Morgunblaðið - 24.01.1975, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 24. JANUAR 1975
21
_______Sigurveig Guðmundsdóttir:_
Skemmtileg er Kvennaskólasagan
Þetta er dýrleg bók, byrjar eins
og heilagramannasaga um reglu-
stofnanda. Þóra Melsted er dýrl-
ingur bókarinnar. Alveg eftir for-
skriftum helgisagna byrjar bókin
á að rekja æsku og uppvöxt Þóru.
Hún er foreldrum hlýðin, siðprúð
og guðrækin. Einkenni braut-
ryðjendans, viljafestan, kemur
fljótt i ljós. Þó er ferill hennar í
fyrstu svipaður því sem gerist um
hefðarstúlkur, þrátt fyrir erfitt
samlíf foreldranna. Þóra er lang-
dvölum á Bessastöðum og eins
Ágústa systir hennar hjá Ingi-
björgu föðursystur þeirra, móður
Grims Thomsen, og Ágústa ekki
sú eina sem hann særði kjarta-
sári. — Það var nú meiri karlinn,
Grimur Thomsen.
Þóra giftist virðulegum
menntamanni, Páli Melsted.
Fram að þessu er ævi hennar
ekkert söguleg. Það er fyrst,
þegar farið er að minnast á „köll-
un“ Þóru Melsted að sagan fer að
líkjast dýrlingaæfum. Köllunin
striðir á Þóru. Hún nýtur sín ekki
nema hún fái að leggja allt í söl-
urnar fyrir það verk sem hún
hefur talið guðlega köllun og
skyldu sina að vinna. Köllun Þóru
var menntun islenskra kvenna.
Það er eins og forsjónin hafi
þegar í upphafi kjörið Þóru til
þessa vandaverks og veitt henni
þær ytri aðstæður sem nauðsyn-
legastar voru í slíku braut-
ryðjendastarfi.
I helgum ævisögum kemur
alltaf einhver mikilhæf persóna
til hjálpar dýrlingnum i baráttu
hans.
Ekki vantar þetta atriði í sögu
Þóru Melsted. Eiginmaður henn-
ar verður það athvarf sem aldrei
bregst. An fórnfúsrar ástar og
skilnings Páls Melsted hefði Þóra
ekki getað komið fram stofnun
Kvennáskólans.
Saga Þóru Melsted er byggð á
traustum heimildum sem dr. Guð-
rún P. Helgadóttir hefur unnið úr
af þeirri vandvirkni sem er henn-
ar von og visa. Þetta er þó engin
þurr skýrsla heldur lifandi mann-
lýsing þar sem lesandanum finnst
hann að lokum allt að því mál-
kunnugur Þóru Melsted.
Við fáum að heyra hvað hún var
vinföst og vinavönd, um áhuga
hennar á fatatísku, matargerð
hennar og húshald, sambúð
hennar við þrjú stálpuð stjúpbörr.
og fóstursoninn Boga Melsted.
Sú mynd sem þarna stígur fram
er af strangri hefðarfrú, sem
gengur stillt og óhikað, jafnt að
starfi köllunar sinnar, sem um
götur Reykjavíkur fyrir hundrað
árum og hún litur aldrei um öxl á
hvorugri leiðinni.
Köllunin, að gera islenskar
stúlkur siðmenntaðar, gerir Þóru
stundum óþarflega harða við ung-
ar meyjar, að áliti okkar tíma.
Til dæmis, þegar vinnustúlkan
hennar biður um leyfi til að fara á
útiskemmtun í Reykjavík, þá þyk-
ir Þóru óhugsandi að sleppa
stúlku sinni einni og leyfið fæst
aðeins af því að Ólafia Jóhanns-
dóttir bauð stúlkunni með sér. En
Ólafía var einn sá mesti bindind-
isfrömuður og siðferðispostuli
sem landið hefur átt.
Hversvegna leyfir ekki Þóra
Melsted þessari prúðu vinnukonu
sinni að fara einni á útiskemmtun
örskammt frá húsi sínu? Af því að
sjónarmið og köllun Þóru Melsted
er að gera íslenskar stúlkur að
siðmenntuðum hefðarstúlkum í
öllum þeirra framgangi. Á þeirri
tið fóru heldri konur í erlendum
borgum aldrei út án fylgdar.
