Morgunblaðið - 15.06.1972, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. JÚNÍ 1972
Þjóðlegur mótþrói
í Litháen
Eftir Andres Kung
Andres Kiing, höfundur eftirfar
andi greinar, er kunnur sænskur
útvarpsmaður og sérfræðingur i
í málefnum Eystrasaltsþjóðanna.
Áður hefur birzt í Morgunblaðinu
grein eftir hann um mótmæla
hreyfingnna í Lettiandi. í fyrra
sendi Kúng frá sér bókina EST-
LAND: EN STUDIE I IMPERIAL
ISME. í eftirfarandi grein fjallar
hann m.a. um hina þjóðlegu mót-
spyrnu í Litháen sem náði há-
marki með óeirðunum um hvíta-
sunnuna.
SOVÉZKI andófsmaðurinn og sagn-
fræðingurinn Andrei Amalrik hefur
haldið því fram, meðal annars í bók
sinni „Verða Sovétríkin til árið 1984“,
að upplausn og hrun Sovétríkjanna
hefjist á árunum eftir 1980 í Eystra-
saltslöndunum og tJkraínu. Á síðasta
áratug bárust nokkmm sinnum frétt
ir frá Úkraínu um mótspyrnu gegn
rússneskri aðlögunarstefnu eða
„rússaseringu". Á síðustu árum hafa
einnig borizt sífellt fleiri fréttir um
þjóðlega mótspyrnu frá Eystrasaits-
löndunum Eistlandi, Lettlandi og
Litháen.
í tveimur blaðamannsferðum til
Eistlands árið 1970 hafði sterkust á-
hrif á mlg djúpstæð óánægja almenn
ings með þrýstinginn frá þessari rúss
nesku yfirgangsstefnu. Mótspyrnan
náði langt upp í valdastiga flokksins
og stjórnkerfisins. Eins var athyglis
vert, að óánægjan virtist vera sér-
staklega útbreidd meðal ungu kyn-
slóðarinnar, þótt hún hafi alizt upp
við sovézka stjórn og þekki ekkert til
sjálfstæðistímans nema af fráisögnum
eldra fólksins.
Nokkrar tölur varpa ljósi á höfuð-
vandamálið, fjöldainnflutning Rússa.
Árið 1945 voru 3% íbúa Eistlands af
öðru þjóðerni en eistnesku. Sam-
kvæmt síðasta manntali, sem var tek
ið árið 1970, hefur þessi tala hækkað
í 32%. En af ýmsum ástæðum segja
tölurnar ekki alla söguna. Sú rússa-
sering, sem hefur átt sér stað síðan
löndin voru hertekin 1940, er mikiu
víðtækari en tölumar segja til um.
Til dæmis eru lögheimili eistneskra
nýliða talin í Eistlandi, þótt þeir séu
neyddir til að gegna herskyldu í tvö
til fjögur ár fjarri ættlandi sínu. En
lögheimili rússneskra hermanna í
Eistlandi eru talin utan landsins, þótt
nærvera þeirra ýti undir rússasering
una.
í Lettlandi hafa rússneskir íbúar
verið fjölmennari en i Eistlandi frá
gamalli tíð, og þar hafa kommúnistar
líka tryggt sér fíeiri áhangendur. —
Lettnesku skyttuherdeildirnar
gegndu úrslitahlutverki í sigri bolsé
víka i rússneska borgarastríðinu, og
fyrsti yfirmaður Rauða hersins var
Lettinn Vacietis. Mesti valdamaður
Sovét-Lettlands nú i dag er Moskvu-
hollur harðlinumaður, Arvids Palshe,
sem á meira að segja sæti í mestu
valdastofnun rússneska kommúnista-
flokksins, stjórnmálaráðinu. Margir
Lettar telja hann rússneskari en
Rússa — en fremsti fulltrúi stórrúss
neskrar þjóðernishyggju var heldur
ekki Rússi heldur Grúsíumaðurinn
Djugashvili, öðru nafni Stalín.
Með hliðsjón af þessu er það kann
ski ekkert undarlegt, að rússasering-
in í Lettlandi hefur gengið miklu
lengra en í grannlandinu Eistlandi í
norðri. Árið 1970 voru aðeins 57%
íbúa Lettlands Lettar. í höfuðborg-
inni Riga eru Lettar meira að segja
í minnihl Jta. I engu öðru sovétlýð-
veldi búa hlutfallslega eins margir
Rússar nema í Kazakstan.
