Morgunblaðið - 13.10.1974, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 1974
25
Helgi Hálfdanarson
Fyrir nokkru mætti ég á götu
tveim ungmeyjum sem ég
þekki. Ég spurði hvert halda
skyldi; en þær kváðust vera á
leið til prófs í ensku.
„Varla stendur hún í ykkur!“
„Kannski ekki kaflinn sem á
að snúa á ensku; en svo kemur
enski kaflinn sem á að snúa á
íslenzku, og þá versnar; maður
skilur hann kannski, en það er
bara ómögulegt að segja það á
íslenzku.“
Mér brá nokkuð. Er þá svo
komið hag fslenzkrar tungu, að
næstu kynslóð Islendinga verði
tamara að segja hug sinn á öðru
máli? Vonandi fer því fjarri; og
veit ég þó, að margur hefur
áhyggjur af þróun móðurmáls-
ins um þessar mundir. Menn
spyrja hver annan: Hvernig
stendur á þvf, að fslenzk alþýða,
sem engrar skólafræðslu naut
og átti við hálfdanska
embættismannastétt að búa,
gat varðveitt tunguna öld eftir
öld; en þegar hvert mannsbarn
þreytir skólagöngu frá óvita
aldri til fullorðins ára og skil-
yrði til almennrar málræktar
eru orðin hin beztu, þá stefnir
allt norður og niður?
Ætli hættan sem nú steðjar
að íslenzkri tungu, sé ekki eink-
um af tvennum toga. Annars
vegar gífurlegur og lævís
átroðningur voldugrar grann-
tungu, sem nauðsynlegt er að
eiga mikil og vaxandi skipti við.
Hins vegar tómlæti þeirra sem
vaka áttu á verðinum.
Það skyldi nú vera, að augljós
hnignun móðurmálsins verði
rakin öðrum þræði til skólanna,
sem nú hafa að miklu leyti
tekið við því forna hlutverki
heimilanna að skila þjóðtung-
unni frá einni kynslóð til ann-
Mál
og
skóli
arrar. Víst er um það, í skóla-
kerfinu öllu er íslenzkt mál
gróflega vanrækt; tfminn sem
því er ætlaður sérstaklega, er
alltof naumur. Hins vegar kem-
ur í staðinn allsendis ótímabær
tungumálakennsla. Og þar væri
ef til vill ráð að athuga sinn
gang.
Vitaskuld er Islendingum
nauðsyn að nema erlend mál í
samræmi við þarfir sínar og
þroska. En tungumála-dekur
skólanna keyrir úr öllu hófi.
Það er æskilegt að unglingum f
framhaldsskólum sé kennt að
skilja eitt eða tvö erlend mál.
Að öðru leyti ætti málanám
Islendinga að fara fram utan
skólakerfis jafnóðum og þörf
hvers einstaklings krefur. Sá
sem fer utan, nemur að jafnaði
nógu vel á örskömmum tíma
mál þeirrar þjóðar sem hann
gistir, þótt hann sé aðeins orða-
bókarfær f upphafi dvalar. Hafi
hann stefnt á nám í málvís-
indum eða bókmenntum, hefur
hann að sjálfsögðu aflað sér
góðrar þekkingar áður. Sé hins
vegar fram undan háskólanám í
raungreinum eða annað tækni-
nám, þá er að jafnaði um svo
þröngt málsvið að ræða, að
málakunnátta fyrir fram skipt-
ir litlu máli.
Islendingum er það ekki
aðeins heilög skylda og göfugt
metnaðarmál að varðveita
tungu sína, heldur lífsnauðsyn.
Og í skólakerfi voru ætti rækt-
un fslenzkrar tungu að ganga
fyrir öllu. En þar er einmitt
sjálft móðurmálið hrakið á
undanhald fyrir því erlenda
stórmáli, sem með mestu of-
forsi ryðst inn í fslenzka mál-
helgi um þessar mundir.
Islenzka mun vera eina Vestur-
Efrópu-málið sem ekki er
kennt að tala f fslenzkum skól-
um. Og ástæðan kvað vera sú,
að ekki megi telja neitt réttara
en annað í íslenzku tali. Frjáls-
lyndið er svo miskunnarláust,
að það bannar samkomulag um
fslenzkan framburð, sem nota
megi í kennslu.