Að Þóra Melsted skuli gera
sömu kröfur til vinnustúlku
sinnar og gerðar voru þá til
hefðarkvenna, segir meira um
einlægni hennár i köllun sinni en
flestar aðrar frásagnir.
Annað mál er það að siðir sem
þessir eru nú orðnir oss það fjar-
lægir að líklega eru ekki aðrar
konur á okkar dögum háðar þeirri
venju að fara aldrei út án fylgdar-
konu, nema þær fáu drottningar
sem enn ríkja.
Það er eftirtektarvert að Þóra
Melsted vill helst ekki vera
kennari, þegar hún sjálf má ráða.
Hún vill eingöngu vera skóla-
stjóri. Þar hefur hún byggt á eld-
fornri hefð frúaklaustranna, en
þau sóttu sinar hefðir til lifshátta
Vestumeyjanna i fornu Róm.
Abbadísin var sú sem fyrst og
fremst stjórnaði og hafði forsögn
á öllu.
Þær virðast hafa verið fæddir
stjórnendur, þessar dætur Gríms
amtmanns, því að Ágústa systir
Þóru gerðist forstöðukona í
dönsku jómfrúarklaustri sem var
mjög virðuleg staða á þeirri tið.
Eins og aðrir brautryðjendur
var Þóra Melsted ekkert lamb að
leika sér við ef henni fannst ein-
hver ætla að hindra framgang
þeirrar hugsjónar sem var henni í
senn ástriða og lifsfylling.
Það er fróðlegt að lesa um
viðureign hennar við ýmsar
hefðarfrúr og þeirra menn, sem
Þóru Melsted fannst bókstaflega
flækjast fyrir viðgangi Kvenna-
skólans. Þar kom harka Þóru Mel-
sted vel á vondan. Að lokum stóð
hún eftir ósigruð á vigvellinum
en óvinir hennar nú flestum
gleymdir.
Minning Þóru Melsted var ótrú-
lega lifandi í skóla hennar, ára-
tugum eftir að hún lét háöldruð
af stjórn. Mörgum nemendum er
ógleymanleg myndin hennar, sem
stóð á hillu i fjórða bekk. Sumar
stúlkur litu alitaf á þessa mynd
þegar komið var inn i tima á
morgnana. Ef vel hafði verið lesið
undir daginn þá sýndist Þóra Mel-
sted aðeins líta til okkar. Kannski
hneigði hún höfuðið örlitið, það
sást reyndar varla, en við vissum
að nú car ÞÖra Melsted nokkuð
ánægð með okkur. En kæmi
maður illa lesinn. — Drottinn
minn dýri. — Hún leit ekki við
manni og svipurinn var kaldur
sem steinn. Þannig varð Þóra
Melsted nærverandi eins og rödd
samviskunnar, þessi kona sem
setti sér fyrst allra það takmark,
að íslenskar stúlkur skyldu fá að
njóta þeirrar menntunar sem
komandi tíð gerði að sjálfsagðri
nauðsyn.
Saga Kvennaskólans í Reykja-
vik er menningarsöguleg heimild
sem mikill fengur er að fá í jafn
Þóra
Melsted
Ingibjörg H.
Bjarnason
ljósu og aðgengilegu máli og er að
finna í ritgerð Aðalsteins Eiríks-
sonar. Þetta er spennandi lesning,
fjörmikil frásögn af vexti og við-
gangi merkrar stofnunar og þá
auðvitað þeirri baráttu sem fylgir
nýmælum. Þar er tekið fram að
skóli Þóru Melsted reyndi að brúa
að nokkru það djúp sem var stað-
fest milli hins lærða embættis-
mannaskóla annarsvegar og
hinna örfáu barnaskóla hins-
vegar.
Þóra Melsted er þvi einnig
brautryðjandi á sviði alþýðu-
menntunar í anda Grundtvigs, þó
að henni væri legið á hálsi fyrir
það að setja markið svo hátt fyrir
menntun islenskra kvenna að
sæma mætti aðalsdömum.
Saga Aðalsteins er ítarleg og
alltaf vitnað til traustra heimilda.
Þar kemur rækilega fram að
menntun kvenna hér á landi var
Ragnheiður
Jónsdóttir
Guðrún P.
