skáJdsins og óvenjuleg ur hæfiieiki til að forma efnið þannig, áð hver greindur og sæmílega bókvis maður geti not ið þess jafnt sér til ánægju og fróðleiks. En furðulegt verð ég samt að kalla það, að, frá hon- um hálfníræðum skuii koma þriggja arka ritgerð, sem í sériega rikulegum mæli samein- ar affla þessa kostt, og á ég þar við Forspjall hans að hinu þriggja binda úrvali. 1 fvrsta og stytzta kafla Fojt- spjallsins gerir Nordal nokkra grein fvrir hvaða reglum hann hafi fvlgt um val sagnanna með tffliiti til þess, hvernig þær eru til orðnar- og ennfremur vinnu- biögðum sínum við að búa þær tffl prentunar i þessu safni. Hann kveftst ekki, frekar en yf- irleitt þeir, sem safnað hafi þjóð sögum, hafa vaiið eingöngu sagn ir, sem séu hreinar þjóðsögur; „til að’ mynda ævintýri og þær sögur, sem þeim séu skyldast- ar,“ og ennfremur hafi hann ekki forðast hinar, sem eigi skrá setjurunum jafnmikið af gildi sínu að þakka og munn- mælunum, og nefnir hann þar til Galdra-Loft, sem séra Skúli Gíslason skráði — og svo Tungustapa, er séra Jón Þor- ieifsson færði í letur. þá kveðst hann hafa farið að dæmi Jóns Árnasonar um að feffla niður fróðleik, er ekki kemur sögun- um. beinlínis við — og sitthvað fleira af svipuðu tagi. Hann kveðst og hafa gert á sögunurn aðrar smábreytingar til bóta, sw sem þeir hafi einnig leyft sér hinir miklu og viðfrægu brautryðjendur um þjóðsagnarit un, bræðurnir Jacob og Wilhelm Grimm. 1 þessum kafla getur Nordal þess, að hinn mesti þ.jóðsagna- ritarí, sem uppi hafi veríð, ír- inn Séamus Ó Duilerga. prófess- or i Dýfiinni. hafi sagt við sig, að Þjóðsögur Jóns Árnasonar teidi hann beztar alira slíkra safna, sem til væru. Nordal kveðst ekki draga í efa vinsæld- ír þjóðsagna, en segist samt vilja minna á tvennt, sem hann sé ekki visis um, að öllum sé jafn- ijóst. Annað sé sögustaðirnir, og getur hann þess, að þá er hann fór fyrst til Reykjavíkur og lagði ieið sina um Svínaskarð, muni honum hafa fundizt meira til urh að sjá Irafeli en nokkurn annan bæ á allri leíð sinni, svo greypt hafi nafnið verið i huga h'ans vegna hins þjóðfræga Móra. Þessa er sannariéga þörf að veita athygli. Ég hef undrazt og hneykslazt stórlega, þegar ég hef taiað við greinda skólanem- endur, sem farið hafa undir stjórn kennara i hópferðalag, og nemenðurnir rekið upp stór augu, þegar ég hef spurt þá, hvort þeim hafi ekki fundizt niokkuð til um þessa eða hina merka sögustaði, sem ég veit hafa orðið á leið þeírra. Á þeim hafði alls ekki verið vak in athygli þeirra. Þannig veií ég hafa vérið farið fram hjá Haga, Jíkógum, Reykhólum, Skarði og Hvaimmi, Túngusfapa, Ifjarðar- hoilti, Sauðafelli og Bofg i einni og söfflu feuð! Þvilik höimung, kæruleysi og hneisa! „Hitt er,“ segir Nordal, „hversu mikils við förum á mis, ef við vitum ekki um tildiög ýmissa orðtækja, sem hafa verið á hvers manns vör- um, svo sem „boéninn er suður 1 Borgarfirði," „minnstu ekki á það. Mangi prestur," „nú kem- ur til Teits og Siggu“ o.s.fiv. Mér iiggur við að segja að án þess skiljum \úð ekki mælit is- lenzkt mál.“ Satt var orðið, en aJIt til þessa hafa verið að verða til orðtækí, sem aðeins sárfáir vita, hvernig tffl eru komin, en eru alíslenzk. og þvrftu þeir, sem það vita, að koma þvi á framfæri við fræði menn, sem virða ekki slíkt að vettugi.' Þá kemur að megínkafla For- spjallsins, sem heitir 3 pphaf skrásetningar og söfnunar islenzkra þjóftsagna, og ér hann mjög fiöðlegur öllura þeim. sem ekki eru fræðimenn um slík efni, og sto skýr.t og skilmerki leg framsetnihg efnisins, jafnt í smærri sem stærri atriðum, að það hlýtur að iiggja Ijóst fyrir hverjum lesanda, Þa-r er vikið að fornri ísienzkri þjóðtrú og það skýrt, að frá öularfullum fyrirbrigðum í fornritum okkar er ekki frá sagt sem þjóftsögum. Orsök þess er sú, að menn litu á þau sem staðreynd. Er þar nær tækast að benda á frásagnirnar um Fróðárundrin í Eyrbyggju og