Morgunblaðið - 28.08.1976, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. ÁGUST 1976
í DAG eru tvö ár liðin frá því að ríkisstjðrn
Geirs Hallgrímssonar var mvnduð og Sjálf-
stæðisflokkur og Framsðknarflokkur tóku
höndum saman um stjórn landsins f fyrsta
sinn í 18 ár. Á þeim tímamótum er kjörtíma-
bil núverandi ríkisstjórnar er hálfnað sneri
Morgunblaðið sér til Geirs Hallgrímssonar,
forsætisráðherra, og ræddi við hann um störf
ríkisstjórnarinnar fram til þessa, þann
árangur, sem hún hefur náð á þessum
tveimur árum og þau vandamál, sem enn er
við að glíma. Viðtal Morgunblaðsins við for-
sætisráðherra fer hér á eftir:
— Hver er helzti árangur, sem náðst hefur með störf-
um ríkisstjórnarinnar á þessum tveimur árum?
— Ríkisstjórnin hét því að færa út fiskveiðilögsöguna i
200 sjómílur fyrir árslok 1975. Þetta var gert 15. október
það ár. Eftir samninga við Breta 2. júní sl. er svo komið,
segir Geir Hallgrímsson, forsætisráðherra, að allar
þjóðir, sem veitt hafa hér við land virða þessa útfærslu og
viðurkenna hana, annaðhvort beinum orðum í samningi
eða í reynd. Ég hygg, að þótt ákvörðun um útfærslu hafi
verið tekin af brýnni nauðsyn og raunsæi, hafi fæstum
komið til hugar að sigur ynnist á svo skömmum tíma eftir
útfærslu. Vissulega var baráttan hörð á stundum, en tók
sem betur fer tiltölulega fljótt af.
Hinu skulum við ekki gleyma, að fullkomið öryggi
varðandi yfirráð okkar yfir 200 mílunum höfum við ekki,
fyrr en séð er fyrir enda hafréttarráðstefnunnar, en
fyrirætlanir Bandaríkjamanna, Norðmanna, Færeyinga,
EBE, Kanada og Mexikó valda því, að ósennilegt er, að
yfirráðaréttur strandríkja yfir 200 milum verði dreginn í
efa, þótt hafréttarráðstefnan fari út um þúfur.
Þegar ástand efnahagsmála, er ríkisstjórnin hóf störf,
er haft i huga og litið er til reynslu nágrannaríkja okkar,
er engum blöðum um það að fletta, að mikilvægur
árangur i störfum ríkisstjórnarinnar er fólginn i því að
full atvinna hefur haldizt á þessum árum. Rikisstjórnin
hefur lagt höfuðáherzlu á að tryggja atvinnuöryggið ag
verður ekki fram hjá því litið, að það hefur tekizt að
nokkru leyti á kostnað þess að jafna viðskiptahallann við
erlendar þjóðir og hamla meira gegn verðbólgunni, en
unnt hefur reynzt. Þá hefur rikisstjórnin eytt þeirri
óvissu, sem rikti um öryggismál landsins með samkomu-
lagi því er gert var við Bandaríkin, þegar í október 1974,
en unnið hefur verið að framkvæmd þess síðan.
Verðbólga og viðskiptahalli
— Hvað hefur mistekizt í störfum ríkisstjórnarinnar?
— Orðalag þessarar spurningar ber greinilegt vitni um
tilhneigingu blaðamanna til að mála allt ljósum eða
dökkum litum. Störf stjórnmálamanna og ríkisstjórna
bera sjaldnast jafn ákveðinn árangur og t.d. starf
þessarar ríkisstjórnar í landhelgismálinu. Einkum á
þetta við um efnahagsmál, þar sem lýðræðislegir
stjórnarhættir og frjáls starfsemí hagsmunasamtaka
valda því, að margir eiga þátt í efnahagslegum ákvörð-
unum og þar af leiðandi þróun þeirra mála. Þetta er eins
og vera ber. Við viljum ekki hafa stjórnarfarið öðru vísi,
en það gerir þá kröfu til allra, sem hlut eiga að máli, að
þeir sýni ábyrgðartilfinningu og líti til framtíðarhags-
muna fremur en skammgóðs vermis. En ég get af fullri
hreinskilni sagt, að í baráttu gegn verðbólgunni og við-
skiptahallanum við útlönd hefur sótzt verr en skyldi.
— Hversu lengi enn getum við lej’ft okkur þennan
mikla viðskiptahalla við útlönd?
— Viðskiptahalli við útlönd getur verið eðlilegur er
verið er að afla framleiðslutækja, sem eiga eftir að skapa
gjaldeyri eða greiða framkvæmdir, sem spara gjaldeyri.
Ennfremur var það samkomulag OECD-ríkjanna að mæta
ekkí hækkun á verði eldsneytis og auknum viðskiptahalla
af þeim sökum með viðskiptahömlum, heldur með því að
þola nokkurn halla um skeið og aðlaga sig breyttum
aðstæðum á lengri tíma, svo að viðskipti þjóða í milli
drægjust ekki snögglega saman og yllu heimskreppu, og
höfum við Islendingar að okkar leyti fylgt þessari stefnu.
