Morgunblaðið - 28.02.1974, Page 27

IVÍORGUNBLAÐEÐ, FIMMTUDAGUR 28. FEBRUAR 1974
27
Um afnám
Rök stafsetningarnefndar
Undanfarnar vikur hefur tölu-
vert verið rætt opinberlega um
afnám bókstafsins z úr íslensku
ritmáli samkvæmt auglýsingu út-
gefinni af Menntamálaráðuneyt-
inu 4. september s.l. Allmikill til-
finningahiti hefur einkennt um-
ræður þessar af hálfu andstæð-
inga þessarar ákvörðunar, og hef-
ur þá viljað fara sem oftar, að
stórt hefur verið tekið til orða, en
málefnaleg rök lent utangarðs.
Að athuguðu máli teljum við
undirritaðir, sem áttum sæti i
Stafsetningarnefnd, því nauðsyn-
legt, að almenningur kynnist
nánar þeim rökum, sem lágu til
þess, að nefndin lagði til, að bók-
stafur þessi yrði niður felldur úr
íslenskri stafsetningu.
HLUTVERK NEFNDAR-
INNAR
í erindisbréfi nefndarinnar er
lögð áhersla á, að tillögur hennar
um breytingar á stafsetningar-
reglum skuli vera til einföldunar
á stafsetningunni. Ljóst er, að
breytingin: eitt tákn (bókstafur)
f stað tveggja um sama hljóð
felur í sér einföldun. Ef slík ein-
földun er framkvæmanleg án um-
talsverðrar skerðingar á gagnsæi
hins ritaða máls, þ.e. þeim ein-
kennum þess, sem auðvelda
mönnum að átta sig á skyldleika
orða eða orðmynda, virðist hún í
fyllsta máta eðlileg og æskileg.
Er afnám z réttlætanlegt sam-
kvæmt þessum forsendum? Við
teljum hiklaust, að svo sé. Bók-
stafurinn z hefur lengi táknað
sama hljóð og s. Athugun leiðir í
ljós, að ritun s í stað z dregur litið
sem ekki úr gagnsæi málsins; í
langsamlega flestum tilvikum eru
tengsl fyrrverandi z-orða við
skyld orð og orðmyndir jafnljós
eftir sem áður. Hér breytir engu
um, þótt t.d. einstöku sagnir falli
saman í rithætti í lh. þt. við slíka
breytingu, svo sem i „draumurinn
hefur ræst“ og „hann hefur ræst
bilinn“. Samhengið gerir
augljóst, að í fyrri setningunni er
um að ræða so. að rætast og í
hinni síðari so. að ræsa. Ljóst er,
að samruni þessara sagnmynda
veldur ekki heldur misskilningi i
tali og að það er að sjálfsögðu
merkingarlegt samhengi orð-
anna, sem einnig þar sker úr. Um
orð, sem áður voru rituð með z í
stofni, er svipað að segja; gagnsæi
þeirra skerðist sjaldan, þótt s sé
ritað í stað z. Flestum mun fljót-
lega ljóst af merkingarlegum or-
sökum, að t.d. gæsla hlýtur að
vera skyltgæta.neysla skyltneyta
o.s.frv., þótt ekki sé þar rituð z.
Má fullyrða, að þau orð munu
vandfundin, þar sem z-an ein hef-
ur verið það leiðarljós, sem eitt
tengdi þau við önnur skyld orð.
UM SÖGU Z
Rittáknið z hefur alltaf verið
óþarft í íslensku. Það táknaði i
elsta ritmáli, að fram væri borið
tannhljóð + s (ts), en vitanlega
var ekkert auðveldara en tákna
hljóðasambandið með tákni tann-
hljóðsins og s, og I elstu handrit-
um er ýmist ritað ts eðaz. Elsti og
frægasti málfræðingur íslend-
inga, höfundur fyrstu málfræði-
ritgerðar Snorra Eddu, vildi hafa
þennan hátt á og var þvi andvígur
z. I ýmsum fornum handritum er
z notuð á allt annan hátt en tíðk
ast eftir regium frá 1929, t.d. er
algengt, þegar kemur fram á 13.
öld, að rita z til að tákna miðmynd
sagna og efsta stig lýsingarorða,
ef ekki fór beygingarending á eft-
ir stigsendingunni. Og jafnvel í
elstu skinnbókum er z rituð i
eignarföllum nafnorðs og lýs-
ingarorðs, ekki aðeins ef rót
endar á tannhljóði, heldur einnig
á nn eða 11. Málfræðinga greinir á
um það, hvað þessi ritháttur tákn-
ar. Síðar verður fullkominn rugl-
ingur á notkun z, t.d. i Nýja
testamenti Odds Gottskálkssonar
og Guðbrandsbiblíu.
Sérstakar reglur um notkun z
koma ekki fram fyrr en í bók
Rasmusar Kr. Rasks Lestrarkveri
handa heldri manna börnum
snemma á 19. öld. Allmiklar um-
ræður urðu seint á öldinni um
stafsetningu eftir framburði og
bar þar hæst dr. Björn M. Ólsen,
sem vildi afnema z.