Það er annað upp á teningn-
um, þegar erlend mál eiga í
hlut. Þá er sjálfsagt að hnýta
hvem rembihnútinn ofan f ann-
an upp á tungubleðilinn í
krökkunum, svo að fylgt sé sem
nákvæmlegast öllum reglum
um réttan framburð. Stundum
hafa kennarar hent að því grátt
gaman, að auðveldara sé að
skilja nemendurna, þegar þeir
tali ensku en þegar þeir beri
sér í munn eitthvað sem þeir
kalla íslenzku.
Út yfir tekur þó, þegar að þvf
kemur að gera sig skiljanlegan
á rituðu máli, og eru þar til
vitnis vinkonur mínar, þær sem
áður gat. Og við hverju er að
búast, þegar höfð er í huga sú
tungumála-síbylja, sem dynur
linnulaust f hverjum skóla, og
sá heilaþvottur sem þar er við
hafður. I upphafi kennslu-
stundar kemur kennarinn
steðjandi á nemendur sína og
býður þessum ungu íslending-
um góðan dag á máli kúreka og
bannar þeim síðan að ljúka
sundur vörum á annarri tungu í
sinni viðurvist. Svo gersamlega
er móðurmálið bannfært, að
þessir veslingar mega ekki einu
sinni nota orðabækur með
íslenzkum orðskýringum, held-
ur er þeim gert að þvæla tugg-
unni fram og aftur á sömu
útlenzkunni. Með þessari
óhæfu er verið að neyða
krakkagreyin til að hugsa,
nauðug viljug, á útlenzku um
sem flest efni, reka út úr kollin-
um á þeim hverja fslenzka
þankaglóru, sem þar kynni að
pukrast, berja niður alla
fslenzka málgetu um leið og
hún reynir að klöngrast á fjóra
fætur. Oft er orð á því haft, að
unglingar nú á dögum séu upp-
reisnargjarnir. Það held ég
verði þó naumast með sanni
sagt, meðan þeir láta bjóða sér
svo smánarlegar mi'sþyrmingar
án þess að mögla.
Tungumálanámið ætti um-
fram allt að miða að því, að
Islendingum lærist að hugsa,
tala og rita á fslenzku um hvert
það efni, sem um er fjallað á
erlendum málum. Kennarinn
ætti því að leggja allt kapp á að
gera nemendum ljósa sérstöðu
íslenzkrar tungu, kosti hennar
og vanda, sýna þeim hvaða
íslenzk orð og orðasambönd
samsvara tilteknum orðum og
orðasamböndum hins erlenda
máls, að hve miklu leyti þau
samsvara, og að hve miklu leyti
þau samsvara ekki, og hvað þá
er til ráða. Það ætti að vera
markmið tungumálanáms öllu
öðru fremur að gera tslendinga
hlutgenga sem lslendinga á
þingi þjóða.
Eigi það hins vegar að vera
aðaltilgangur námsins, að nem-
andinn verði sem allra fyrst
knæpufær á landshorna-rápi
erlendis, þá er sú aðferð, sem
tíðkast, án efa snjallræði, að
bægja unglingunum frá
íslenzku málfari, slíta hugsun
þeirra upp úr jarðvegi móður-
málsins, áður en hún nær að
festa þar rætur, og gróðursetja
hana á akri annarrar tungu.
Ekki skal það dregið f efa, að
Jónasi Hallgrímssyni hafi
komið vel að læra grísku í
Bessastaðaskóla. Hitt mun
íslendingum þó þykja meira
um vert, að af þessu grísku-
námi sínu lærði hann fslenzkt
tungutak kennara.sfns, Svein-
bjarnar Egilssonar. Fyrir ungl-
inga er það ekki síður mikil-
vægt, að tungumálakennari
hafi góða þekkingu á íslenzku
máli en tungu þeirri erlendri,
sem hann kennir. En þeir, sem
kennsluháttum ráða, virðast
vera á annarri skoðun og telja
jafnvel fara bezt á þvi, að kenn-
arinn sé útlendingur. Ekki er
þess að vænta, að hver skóli
Háfis á að skipa bjargvættum á
borð við Sveinbjörn Egilsson.