Helgadóttir
ekki alltaf sem vinsælust og eigin-
lega sífellt japl og jaml og fuður
út af þessum kvennaskóla, alla
leið fram á vora daga.
Viðhorf andstæðinga Kvenna-
skólans hafa breyst með árunum
en andstæðinga virðist skólinn
alltaf eiga. Varla er hægt að halda
fram aó þessir andstæóingar
Kvennaskólans hafi alltaf borið
hag kvenna svo sérstaklega fyrir
brjósti. Þar hafa oft alltönnur
sjónarmið ráðið og sum annarleg.
Þrjár ritgerðir eru í bókinni um
þær forstöðukonur sem komu að
Kvennaskólanum eftir daga Þóru
Melsted. Alveg virðist rétt at-
hugað það sem Aðalsteinn Eiriks-
son segir í lok ritgerðar sinnar: —
Það er athyglisvert um sögu
Kvennaskólans, hversu erfitt er
að greina á milli skólans sem
stofhunar og persónu þeirra, sem
veitt hafa honum forstöðu. Astæð-
an fyrir þessu er sú, að þær fjórar
konur, sem gegnt hafa þessu
starfi, hafa engar meðal-
manneskjur verið.
Undir þessi orð Aðalsteins
hljóta þeir að taka sem best til
þekkja. Hér er ekki tækifæri til
að fjölyrða um þessi ævigrip ein-
hverra n. ,’kustu skólamanna sem
landið hefur átt í þeirri tíð.
Þó getur undirr. ekki annað en
minnst örlitið á frk. Ingibjörgu H.
Bjarnason og áhrif hennar á nem-
endur sina. Hún reyndi að manna
stúlkurnar og tókst það ótrúlega
vel. Hún var fyrsti kennari sem
ég heyrði brýna heilsugæslu og
persónulega snyrtimennsku fyrir
nemendum sinum. Hún skipaði
okkur að heilsa kurteislega og að
fyrrabragðj kennurum okkar á
götu og hún rak okkur til að taka
hendurnar úr vösunum og ganga
beinar i baki. Þessa var alls full
þörf þvi að feimni og heimóttar-
skapur var mun algengari þá með
stúlkum en nú er.
Þær, sem i heimavist bjuggu,
kynntust frk. Bjarnason miklu
nánar en þær sem heimili áttu
utan skóians. Ef á heildina er litið
er ekki annað að heyra heldur en
stúlkur hafi kunnað vel að meta
markvisst og einbeitt uppeldi frk.
Bjarnason. Stúlkurnar vissu
reyndar að forstöðukonan hafði á
þeim vakandi auga og leit strangt
eftir að reglum skólans væri hlýtt.
Hún gat orðið ansi hörð á brún-
ina þegar útaf bar, vegna hyskni
og trassaskapar. En skap Ingi-
bjargar H. Bjarnason var í ætt við
móðurjörð, landið, sem agar oss
strangt, með sín isköldu él, en á
samt til blíðu^það meinar allt vel.
Flestir viðurkenna að mark-
visst og jafnvel strangt uppeldi sé
æskunni ólíkt hollara heldur en
linka — og það sem mest af öllu
eyðileggur, áhugaleysi og kæru-
leysi um hag og framkomu ungl-
inga. Ritgerð Sigríðar Briem
Thorsteinson um Ingibjörgu H.
Bjarnason er bæði læsileg og fróð-
leg, enda var Sigríður nákunnug
forstöðukonunni, bæði sem nem-
andi og síðan sjálf i mörg ár ást-
sæll kennari við Kvennaskólann.
Hún skrifar um þessa mikil-
hæfu og stórbrotnu konu af þeirri
hlýju sem gleður gamla_ nem-
endur. Aldrei finnst manni þeir
oflofaðir sem greitt hafa götu
sækunnar og gefið það veganesti
sem reynst hefur haldgott um
langa ævi.
Frk. Ragnheióur Jónsdöttir
varö snemma hægri hönd frk.
Bjarnason, Það er einkennandi
fyrir Kvennaskólann hve for-
stöðukonur hans hafa kunnað vel
að vinna með þeirri sem við
skyldi taka.
Frk. Ragnheiður hafði að
nokkru leyti veg og vanda af
stjórn skólans á þingmennsku-
tíma frk. Bjarnason. Frk. Ragn-
heiður veitti nemendum sínum
yndi náms. Hún lét oss skyggnast
undir hönd sér, ef svo má segja,
og opnaði útsýn yfir furðulönd
vegferðar mannkyns. Það hefði
verið sama hvaða námsgrein frk.
