Morgunblaðið - 25.07.1976, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. JULÍ 1976
Viðtal við Helga Björnsson jöklafræðing
NYLEGA lauk merkilegum
rannsóknarleiöangri á Vatna-
jökli, þar sem reynd var ný
tækni vió þykktarmælingar á
jökli. Notaðar voru rafsegul-
bylgjur. Tilraunirnar tókust
mjög vel að sögn Helga Björns-
sonar, jarðeðlisfræðings á
Raunvísindastofnun Háskól-
ans, sem átti hugmyndina
að leiðangrinum og stóð að
þessum tilraunum. Er þarna
fengið tæki til þess að skrá á
samfelldan og fljótvirkan hátt
þykkt jökulhellunnar og greina
landslag undir jökli. — Það er
að sjálfsögðu mikilvægt fyrir
okkur Islendinga að þekkja
sem bezt það vatnsforðabúr,
sem geymist i jöklunum og
ætlunin er að nýta til orkufram-
leíðslu í framtiðinni, og til að
kanna jökullón og eldstöðvar
undir jöklum. Að ieiðangrinum
loknum átti fréttamaður Mbl.
viðtal við Helga um þessa
merkilegu nýung og leiðangur-
inn. Var hann fyrst spurður í
hverju þessi nýja mælitækna
væri fólgin.
— Rafsegulbylgjur eru
notaðar til þess að mæla þykkt
jökulsins, útskýrði Helgi. Loft-
net er lagt á yfirborð jökulsins
ásamt sendi og móttökutæki.
Krá loftnetinu er sendur raf-
púls, sem berst niður i gegnum
ísinn, endurkastast frá lögum í
isnum og frá botni jökulsins, og
berst upp isinn aftur, þannig að
loftnetið nemur rafpúlsinn á
ný. Timalengd milli útsends og
móttekins púls er mæld og þar
sem hraði rafbylgnanna i ís er
þekktur má finna þykkt jökuls-
ins. Mælingin kemur fram á
sveiflusjá, sést eins og á sjón-
varpsskermi, og niðurstaðan er
ljósmynduð.
— Markmið leiðangursins á
Vatnajökli nú í sumar var að
prófa þessa tækni, komast að
því hvort hægt væri að nota
hana á jöklum hér á landi.
Þessi tækni hefur verið notuð
undanfarin ár við mælingar á
þykkt gaddjökla, en hitastig í
þejm er undir frostmarki, út-
skýrir Helgi Við mælingar á
gaddjökli á Grænlandi og
Suðurskautsjöklum hefur verið
notuð 60 megariða tíðni. En illa
hefur gengið að koma rafbylgj-
um af þeirri tíðni gegnum þíð-
jökul, þar sem hitastig er við
frostmark og leysingarvatn er í
jöklinum. En það hafa þó ýmsir
reynt f 10 ár, svo sem Bretar,
Kanadamenn, Bandaríkjamenn
og Rússar. Flestum virtist
lausnin vera sú, að auka tíðn-
ina.
1 Kanada voru t.d. reyndar
rafbylgjur með allt að 600
megariða tíðni, en erfitt reynd-
ist að túlka niöurstööurnar. I
fyrra datt svo nokkrum Banda-
rikjamönnum í hug að lækka
tiönina. Og þegar tíðnin var
komin niður i 5 megarið, sem
eru 60 metra langar bylgjur,
fékkst greinilegt endurkast frá
botni þíðjökuls.
Með þessu sönnuðu þeir að
meginástæðan til erfiðleikanna
er ekki sú, að bylgjurnar dofni i
leysíngarvatninu, eins og talið
var, heldur frekar að bylgjurn-
ar endurkastast stöðugt óreglu-
lega frá vatnstraumúm og
dreifast á leið sinni niður jökul-
inn. Endurkastið frá botni
jökulsins drukknar því alger-
lega í hinu óreglulega endur-
kasti ínnan úr jöklinum'. .Vleð
því að lengja býlgjuna dró úr
hinu óreglulega endurkasti
innan úr jöklinum og greinilegt
endurkast fékkst frá botni
jökulsíns. Bandarísku vísinda-
mennirnir, sem að þessu stóðu,
sögðu aðeins frá þessu munn-
lega á raðstefnu í september í
fyrra. Eg skrifaði þeim, en þeir
höfðu smiðað ta>kin fvrir f.vrir-
ta>ki, sem vildi selja þau fyrir
háa upphæð. Eg sneri mér þá
til manna, sem ég kannaðist við
i Cambridge á Englandi, en
þeir höfðu fyrir 10 árum verið
upphafsmenn að þessari tækni.
Skynja má
landslag,
lón og
eldstöðvar
undir jökli
með nýrri mœlitækni, sem reyndist vel
í nýafstöðnum leiðangri á Vatnajökli
Nýju rafsegulmælingatækin til
þykktarmælinga, sem verið var
að reyna á Vatnajökli og munu
vafalaust valda hyltingu f
jöklarannsóknum á næstu ár-
um. Sendirinn og móttökutæk-
ið hlið við hlið á jöklinum.