Um aldamótin kom svo fram
,,blaðamannastafsetningin“ svo
nefnda, en þar var mjög dregið úr
notkun z, og 1918 var hún alveg
felld niður með auglýsingu frá
ráðherra (Jóni Magnússyni).
Af þessu yfirliti má sjá, að lengi
höfðu menn ekki verið á eitt
sáttir um þennan staf, og hélst
það ósætti áfram. Fór svo, að z-
regla Rasks var aftur tekin upp
1929 með Auglýsingu um fslenska
stafsetningu f Lögbirtingablaðinu
28. febrúar þ.ár. Var reglum um
ritun z síðan fylgt í kennslu í
skólum þar til á þessu skólaári,
nema hvað barnaskólar fengu
undanþágu frá því að kenna þær
1934, svo sem nánar verður að
vi kið.
Fullyrða má, að reglurnar frá
1929 styðjast engan veginn við
forna ritvenju og bera sumar
hverjar vitni um sprenglærðan af-
káraskap og skjánalæti. Það væri
t.d. gaman, að færðar yrðu sönnur
á, að borið hafi verið fram
mæðtst, en rithátturinn mæðzt er
talinn eiga rætur i þessu formi, og
fleiri dæmi mætti nefna um
endurgerðar orðmyndir, sem
enga stoð eiga f heimildum eða
heilbrigðri skynsemi. Og fullyrða
má, að reglurnar frá 1929 eiga
enga forna hefð á bak við sig. Ef
skrifa ætti z i samræmi við fornan
rithátt á sama hátt og y, ý, ey —
og ef menn vilja tvenns konar æ
— þyrfti að gera betri bæn og
gerbreyta reglunum frá 1929. En
hver yrði bættari með því?
ÁRANGUR Z- KENNSLU
45 ár eru liðin frá því z
var formlega innleidd í fs-
Ienska stafsetningu. Öll þessi
ár hefur gífurlegum tima ver-
ið varið árlega i efstu bekkj-
um skyldunámsstigs og þó
einkum í 3. og 4. bekk gagnfræða-
stigs, svo og í menntaskólum og
öðrum framhaldsskólum, til
kennslu í notkun þessa bókstafs.
Um árangurinn geta kennarar í
þessum skólum best vitnað.
Meginþorri nemenda hefur aldrei
náð verulegum tökum á notkun
z-reglna, og jafnvel þeir, sem tal-
ist hafa góðir stafsetjendur, hafa
þar iðulega gert villur, annað-
hvort vegna ónógrar þekkingar
eða í fljótfærni. Alkunnugt er, að
allstór hópur manna, sem að öðru
leyti hefur kappkostað að vanda
stafsetningu sina sem best, hefur
viljandi ekki notað z. i raun hefur
mátt skipta mönnum í tvo flokka
eftir þvf, hvort þeir hafa kunnað
eða viljað nota z eða ekki. Þessi
staðreynd hefur svo leitt til þess,
að almennt hefur verið litið á z
sem eins konar „lærdómsstaf",
sem aðeins örfáir hafa kunnað að
nota rétt. Dagblöð, tímarit, sjón-
varpstextar fyrir breytingu og
jafnvel prófarkalesnar bækur
hafa sýnt og sýna í ríkum mæli
handahófskennda notkun z, sem
vitnar ótvírætt um vanþekkingu
og óvissu manna um notkun henn-
ar. Stafsetningarnefnd taldi því
miklu betra að fella z niður með
öllu.
BARNASKÓLARNIR OG
Z-AN
Því hefur verið haldið fram, að
z „hafi aldrei notið sin“ til jafns
við aðra stafi, af því að barna-
skólarnir hafi brugðist þeirri
skyldu sinni að kenna reglur um
þennan staf; að allt hefði fallið í
ljúfa löð, ef z hefði notið þar
„jafnréttis" við aðra stafi.
Kennarar barnaskólanna tóku
snemma þá stefnu að færast und-
an að kenna um z i þeim skólum
og sóttu það mál svo fast, að
menntamálaráðherra veitti
undanþágu frá þeirri kennslu
z
þegar árið 1934. Rök barnakenn-
ara voru m.a. þau, að ærið nóg
verkefni í barnaskóla væri að
kenna um önnur atriði stafsetn-
ingar en z, þar sem stafsetningar-
kennsla yrði aldrei unnin nema
að nokkru leyti í þeim skólum,
enda bæði nauðsynlegt og skyn-
samlegt að sinna þar fremur
öðrum þáttum móðurmálsins. í
annan stað sýndist mönnum, að
hin þyngri fræði um z væru ekki
við hæfi barna, þar sem nám
þeirra krefðist meiri kunnáttu í
málfræði en raunhæf væri á
barnaskólastigi. Þegar þessi
undanþága frá kennslu z var
veitt, tóku börnin fullnaðarpróf
13 ára, en nú ljúka þau barna-
prófi við 12 ára aldur. Ekki er
vitað, að kennarar hafi skipt um
skoðun á þessu efni. Má í því
sambandi geta þess, að á fjöl-
mennu kennaranámsskeiði á veg-
um Menntamálaráðuneytisins í
júni 1972 kom fram eindreginn
vilji kennara, að skrefið yrði stig-
ið til fulls um algera niðurfell-
ingu z.