Ragnheiður hefði kennt. Allt, sem
hún kenndi varð að höfuðmáli,
mikilvægast alls. Söguskoðun
hennar var i senn þjóðleg og al-
þjóðleg, víðsýn og þó stefnuföst.
Og yfir öllu þessu rikti sá aðall
andans sem hún tók i arf frá
æskuveru sinni í þeirri stofnun
sem hún seinna setti svip sinn á
með fágætum glæsibrag.
Björg Einarsdóttir skrifar um
frk. Ragnheiði af látleysi sem frk.
Ragnheiður Jónsdóttir hefur
áreiðanlega heimtað af ritara ævi-
ágrips sins.
Það er langt komið lestri bókar-
innar um Kvennaskólann i
Reykjavik og loks kemur ritgerð í
öðru formi en þær fyrri.
Sigurlaug Ásgrímsdóttir hefur
farið á fund dr. Guðrúnar P.
Helgadóttur og tekið viðtal við
hana. Það er létt yfir þessu vió-
tali, þó að þar sé sögð mikil saga.
Farsæld Kvennaskólans hefur
verið mikil frá upphafi þar sem
til hans hefur alltaf valist hið
hæfasta fólk til starfa.
Þegar frk. Ragnheiður lét af
forstöðukonustarfinu, kom fram
aðeins einn umsækjandi, frú Guð-
rún P. Helgadóttir. En þessi eini
umsækjandi er ein af lærðustu
konum sem verið hafa hér á landi,
þaulvanur kennari og mikill
stjórnandi. Enda hefur reisn skól-
ans haldist í hennar tíð svo sem
best má verða.
Það sem mest háir Kvennaskól-
anum nú, er að þangað komast
miklu færri en vilja. Ekki hefur
þó staðið á dr. Guðrúnu í því að
fjölga nemendum. Barátta
hennar i þeim efnum er mönnum
í ferksu minni og gerð ítarleg
grein fyrir gangi mála þessara i
ritgerð Aóalsteins Eiríkssonar.
Um það mál allt vil ég taka undir
með Aðalsteini þar sem hann
segir: Urslit málsins (1970)
minna ekki lítið á örlög frum-
varpsins 1925 og 1926, þegar gera
átti kvennaskólann að ríkisskóla,
og ef til vill verður framhaldið
það sama, að innan 20 ára þyki
öllum sjálfsögð sú ráðstöfun, sem
svo hart var barist um.
1 bókarlokin er heimildatal og
margvislegar upplýsingar um
vöxt og viðgang skólans, kennara-
tal og nemendatal.
Loks er bókin prýdd myndum
af öllum höfuðpersónum skóla-
sögunnar og þúsundir mynda af
nemendum.
Það er gaman að skoða þessar-
myndir, allt frá 1874 og sjá
hvernig tískan breytist og mótar
útlit stúlknanna. Ekki fer á milli
mála að á elstu myndunum sýnast
þær vera miklu eldri en í raun og
veru. Þetta gerir bæði léleg
myndatækni og eins fornlegur og
iburðarlaus búningur.
Þó eru myndirnar það góðar að
auðvelt er að sjá ættarmótið milli
kynslóðanna þar sem mæóur og
dætur taka hver við af annarri í
gegnum tíðina. Sú nefnd, sem séð
hefur um myndirnar, hefur unnið
feikilegt starf með því að þekkja
allar þessar þúsundir kvenna með
nafni jafnvel þó hundrað ár séu
liðin síðan þær elstu voru teknar.
í heild er bókin öllum til sóma,
þeim sem rita og þeim sem séð
hafa um prentið Pappír og band
er vandað og myndir sxyrar eins
.og framast hefur verið hægt að
gera.
Bókin er gefin út vegna 100 ára
afmælis Kvennaskólans i Reykja-
vík. Almenna bókafélagið sá um
útgáfuna.
Allir, sem áhuga hafa á sögu
Kvennaskólans og sögu islenskrar
menningar, munu eiga margar
ánægjustundir við lestur þessa
merkisrits.
Sigurveig Guðmundsdóttir,
Hafnarfirði.