afturgöngu Gláms í Grettlu. Þes-s verður á engan hátt vart í frásagnarhætti söguritaranna, að þeir hafi efazt um, aft þessi fyrirbrigði hafi gerzt, enda hafa þau vissulega ávallt verkað sem áhrifamikiiU reruleiki á lesend- ur og orðið þeim ærið minnis- stæð. Það er í rauninni ekki fyrr en á tímum upplýsingar- stefnunnar, sem • mennéamenn fyllast flestir siíkri fyrirlitningu á öllu, sem flokkað var undir hjátrú, að almenningur tekur að fyrinærða sig fyrir að láta í ijós, að eittihvað sé tffl, sem ekki verði þreifað á eða nokkuð gerist aonað en það. sem svoköll uð heilbrigð skynsemi geti skil- ið og skýrt, — þar með felldur sá dómur, að allt „yfirnáttúr- legt“ sé skynvillur eða lygar manna, sem langi tffl að vekja á sér sérstaka athygli. Því var það, að þá er hófst hin skipuiega og markvissa þjóð sagnasöfnun þeirra síra Magn- úsar Grímssonar og Jóns Árna- sonar, urðu þéir varir við svo megna andúð gegn slíkri starf- serni, einkum frá klerkúm, að þeim þótti vissara að viðhafa vair y.gð, þegar þeir völdu í kverið ís- lenzk ævintýri, sem út kom 1852. Þeir ségja í formálanum; „Öðr- um eins ævintýrum og þessum hafa nú bæði Danir og Þjóð- verjar safnað, hvorir hjá sér, og þykja þau hvervétna mikils verð.“ Þeir segja svo ennfrem- ur: „Við gétum þessa’ hélzt í þeim tilgangi, að landar vorir fyrtíst ekki við það, þó áð við prifum safnað þessum sogum sam an og birt þær á prenti." Eitthvert gleggsta dæmið um andúðina, sem risin var gegn þjóðtrú og þá um leið þjóðsög- um. er frásögn sé'ra Páls sálma- skálds Jönssonar á Myrká, en séinast í Viðvik. Hann lá þunga og ianga iegu og segir í bréfi fffl Jóns Árnásonar, að áður hafi hann veilð búinn að ,,safna mestu firmirn" af þjóðlegnm fnóð lleik, en ilátið bienna allt safn- ið, þar eð hann vildi ekki láta það vera til að sér látn- uim. Hanm siegir. meðal ann- ars; „Þá voru engum farnar að dietta í hug neinar þjóðsögur. AlJt þess háttar var þá í fyrir- litninigu, svo ég áleit, að það lýtti mig iátinn að hafa safnað hégilju- og hjátrúarsögum og þuluim, er allt þess háttar var þá kafflað . . Magnús Grímsson lézt í janúarmánuði 1860, en hann hafði átt upptök að söfn- un þeirra Jóns Ámasonar, og hlutur hans var meiri og mikiis- verðari í starfsemi þeiirra félaga en aí hefur verið látið, og sannar Norðdal það rækilega í kverinu síra Magmis Gríms- son »g þjóftsögnomajr, sem út kom í fýrra á bostnað Bókaut- gáfunnar Þjóðsögix. Hefur vissulega Jóni Ámasyni og störf um hans við söfnunina verið mikiB missir að síra Magnúsi, sem hafði í hálfan annan ára- tug verið náinn vinur hans og samstarfsmaður og skildi betur en ef til viffl nokkur annar, sem Jón átti kost á að ræða og ráðg- ast við, gildi þess sjál.f- boðastai fs, sem þeir höfðu helg að sig svo sem aðstæður fraim- ast leyfðu. Það kemur greiniiega íram í öðruim og raunar einnig þriðja og síðasta kafla Forep.iallsins, að skfflningsleysi og hin afflt að því snobbstátna upplýsingar- andúð á hinu njenningarlega mikiivæga hJutverki Jóns Árna- sonar hafði slævandi áhrif á annars brennandi áhuga hans á söfnuninni. Aðstæður hans voru erfiðar, og er óvist, að hann hefði haldið áfram eftir lát síra Magnúsar hinu tima- freka og vafningasama auka- starfi — nema þá að einhverju litlu levti — ef ekki hefði hon- um og islenzkum bókmenntum borizt tveimur árum áður en síra Magnús dó, með öllu óvænt og ómetanlegt happ, koma hins þýzka visinda- og áhugamanns, Konráðs Maurers, hingað út til ÍSlands. Þó að Maurer væri áhugamað ur um forna norræna menn- ingu og orðinn vinur slíkra manna sem Jóns forseta og dr. Guðbrands Vigfússonar, verður það að teljast merkilegt, að hann hafði lært að tala og skilja ístenzku til slíkrar hlit ar, sem raun reyndist, þá er hann kom til Islands vorið 1858. Og þá ekki síður hitt, að hann lét segja sér þjóðsögur og munnmæli, hvenær sem færi gafst — jafnvel á, ferðum sinum á opnum bátum yfir firði og