UNGLINGASKÖLARNIR
OG Z-AN
1 unglingaskólum var svo tekið
til við z-námið og varið til þess
miklum tíma, en árangur varð
minni en skyldi. Ekki var það
mikill hluti nemenda, sem lærði
að skrifa z til hlitar, meiri hlutinn
kunni meira eðaminna hrafl, sem
i rauninni var oftast litils um vert
og stundum fremur til að rugla
nemendur. Að síðustu var svo
ævinlega nokkur hópur nemenda,
sem ekki var reynt að kenna z, af
því að þeim nemendum veitti
ekki af að verja öllum sínum
námstíma til annars, sem talið var
nauðsynlegra, enda með öllu óvist
um árangur af z-kennslu. Þessi
umræddi bókstafur varð því til
þess öllum bókstöfum fremur, að
nemendur skiptust í flokka, og
getur slikt komið illa við tilfinn-
ingar unglinga.
ORÐABÆKUR ogz-nAm
Margir kennarar eru þeirrar
skoðunar, að heldur eigi að draga
úr stafsetningarkennslu í skyldu-
námsskólum, en leggja þeim mun
meiri áherslu á aðraþætti móður-
málsins. Mikið hefur verið rætt og
ritað um stafsetningarstagl og
ekki með öllu að ástæðulausu.
Kennslu í stafsetningu hættir oft
til að verða leiðigjörn og á eflaust
sinn þátt í margnefndum náms-
leiða. Þess í stað vilja kennarar,
að nemendur noti orðabækur
meira en áður og haldi þeim sið,
eftir að skóla lýkur.
Nú fer það saman, að stafsetn-
ingarkennslan minnkar til
mikilla muna við brottfall z og
einnig hitt, að z var „slæmur orða-
bókarstafur“. Til að mynda er
auðvelt að ganga úr skugga um
það í orðabók, hvort rita skuli y í
orði eða ekki. Alltöðru máli gegn-
ir um z, því að hún var langoftast
rituð i beygingarendingum sagna,
en þær endingar eru ekki sýndar í
almennum orðabókum.
ER Z AUÐLÆRÐ?
Sumir halda því fram, að auð-
velt hafi verið að læra að skrifa z
rétt, jafnvel mjög auðvelt, en fáir
munu þeir nemendur og kennar-
ar í unglinga- og gagnfræðaskól-
um, sem aðhyllast þá skoðun. Og
margur stúdentinn hefur kvatt
menntaskólann ekki sterkur i
þessum fræðum og þó átt langa
glimu að baki. Að vísu er oftast
auðvelt að rita z rétt i stofni orða,
og gat þó oft að líta z í orðunum
reynsla, brennsla og fleiri slikum
orðum. í endingum sagna reyndi
hins vegar allviða til muna á
kunnáttu málfræði. Tvær orð-
myndir voru oft samhljóða, önnur
rituð með s, hin með z, til að
mynda lýsingarorð (eða atviks-
orð) og sagnorð: vænst — vænzt,
gerst — gerzt, grennst — grennzt.
Þá var sama sagnorðið ýmist með
s eða z, eftir því hvaða hátt var
um að ræða — og þó samhljóða:
annast — annazt, kallast —
kallazt, ætlast — ætlazt, eða t
greindi að samhljóða orðmyndir:
lézt — létzt, sezt — setzt, ázt —
átzt. Einnig hefur margur nem-
andinn velkst í vafa um, hvar z
skyldi standa í boðhætti mið-
myndar: minnstu, keppstu,
skjóztu, seztu o.s.frv. Þessi örfáu
dæmi nægja til að gefa í skyn, að
álitamál getur verið hvort auð-
veldara var að læra reglur um z
en önnur þau atriði í islenskri
stafsetningu, sem helst valda erf
iðleikum. Það liggur f augum
uppi, hversu skynsamlegt hefði
verið að halda þessum fræðum
fast að 12 ára börnum eða enn
yngri nemendum.
Framhald á bls. 35
SJÁVARFRÉTTIR,
SÉRRIT SJÁVARÚTVEGSINS
Sjávarfréttir er nýtt sérrit um sjávarútveg, fiskiðnað og þjónustugrein-
ar sjávarútvegsins.
Sjávarfréttir fjalla um útgerð, fiskiðnað, markaðsmál, skipasmíðar,
rannsóknir og vísindi, tækni og nýjungar.
Lesið Sjávarf réttir. Fylgist með sjávarútveginum.
Sjávarfréttir koma út annan hvern mánuð, og kostar eintakið
165. — og ársáskrift 990.- Sjávarfréttir er eingöngu selt í áskrift.
Sjávarfréttir býður yður velkomin í hóp fastra áskrifenda.
I Til Sjávarfrétta, Laugavegi 178
I Óska eftir áskrift að Sjávarfréttum, pósthólf 1193
Utgelandl: i ^
Frlálst
Framtak ti.f. 1
Laugavegi 178. Simar 1 Nafn 1 1
82300 og 82302. I Heimilisfang sími