Morgunblaðið - 08.05.1975, Page 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MAl 1975
21
Vel af stað farið
□ ÍSLENZKT LJÓÐA-
SAFN III bindi. □ Síóari
hluti nítjándu aldar upp-
haf tuttugustu aldar. □
Kristján Karlsson valdi
ljóðin. □ Almenna bóka-
félagið 1974.
I skynsamlegum formála fyrir
Islenzku ljóðasafni segir Kristján
Karlsson að hann hafi „valið þann
kost að taka með þessu bindi
fremur fleiri en færri höfunda;
og það er í samræmi við fjöl-
breytni skáldskapar á þessum
tíma. Hitt væri alltaf minnstur
vandi að velja úr beztu kvæði
höfuðskálda og láta þau byggja
öðrum smærri höfundum ut“.
Þessi orð Kristjáns Karlssonar
hljóta að gleðja lesendur Is-
lenzks ljóðasafns, sem mun
verða fimm bindi. I safni sem
þessu er mikils virði að glögg
heildarmynd fáist, ekki sé stefnt
að því að hossa eingöngu þeim,
sem þegar er búið að hossa nóg,
stundumfrarn "-A-h; _
Sá, sem velur safnrit, er
sjálfur skapandi aðili. Hann á
ekki að láta stjórnast af því sem
almennt er viðurkennt. Hann
verður að vera nógu sjálfstæður
til að geta gert eigin athuganir og
birt þær lesendum. Skáld, sem ef
til vill hefur ekki verið í hávegum
haft, getur skyndilega höfðað til
samtiðar okkar með nýjum hætti.
„Sá sem velur hefur tekið að sér
að velja góð kvæði,“ segir Krist-
ján Karlsson og bendir á að „alls-
herjar safn af þessu tagi varpar
ljósi á einstök kvæði í trausti
þess, að þau standist prófið án
hliðsjónar af sögu skáldsins og
samhengis í verkum þess“.
Þótt ekki liggi mikið af bók-
menntalegum athugunum og rit-
gerðum eftir Kristján Karlsson er
það nóg til þess að honum er vel
treystandi til þess að vanda verk
sitt eftir föngum. Ég tel þess
vegna að Almenna bókafélagið
hafi farið inn á rétta braut þegar
það fékk Kristján til að ritstýra
íslenzku ljóðasafni og velja i það.
Fyrsta bókin lofar svo góðu að
hún verður að teljast með tíðind-
um i bókmenntaheiminum á sið-
ustu tímum. Frá útgáfunnar
hálfu hefur verið einstaklega vel
vandað til þessarar bókar og verði
hennar stillt svo i hóf að allir ættu
að geta eignast hana. Hún þarf
líka að vera til á hverju íslensku
heimili og leysir glæsilega Islands
þúsund ár af hólmi. Engri rýrð
skal samt varpað á þá bók. Hún
bar stórhug Ragnars Jónssonar
fagurt vitni.
Einar Benediktsson
Ég veit að fjölbreytni hefur ver-
ið Kristjáni Karlssyni ofarlega i
huga þegar hann valdi ljóðin i
bókina. En meðal þess, sem segja
má bókinni til verðugs hróss, er
hve samstæð hún er þrátt fyrir
hin mörgu og óliku skáld. Astæð-
an er ljóðasmekkur Kristjáns
Karlssonar, sem i senn virðist
nokkuð fastmótaður og hefur þar
aó auki til að bera nauðsynlegan
sveigjanleik. Það má ræóa fram
og aftur val einstakra skálda og
ljóða, hvort þetta skáld hefði ekki
átt að eiga fleiri eða færri ljóð i
bókinni, hvort þetta ijóð hefði
ekki frekar átt að velja en hitt og
svo framvegis. Ég ætla ekki að
hætta mér út á þann hála is. Ég lít
á þetta úrval sem verk Kristjáns
Karlssonar og fagna þvi að svo vel
hefur tekist sem raun ber vitni.
Eins og gefur að skilja er hin
margumrædda formbylting og
nýjungar í ljóðlist, ekki farnar að
segja til sin að nokkru marki á þvi
timabili, sem bókin nær yfir. En
það er gaman að bera saman Sorg
eftir Jóhann Sigurjónsson og
Væri ég morgungyðjan eftir
Huldu, bæði órímuð ljóð, sem
Kristján hefur valið. Yfir ljóði
Jóhann Sigurjónsson
Huldu er öllu meiri kyrrð og sæia
en i ljóði Jóhanns:
Væri 6g morgungyðjan
skyldi ég fljúga (il þín f dögun,
varpa rósblæ yfir drauma þína
og horfa á þig brosa — í svefni.