Ljósmyndir Ævar Jóhannes-
Tveir leiðangursmanna, Eggert
Briem, sem er 81 árs gamall og
Astralfumaðurinn Peter Riek-
wood. Sólbirtan og endurkastið
af jöklinum var svo mikið að
menn reyndu að skýla sér og
bera zinksalva á andlitið til
hlífðar.
Á skjánum í tækinu má sjá
landslagið eins og jöklinum sé
fiett ofan af og skyggnst undir.
Á þessari mynd sést vinstra
megin 150 nefra hár fjalls-
hryggur undir Tungnaárjökti.
Er hann undir 300 m þykkum
ís.
— Ég vakti máls á samvinnu
við þá um að reyna þessa tækni
hér á Islenzkum jöklum, hélt
Helgi áfram. Ef við íslendingar
ættum einir aö reyna að smíóa
tæki, reiknaði ég með að gæti
tekið mörg ár að öðlast þá
reynslu, sem Bretar hefðu
þegar fengið. Með samvinnu
við þá væri hægt að flýta fyrir
þvi að við eignuðumst sjálfir
þessi tæki og gætum prófað þau
og þróaó að okkar þörfum.
Þannig var stofnað til þessarar
samvinnu milli Verkfræði-
háskólans í Cambridge, Raun-
visindastofnunar Háskólans og
Jöklarannsóknafélags Islands
um leióangur til þess að reyna
þessa mælitæki á Vatnajökli I
sumar. Ég sótti um styrk frá
Vísindasjóði, tíl þess að fá
hingað þessa Breta með tæki,
sem þeir smíðuðu í vetur, reyna
tækin og smíða síðan eigin tæki
aó lokinni tilrauninni í sumar,
og ég fékk styrk. 1 stuttu máli
tókst tilraunin svo vel, að við
munum byrja að smiða tæki hér
á Raunvísindastofnun Há-
skólans nú í haust. Og ég
held að framundan séu
þykktarmælingar með þessari
tækni á íslenzkum jöklum
næsta áratug.
Og hvað er upp úr þvi að
hafa? Því svarar Helgi: — Jökl-
ar þekja tíunda hluta landsins.
Núverandi þekking á þykkt
islenzkra jökla er byggð
eingöngu á jarðsveiflumæling-
um og þyngdarmælingum. Á
árunum 1951 og 1954 fór
fransk-íslenzkur leiðangur á
Vatnajökul og Mýrdalsjökul
undir stjórn Jóns Eyþórssonar
og Sigurjóns Rist. Þá var mæld
ísþykkt á 30—40 stöðum víðs-
vegar um Vatnajökul með jarð-
sveiflumælingum. Dynamit var
grafið í jökulinn. það sprengt
og mældur timinn, sem það tók
hljóðbylgjurnar að berast niður
á botn jökulsins og upp á yfir-
borð á ný. Slíkar þykktar-
mælingar eru frekar seinvirk-
ar, einungis hægt að mæla á 1—3
stöðum á hverjum degi. Siðar
gerðu Guðmundur Pálmason,
Gunnar Þorbergsson og Sven
Sigurðsson við Orkustofnun
nokkrar þyngdarmælingar og
bættu þannig við nokkrum
gögnum um þykkt Vatnajökuls.
Nú er hins vegar komið tæki,
sem gerir fært að mæla þykkt
þiðjökla á fljótvirkan hátt og fá
samfelldar mælingar með þvi
að aka á snjóbíl yfir jökulinn.
Áður varð að mæla einn og einn
punkt og geta i eyðurnar. Við
munum einnig athuga mögu-
leikana á því að gera þessi
mælitæki þannig að hægt sé að
nota þau úr flugvél og yrði þá
hægt að mæla isþykkt eins
hratt og hún flýgur. Ur flugvél
fengist gróf mynd af botni
jökulsins, en smáatriðin yrðu
mæld úr snjóbilum.
Hvaða hagkvæma þýðingu
hefur það? — Mikla, segir
Helgi! — Þannig má kanna
vatnsforðann i jöklunum,
skipta jökli i vatnasvið, finna
t.d. vatnsforða Þjórsár og
Hvitár á jökli. En jöklarnir eru
vatnsforðabúr þessara fljóta,
sem allar okkar stórvirkjanir
eru i. Einnig er rætt um að
virkja Jökulsárnar, sem falla
norðan úr Vatnajökli.
Með þessum mælingum má
einnig kanna vatnslón undir
jökli, t.d. Grímsvötn. Rann-
sóknir á jökulhlaupum koma
m.a. Vegagerðinni og Almanna-
vörnum að gagni, Hér er ekki
aðeins um Grímsvötn að ræða,
heldur einnig Kötlusvæðið.
Enn vitum við næsta lítiö um
það svæði. Ætlunin er að fara
með mælitækin á Mýrdalsjökul
og kanna hvort vatnslón sé nú í
Kötlukvos. En Kötluhlaup eru
svo snögg og vatnsmikil að úti-
lokað er að eldgosin geti brætt
ís jafnhratt. Þess vegna hlýtur
að opnast ión í Kötlugosi.
Spurningin er því hvort stöðugt
lón er undir eða hvort vatn