Rússaseringin og fjöldainnflutning
ur Rússa hafa mætt harðri mót-
spymu lettneskra þjóðernissinna,
bæði þeirra sem eru í kommúnista-
flokknum og utan hans. Á árunum
fyrir 1960 náðu þjóðlegir kommúnist
ar völdum í lettnesku flokksdeildinni,
en síðan hafa yfirvöld í Moskvu stað
ið fyrir miklum hreinsunum í æðstu
forystu lettneska kommúnistaflokks-
ins og í lettnesku stjórninni. Mennta-
menn hafa heldur ekki farið varhluta
af þessum hreinsunum. Síðan hreins
anirnar voru gerðar hafa Moskvuholl-
ir kommúnistar undir forystu Pelshe
ráðið lögum og lofum í landinu.
Óánægjan er þó mjög djúpstæð og
útbreidd, meira að segja i kommún-
istaflokknum. Það kom meðal annars
fram í bréfi, sem 17 lettneskir komm-
únistar sendu flokksbræðrum á Vest-
urlöndum og vakið hefur mikla at-
hygli. Þar gerðu þeir harða hríð að
rússaseringar-stefnunni og köHuðu
hana svik við hugsjónir kommúnism-
ans (sjá fyrri grein mína í Mbl.).
Eftirtektarverðustu mótmælin gegn
stefnu sovézku stjórnarinnar í Eystra
saltslöndunum hafa þó átt sér stað í
Andres Kúng.
hinu syðsta þeirra, Litháen. Þar var
líka skæruhernaðurinn, sem háður
var gegn Rauða hernum á sínum
tima harðastur, og honum var haldið
áfram að vissu marki eins og í Eist-
landi allt fram til ársins 1956, þegar
uppreisnin í Ungverjalandi var brot
in á bak aftur. Á síðari árum hafa Lit
háar staðið fyrir nokkrum eftirtekt
arverðum mótmælaaðgerðum, þótt
rússasering í mynd inmflutnings
Rússa sé tiltölulega minna vandamál
í Litháen en í Lettlandi og Eistlandi. í
Litháen hefur innfæddum íbúum
raunar fjölgað hlutfallslega á árun-
um 1959 til 1970, þótt sú fólksfjölgun
sé að vísu aðeins (4%.
Sterk trúarhefð er einhver mikil
vægasta orsök þess, hve mótmælin í
Litháen og Lettlandi eru öflug og við-
tæk. Til dæmis hafa Gyðingar aHtaf
verið fjölmennir i borgum Litháens,
fyrst. og fremst í höfuðborginni Vilni
us (Vilna) og í næst stærstu borg-
inni Kaunas (Königsberg) á sama
hátt og Gyðimgar hafa alltaf verið
fjölmemnir í höfuðborg Lettlands,
Riga. Þrátt fyrir fjöldamorðin á Gyð
ingum á dögum hernáms nazista i
síðari heimsstyrjöldinni hafa þessar
borgir verið mikilvægar miðstöðvar
Framhald á bls. 28.
7 / V\[7í
\ \ íffej /
JíeltrJIcrrk^lntes jjýrra fyrir forsetanum
-- ^ ^ ?
Washington — Nixon
Bandaríkjaforseti hefur nú
lokið við dramatiskustu tU-
raun slns langa feriis og þótt
eflaust líði á löngu þar til
hagnýtar niðurstöður ferða
hans til Kíma og Sovétrikj-
anna koma í ljós verður að
líta á viðleitni hans til að frið
mælast við hinn kommúnist-
iska heim sem djarfasta
stjórnmálalegt fruimkvæði eft
irstriðsáranna.
Ef tU vUl á Willy Brandt
sama heiður skilinn fyrir sitt
starf við að ná sáttum miUi
Vestur-Þýzkalands og Sovét-
ríkjamna þvi hann steig
fyrsta skrefíð og hafði meiru
að tapa en Nixon, en núna að
minnsta kosti á Nixon skilið
þakklæti og virðingu lands-
manna sinna allra.
Rétt er og jafnvel nauðsyn
legt að skoða hið takmark-
aða samkomulag hans við
Chou-En-Lai og kjamorku-
vopnasamkomulagið við Brez
hnev með mikilli varúð og
jafnvel tortryggni, en forset-
inn átti von á slíku.