flóa og þá auðvitað einnig, þegar hann var á ferðalagi með fylgd- armanni yfir fjöil og heiðar milli byggðarlaga og landsfjórðunga. Eða að hann skyldi fá skilið sögufi'óðan kvenvesaling, sem þannig var talandi, að jafnvel sveitunguim hennar veittist örð- ugt að skilja hana! Maurer hafði skrifað merkilegt rit um kristnitöku og heiðinn dóm á Islandi og I Noregi, og Norð- dal telur að ekki sízt ha.fi vak- áð fyrir honum með söfnun þjóð sagna á tslandi að leita leifa hinnar foruu goðiatrúar meðal sögufróði’ar alþýðu, en eftirtekj an orðið lítil. Hins vegar safn- aði hann 1 mörgum og merkileg- um þjóðsögum. Hann gaf þær út á þýzku, aðeins tveimur árum eftir veru sina á íslandi, og heitir bókin Islánd- ische VolUsagcu. Auðvitað hitti Maurer þá Jón Árnason og Magnús Grímsson, og liggur í hlutarins eðli, að það hefur vérið þeim félögum mikilvægt. Og þó að ýmsir menntamenn og sanntrúaðij’ og ærukæi'ir góð- bændur teldu það Islenðingum til hneisu, að kynnt væri á við Sigmirftiiir Noudail. lesinni þjóðtungu hjátrú og hindui-vitni sauðsvarts almúga og stöku menntaðra hérvifflinga, munu þó hafa runníð tvær grím- ur á suma, þar sem víðfrægur eriendur visindamaður )ét sér sæma að skriða inn í hvaða hreysi sem var, ef aðeins var þar að finna karl eða kerl- irigu, er geymdi í minni fáran- legar bábiljur og lygasögur! Magnús Grímsson lifði það ekki að sjá þjóðsögur Maurera á prenti, en vini hans og sam- starfsmanni urðu þær ómetanleg ar á fleiri en einn veg. Hamn hafði upphaflega lagt sig mesi eftir söfnun á þulurn og þjóð- kvæðum, þó að hann hefði einn- ig safnað þjóðsögum, þar sem hann gat fengið þær með góðu móti, svo sem Jijá skólapiltum ©g vermönnum úr ýmsum áttum, en nú fór hann hamförum sem safnandi þjóðsagna, þrátt fyrir timafrek og Jlla borguð skvldu- störf, enda hafði Maurer heitið honum því að sjá um að sögurn- ar vrðu gefnar út. Nú þýddi Jón sögur úr bók Maurers, og og honum þótti svo vel hafa tek izt til um fiokkun sagnanna. að þar hefði hann fengið slíka fyr- irmynd, að ekki vrði á betra kosið. Það liggur við mér detti í hug einhver dulin forsjón, þegar ég hugsa til tslandsferða þeirra Rasmusar Rasks og Kon- ráðs Maurers, en eins og litt hefði stoðað forgianga Rasks, ef ekki hefðu hér verið vaknaðir menn, sem skildu sinn vitjunartima, eins hefði ekki koma Maurers orðið jafnmenn- ingarlega mikilvæg, ef annars eins afreksmanns og Jóns Árna- sonar hefði hér ekki við notið. Fátækur, önnum kafinn og auk þess um skeið fársjúkur hafði hann skilað öliu þjóðsagna- handritinu til Maures í árs- lok 1862 og komið slíku skriði á söfnun sagna, að handritum héit áfi’am að rigna yfir hann úr öllum áttum, enda rak Maur- er ákaft eftir, hann hafði samið við þýzkan bókaútgefanda og lét hefja prentun þegar á árinu 1861. Hann sjálfur og dr. Guð- brandur Vigfússon sáu svo um pi’ófarkalesturinn í sjálfboða- vinnu. Það gat raunar ekki tal- izt neitt fjárhættuspil fyrir hinn þýzka bókaútgefanda að kosta útgáfuna, þó að þarna væri ekk ert smáræði á ferðinni, tvö þétt- letruð bindi i stóru broti, alls um 1300 blaðsíður. Fvrir því hafði séð sá maður, sem skapar- anum hafði þóknazt að láta ís- landi í té, þegar því ,,lá afflra mest á“, og gætt hann flestum eim gáfum og mannkostum, sem hann á völ á i sínu nægtabúri. Á ég þar auðvitað við Jón for- seta Sigurðsson, sem hvorki ' skonti ski'lning á gildi þees bók- menntalega stórvirkis, sem rni var verið að leggja smiðshögg- iö á né þor til að ganga í ber- högg við hempuklædda eða á annan hátt hefðarlega búna for dóma ýmissa mektarbokka í hópi land'a sinna. Og góðu heiffli var hann þanmig settur, að hann hafði aðstöðu til aft trj’ggja svo útgáfuna. að úrslitum fengi rá& ið. Hann lófaði Máurer að láta Bókjmieiniinitfiifélaíjið kaupa þaft FltannmliiaiM & tote. 21, Guðmundur G. Hagalín -i skrifar um J BÓ KJ MENNTIR

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.