Glöó skyldi ég leyfa þér ad njóta væróar
og drauma til dagmála,
hlusta á andardrátt þinn.
Bíða
og sjá, þegar þú lykir upp morgunskærum
augum.
Kyssa þig og fljúga á braut.
I ljóði Jóhanns er ógla, órór
hugur, enda boðaði hann nýjan
tima i ljóðlist:
Hvar eru þau fjöll, sem hrynja yfir mína
sorg,
hálsar. sem skýla minni nekt með dufti?
1 svartnætti eilffðarinnar flýgur rauður
dreki
og spýr eitri.
Sól eftir sól hrynja i dropatali
og fæða nýtt líf og nýja sorg.
Kristján Karlsson
Hulda
Þau Hulda og Jóhann Sigur-
jónsson voru bæði þingeysk.
Þriðja þingeyska skáldið, Sigur-
jón Friðjónsson, lagði lika inn á
nýjar brautir í Ijóðum sínum, en
Kristján hefur kosið að sleppa
slikum sýnishornum, enda eru
þau ekki dæmigerð fyrir nýróm-
antisku hans:
„Djúpstæðasta nýjung í ljóða-
gerð þessa tima kemur fram i
kvæðum Einars Benediktssonar,
hann leggur ný yrkisefni og nýja
hugsun undir íslenzkan skáld-
skap, og hann er það skáldið, sem
ótvíræðast býr til nýtt ljóðmál. En
bein áhrif Einars á skáldskap
annarra urðu lítil, þó að áhrif
hans á hugsunarhátt Islendinga
reyndust þeim mun meiri,“ segir
Kristján Karlsson i formálanum.
Bókmenntlp
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Matthias Jochumsson
Hér er komið að veigamiklu atr-
iði. Myndmál Einars Benedikts-
sonar, sem er svo rammaukið að
það brýtur af sér fjötra formsins
og stendur sjálfstætt (þetta á
ekki við öll ljóð Einars), er i ætt
við nýjan skáldskap og gerir hann
einstakan í bókmenntum þess
timabils, sem bókin nær yfir. Þess
vegna er eðlilegt að Einari Bene-
diktssyni sé fengið mikið rúm í
ljóðasafninu þótt ljóð Matthíasar
Jochumssonar séu flest til að
ganga ekki algjörlega i berhögg
við þá skoðun, sem við höfum
myndað okkur á þjóðskáldi okkar,
hinu afkastamikla og innblásna
ljúfmenni. Beztu ljóðum Matthi-
asar verður siður en svo hafnað
þótt kveðskaparlag hans falli ekki
að hugmyndum nýs tima — að
minnsta kosti ekki um sinn.
Á SUMARDEGI
Erlendur Jónsson
Pappírsöld
SA SEM hyggst safna bókum þarf
að hafa húsakynni. Vildi maður
safna dagblöðum yrði hann að
eiga hlöðu! Prentað mál hrúgast
upp og verður að fjöllum. Jafn-
framt verður timinn til lestrar
stopulli. Við venjulegan vinnu-
tíma — i borg — bætist tími sá
sem það tekur að komast að og frá
vinnu. Utvarps- og sjónvarpsfrétt-
ir lætur enginn fram hjá sér fara.
Einn góðviðrisdagurinn er notað-
ur til aksturs út úr borginni, ann-
ar til að stjana við bílinn heima.
Sumir kvað lesa blöðin í vinn-
unni. Ekki geta þó allir látið það
eftir sér. Þá er að finna stund til
þess. Sé einhver timi aflögðu þeg-
ar það er búið er röðin fyrst kom-
in að bókinni, það er að segja hjá
þeim sem á annað borð les bækur.
Þeir sem skrifa, blaðamenn og
rithöfundar, standa frammi fyrir
því hagfræðilega lögmáli að fram-
boð er orðið meira en eftirspurn.
Líti maður á blöð og bækur sem
keppinauta hafa blöðin betur.
Þau njóta þess hve útbreiósla
þeirra ér mikil; berast, eitt eða
fleiri, inn á flest heimili landsins
og liggja frammi á veitingastöð-
um, rakarastofum og yfirhöíuð
flestum þeim stöðum þar sem tal-
ið er að fólk þurfi að drepa tim-
ann. Ahrifamagn þeirra er þvi
ótvirætt. Um bækur gegnir öðru
máli. Upplag bókar hvikar þetta
milli þess að vera einn tíundi til
einn fimmtugasti af upplagi dag-
blaðs og hvort sem það nú er
stærra eða minna þykir gott ef það
selst upp á fyrsta ári; sumar bæk
ur ganga bókstafiega aldrei út. Að
vísu segir fjöldi seldra eintaka
ekki alla söguna. Menn fá lánað á
safni eða hver hjá öðrum. Eigi að
siður er staðreyndin sú að mörg
bók kemst aldrei út fyrir þann
vítahring að fólk viti yfirhöfuð að
hún sé til!