En þáb«fa ég ekki, að fslenzkir
málakehnarar eru yfirleitt vel
að sér um íslenzkt mál, að
minnsta kosti enn sem komið
er, og yrðu nemendum sínum
hollir, ef þeir féngju að njóta
sín. Hins vegar eh þætt við, að
þar verði breyting' á fyrr en
varir.
Hér verður varla hjá því kom-
izt að drepa á þann þjóðarlöst
Islendinga að þykja sjálfsagt að
móðurmálið eigi ævinlega að
þoka fyrir öðrum málum, jafnt
innan lands sem utan. Þessi
ósmekklegi undirlægjuháttur,
eða hvað það nú er, kemur sér
vitaskuld vel, ef ætlunin er að
gera sem mest af þjóðinni að
þjónustuliði handa auðugum
flökkulýð af öðrum löndum.
Raunar ætti Islendingum ekki
að koma til hugar að tala á
lslandi annað mál en fslenzku.
Þeim kæmi sjálfum að litlu
haldi að tala annað en ensku á
Englandi, og er það Englend-
ingum til sóma. Eins verður að
ætlast til þess af útlendingum,
sem eiga hingað erindi, að þeir
geti gert sig skiljanlega á máli
þjóðarinnar sjálfrar, ekki sizt
þar sem á í hlut eitt merkasta
tungumál veraldar. Annars er
þeim sjálfgerður kostur að fá
sér túlk. Og hér skal því hnýtt
við, að allt tal um útskagamál
Framhald á bls. 38
að sama skapi og þróunarlöndin
ráða ekki við sín vandamál. Það
er lfka umhugsunarefni fyrir okk-
ur tslendinga, að á þessu ári borg-
Ljósm.ÖI. K. M.
um við lfklega þremur milljörð-
um króna meira í olíu en á síðasta
ári. Þetta þýðir, að á tveimur ár-
um verðum við að greiða í hækk-
un á olíuverði upphæð, sem ■
mundi duga til þess að byggja
eina stórvirkjun.
Störf ríkis-
stjórnarinnar
Ríkisstjórn Geirs Hallgrfms-
sonar hefur setið að völdum
nokkuð á annan mánuð. A þessum
tíma hefur rfkisstjórnin náð
umtalsverðum árangri á þremur
sviðum. I fyrsta lagi hefur verið
gert samkomulag við Bandaríkja-
menn um áframhaldandi dvöl
varnarliðsins á Keflavfkurflug-
velli, jafnframt því sem nokkrar
æskilegar breytingar verða gerð-
ar á fyrirkomulagi varnanna. I
öðru lagi hafa nauðsynlegar ráð-
stafanir verið gerðar til þess að
tryggja áframhaldandi rekstur út-
gerðar og fiskvinnslu, sem var að
því kominn að stöðvast við
stjórnarskiptin. I þriðja lagi
hefur vísitöluhjólið verið stöðvað,
en jafnframt gerðar ráðstafanir
til þess að létta undir með þeim,
sem lægstu launin hafa. Þær
aðgerðir tryggja jafnframt, að al-
mennur atvinnurekstur í landinu
stöðvast ekki og vofu atvinnuleys-
is væntanlega verið bægt frá.
Þetta er góður árangur f
byrjun, en menn verða að gera
sér grein fyrir því, að samhliða
þessum aðgerðum hefur ekki
farið fram nauðsynleg skoðun á
þeim vandamálum, sem hafa
hrannazt upp óleyst undanfarin
misseri. Þess vegna eru fjölmörg
verkefni, sem að kalla.
I framhaldi af því samkomu-
lagi, sem gert hefur verið um
varnarmálin í Washington verða
stuðningsmenn varna á Islandi að
gæta þess, að halda vöku sinni.
Þótt mikilsverður sigur hafi
unnizt f þeim efnum er ljóst, að
þau öfl sem vilja tsland varnar-
laust liggja ekki á liði sínu og
munu halda áfram baráttu sinni
fyrir brottför varnarliðsins.