Henry M. Jackson öldunga
deildarþingmaður frá Was-
hington, sem hefur kannski
manna mest í þinginu kynnt
sér kjamorkuvopnavandamál
ið er augljóslega hræddur um
að forsetinn hafi látið of mik-
ið undan í Moskvu. „Svo vlrð
ist við fyrstu sýn,“ sagði
hann, „sem Bandaríkjamenn
hafi látið meira undan en Sov
étmenn." Vera má að hamn
hafi rétt fyrir sér, en Jack-
son sagði þetta áður en for-
setinn kom heim og gafst
tími tU að útskýra hvað
gert hafði verið. Og aUa
vega var vopnasamkomulag
ið í samningsformi, sem tveir
þriðju öldungadeildarinnar
verða að samþykkja, svo
Jackson hefur mógan tíma til
að kanna kaldan raunveru-
leikann síðar.
Höfuðvandamál eftirstríðs-
áranna hefur verið hættan á
kjamorkustríði miUi Banda-
ríkjanma og Sovétríkjanna og
kjami þessa vandamáls hef-
ur verið hið gagnkvæma van
traust leiðtoga þessarra
tveggja þjóða. Báðir hafa bú
ið við þann ótta að annar að-
ilinn ætlaði að tortíma hinum
og stríðin í Víetnam, Kóreu,
Miðausturlöndum, Kongo
auk ástandsins á Kúbu hafa
magmað óttann um að raskað
yrði við hernaðarjafnvæginu
í heiminum og þriðju heims-
styrjöldinni hleypt af stað.
Það sem Nixom forseti hef-
ur verið að reyna að gera
með því að leita sátta við
Kínverja og Sovétmenn er að
eyða þessum ótta. Segja
mætti ef til viU að hann hafi
látið um of undan í Formósu-
málinu í Peking og of mikið
í afvopnunarviðræðunum í
Helsinki og Moskvu. Og á
hinn bóginn mætti ef til vill
segja, að hann væri of rudda
legur, þrjózkur, hreykinn,
persónulegur og pólitískur í
Vietnam, en á ferðum sínum
ti!l Kína og Sovétríkjanna hef
ur hamn að minnsta kosti
reynt að draga úr því van-
trausti, sem gæti valdið meiri
háttar ófriði.
öllu þessu fýlgir greini-
lega mikil áhætta. Það er
ekkert öruggt eftirlit með
vopnasamkomulaginu, þrátt
fyrir myndavélar gervihnatt-
anna. Það ríkir enn mikið
vantraust í Washington,
Moskvu og Peking.
Nixon hefur einnig með
sáttaviðleitni sinni vakið nýj-
an ugg og efa í Japan og
Vestur-Evrópu, en efnahags
legt veldi þessara ríkja get-
ur orðið Bandaríkjunum mik
ilvægara á næsta áratug en
nokkuð annað. En þrátt fyrir
það er líklegt að sagnfræðing
ar um næstu aldamót muni
lita á sáttaferðir forsetans til
kommúnistalandanna sem
meiri háttar atburð, ef ekki
mesta afrek forsetaferils
hans.
En það hefur verið viðhorf
forsetans til alls þessa að það
Richard Nixon.
geti verið öUum til góðs að
hafa Kína með í heiminum og
að Sovétríkin bæti lífskjör
íbúa sinna og losi þá við ótt-
ann um að verða tortímt i
stríði og að búa sífellt við
verri Mfskjör en fólk á Veet-
uríöndum.
Það er að minnsta kosti ein
hvers virði í heimi sem eyðir
meira en 200 miUjörðuim doU-
ara á ári í vopnabúnað á með
an hálft mannkyn lifir á
mörkum hungurs. Nixon hef-
ur verið djarfur í stefnu
sinni og varazt að reyna of
mikið. Friðþægingarnar rista
ekki mjög djúpt. Vantraustið,
vopnakapphlaupið, baráttan
um áhrif í Suðaustur-Asíu,
Miðausturlöndum og annars
staðar rí'kir enn, en hann hef
ur náð nokkrum árangri, ekki
miklum, en nokkrum, og það
er ekki að undra að þingið
skuli hafa boðið hann velkom
inn heim á verðskuldaðan
hátt.