Þetta sivaxandi framboð sam-
fara fjölgun bæði höfunda og les-
enda hefur svo haft þau áhrif á
margan höfund að honum finnst
hann ekki lengur mega takmarka
sig við að skrifa sitt handrit og
koma því til útgefenda, hann
verði líka að fylgja bókinni eftir
með auglýsingu, koma sér á fram-
færi í fjölmiðlum, lokka blaða-
menn til að birta „viðtöl" við sig
þar sem hann getur slegið um sig
með.gríni og sakar ekki að viðtöl-
unum fylgi ljósmyndir er sýni
gáfulega ásjónu. Sé fast og lengi
róið á þessi mið dregur að þeirri
stund að almenningur segi: hann
er víst frægur, maður verður aó
fara að lesa eitthvað eftir hann.
Þvi hefur oft verið haldió fram,
kannski einhvern tíma réttilega
en nú orðið örugglega ranglega að
gott skáldverk rati alltaf á endan-
um beinustu leiðina til lesandans
og viðurkenningarinnar hversu
sem reynt sé að berja það niður i
upphafi. Þar á móti verði lélegu
verki aldrei lifs von til lengdar þó
einhverjir kunní i fyrstunni að
lofa það og prísa.
Þetta kann að vísu að standast
varðandi frábær og einstök snilld-
arverk annars vegar og dæma-
lausan óhroða hins vegar. En rit-
verk eru fæst af þeim stærðar-
gráðum, langflest standa þarna á
milli. Og þeirra vegna er baráttan
háð, barátta um rúm í fjölmiðlum,
barátta um listamannalaun, bar-
átta um viðbótarritlaun, barátta
fyrir „viðurkenningu", barátta
sem si og æ er verió aö heyja
leynt og ljóst.
Sé höfundur ekki að burðast
með einhverjar háleitar hugsjón-
ir, sé markmið hans að verða
frægur og kannski líka ríkur og
ekkert fram yfir það metur hann
stöóuna með hliðsjón af leiðum til
þess; tisku, pólitik, sambönd við
rétta aðila og að lokum auglýs-
ingagildi persónu sinnar. Ef til
vill hefur hann ekki mikið að
segja. En hverju gagnaði það
heldur? Kannski verður sagt eftir
hundrað ár: Skáldskapur hans er
að sönnu ekki rishár en höföaði
þó meó einhverjum hætti til sam-
tiðar sinnar og telst því sögulega
merkilegur. Þannig fær hann
ódauðleikann i kaupbæti, eða er
ekki svo?
Nú er það staðreynd að bók þarf
auglýsingar við. Á lagerum for-
laga rykfellur mörg góð bók fyrir
þá sök að hún hefur einhverra
hluta vegna ekki náð að vekja á
sér athygli.
Meðan fáar bækur komu út var
litil hætta á slikum dauða bókar
væri á annað borð nokkuð i hana
spunnið. En sú tið er liðin. A
sama hátt og kraftblökkin hefur
tekið við af skakfærinu, þannig
hafa auglýsingatroll fjölmiðlanna
tekið við af þeirri einföldu aðferð
í gamla daga aö láta verk mæla
með sér sjálft. Gerist nú æ algeng-
ara — komist rithöfundur ein-
hverra hluta vegna í sviðsljósið —
að það sé vegna einhvers annars
en bóka hans þó svo aó ritstörfin
séu eftir sem áóur höfð sem for-
senda fyrir að halda nafni hans á
loft: notuð sem auglýsingavigorð.
Amerískur blaðamaður hefur
sagt það vera almenna skoðun í
sínu landi að frægð Solzhenitsyns
sé reist á pólitiskum grunni frem-
ur en listrænum, hann sé álitinn
„mikill maður en ekki niikill
rithöfundur" (Timoth.v Foote:
Solzhenitsyn as Witness).
Maður hefði þó haldið að þvi
aðeins sé tekið slikt mark á orðurn
hans sem raun ber vitni að hann
sé mikili rithöíundur og eigi nafn
sitt í fyrstunni því að þakka þó
hitt hafi k.omið síðar.
En fólk sem þekkir rithöíund af
sjónvarps- og blaðafréttum ein-
göngu og hefur ekki lesið staf í
bókum hans myndar sér auðvitað
sina skoóun samkvæmt því. Og
það er mál út af fyrir sig; kannski
verðugt rannsóknarefni meira að
segja.