Athyglisvert er, að forystumenn
þriggja stjórnmálaflokka, Sjálf-
stæðisflokks, Framsóknarflokks
og Alþýðuflokks hafa allir lýst
ánægju sinni með það samkomu-
lag, sem gert var íWashington.Sú
spurning vaknar, hvort ekki sé
ástæða til í kjölfar samkomulags-
ins f Washington að gera tilraun
til að marka nokkra frambúðar-
stefnu f öryggismálum þjóðar-
innar, sem traust samstaða gæti
tekizt um milli þriggja fyrr-
nefndra stjórnmálaflokka. Til
þess má ekki koma, að innan
stutts tíma komi á ný upp
sundrung milli lýðræðisaflanna í
landinu um stefnuna í öryggis-
málum. Þess vegna væri gagnlegt,
að ríkisstjórnin fhugaði það mál á
þeim grundvelli, að gerð yrði
ýtarleg úttekt á þróun öryggis-
mála okkar undanfarna áratugi
og leitazt við að marka heildar-
stefnu til nokkurrar frambúðar,
sem þessir þrír flokkar mundu
standa að. Þetta er ekki sízt
nauðsynlegt f ljósi þess, að þrátt
fyrir samkomulagið í Washing-
ton, hafa einstaka forustumenn
Framsóknarflokksins lýst þeirri
skoðun sinni, að eftir sem áður sé
það markmið þeirra, þótt síðar
verði, að varnarliðið hverfi af
landi brott. Auðvitað er það mark-
mið okkar allra, að hér verði ekki
erlendur her til eilífðarnóns en í
öryggismálum verður festa að
ríkja og þess vegna ber að leggja
áherzlu á að Sjálfstæðisflokknum,
Framsóknarflokknum og Alþýðu-
flokknum takist að móta sameig-
inlega frambúðarstefnu í öryggis-
málum, sem þessir flokkar allir
standa heilir og óskiptir að, hver
svo sem veðrabrigðin eru á stjórn-
málasviðinu hér innanlands
hverju sinni.
Baráttan við
verðbólguna
Á innlendum vettvangi hlýtur
stærsta viðfangsefni núverandi
ríkisstjórnar að vera að stöðva þá
óhugnanlegu verðbólguþróun,
sem hér ríkir. Á þessu ári er
verðbólgan 40—50%. Augljóst er,
að þeim mikla verðbólguvexti
verður ekki snúið við með því
einungis að taka vísitöluna úr
sambandi um nokkurra mánaða
skeið. Fyrirsjáanlegt er, að verð-
bólguvandinn verður mjög mikill
á næsta ári og þess vegna hlýtur
það að vera i senn brýnasta og
erfiðasta verkefni núverandi
rfkisstjórnar að takast á við hann.
I þessu sambandi vakna fjöl-
margar spurningar, sem leita þarf
svara við. Spyrja má, að hve
miklu leyti aukning peninga-
magns hefur áhrif á verðbólgu-
vöxtinn. Peningamagn í umferð
hefur aukizt mjög mikið síðustu
árin og á árinu 1973 jókst það um
46%. Það er álit margra hagfræð-
inga erlendis, að beint samband
sé á milli aukningar peninga-
magns og verðbólguvaxtar. Þá
hefur það verið endalaust deilu-
efni hér á landi, að hve miklu
leyti vfsitölukerfið, sem við búum
við, valdi hinum mikla verðbólgu-
vexti. Það þarf að taka til ræki-
legrar skoðunar. Sumar þjóðir
hafa beitt verðtryggingu fjár-
skuldbindinga með góðum
árangri til þess að brjóta verð-
bólguna á bak aftur og má nefna
Brasiliu í því sambandi. Öðrum
hefur tekizt verr til með verð-
tryggingu og má í því sambandi
nefna Finna. Allt eru þetta atriði,
sem taka verður upp til umræðu,
en við verðum að gera okkur ljóst,
að þjóðfélag okkar þolir ekki
árum saman jafn óhugnanlegan
verðbólguvöxt og verið hefur
síðustu tvö árin. Þess vegna hvilir
sú skylda á ríkisstjórn Geirs Hall-
grímssonar jafnframt því, að hún
þarf að koma fram umbótum á
ýmsum sviðum þjóðlífsins, að ein-
beita sér sérstaklega að verð-
bólguvandanum. Engum dettur i
hug að hægt verði að stöðva veró-
bólguna algerlega, en markmiðið
hlýtur að vera að draga úr verð-
bólguvéxtinum á nokkrum áföng-
um.