Hún hefur reynzt rétt eins og sjá má nú, þegar efnahags-
bata er farið að gæta. En auðvitað eru takmörk fyrir því,
hve mikið af framleiðslutækjum við getum leyft okkur að
kaupa. Lánstraust er takmarkað. Byrði afborgana og
vaxta getur vaxið okkur yfir höfuð og orðið á vissu árabili
mun meiri en aukningu gjaldeyrisöflunar eða gjaldeyris-
sparnaðar nemur. Þegar svo er komið er efnahagslegt
sjálfstæði okkar í hættu og um leið brýtur svigrúm okkar
til þess að gera ráðstafanir til að halda uppi fullri
atvinnu. Okkur er því nauðsynlegt að jafna viðskiptahall-
ann við útlönd á sem stytztum tíma t.d. á næstu 2 árum.
Minnkandi viðskiptahalli
— Hvernig hefur viðskiptum okkar við önnur lönd
verið háttað hin síðustu ár?
— Á árinu 1973, er viðskiptakjör okkar bötnuðu um
15% og árferði var eitt híð bezta, sem við höfum notið var
viðskiptahallinn þó um 3% miðað við þjóðarframleiðslu.
Árið 1974 versnuðu viðskiptakjör um 10% og viðskípta-
hallinn jókst í 12% af þjóðarframleiðslu. Það ár jukust
þjóðarútgjöld enn um 10% meðan þjóðartekjur stóðu í
stað.
Þótt dregið væri úr þjóðarútgjöldum um 9—10% á
árinu 1975 vegna ýmiss konar ráðstafana ríkisstjórnar og
Alþingis varð viðskiptahalli enn 11—12% og skýringin er
sú, að viðskiptakjör voru 15% lakari en árið áður og
þjóðartekjur minnkuðu um 8—9%. Á þessu ári mun enn
verða dregið úr þjóðarútgjöldum væntanlega um 5—6%
og mun það ásamt batnandi viðskiptakjörum væntanlega
leiða til þess, að viðskiptahallinn við útlönd minnkar um
helming eða niður í 5—6%. Við gerð fjárlaga og lánsfjár-
áætlunar fyrir næsta ár hljótum við enn að miða að því að
minnka viðskiptahallann um a.m.k. helming og láta hann
hverfa og koma á fullum jöfnuði á árinu að öðru leyti en
þvi, sem fylgdi hugsanlegum stórframkvæmdum og t.d.
flugvélakaupum.
— Hvaða aðferðir eru vænlegastar til að halda jöfnuðu
I viðskiptum við önnur lönd?
— Hér er einfaldlega um það að ræða að lifa ekki um
efríi fram, eyða ekki meiru en aflað er. En aflagetu okkar
eru takmörk sett. Þess vegna þurfum við að draga úr
eftirspurn innanlands. Við verðum að velja á milli þess
að draga úr rekstrarkostnaði líðandi stundar, einka-
neyzlu, þ.e.a.s. útgjöldum heimila og einstaklinga annars
vegar og samneyzlu, þ.e.a.s. opinberum útgjöldum, sem
varið er til sameiginlegra þarfa, hins vegar, eða við
verðum að draga úr fjárfestingu og framkvæmdum og má
þar aftur greina á milli fjáriestinga einstaklinga og
atvinnuvega og hins opinbera. Segja verður eins og er, að
lækkun þjóðarútgjalda hefur einkum orðið við samdrátt
einkaneyzlu og fjárfestingar atvinnuvega en ekki hjá
hinu opinbera. Margir munu auðvitað telja, að hið opin-
bera eigi að ganga á undan með góðu fordæmi en í því
sambandi má þó geta þess, að dregið hefur verulega úr
aukningu samneyzlu. í stað 6—7% árlegrar aukningar
var hún um 2% 1975 en stendur væntanlega í stað 1976
og aukning í opinberum framkvæmdum er eingöngu á
sviði orkumála en um samdrátt er að ræða i öðrum
framkvæmdum. Er þetta í samræmi við stefnuyfirlýsingu
ríkisstjórnarinnar, sem kveður á um, að orkufram-
kvæmdir skuli hafa forgang og rökin fyrir því voru
stæði þar að baki og því skapaðist umfram eftirspurn
innanlands, er hvort tveggja í senn kynti undir verð-
bólguna og jók viðskiptahallann við útlönd. Á árinu 1975
tókst bankakerfinu á hinn bóginn að halda útlánum vel
innan marka innstæðuaukningar og bætti þannig
greiðslustöðu sína en ríkissjóður var enn rekinn með
halla. Á þessu ári höfum við sett okkur það mark, að
hvort tveggja verði i jafnvægi, fjármál ríkisins og
peningastofnana i landinu.
Þótt árangur í baráttu gegn verðbólgunni hafi ekki
verið sem skyldi hefur samt þokazt í rétta átt. Vöxtur
verðbólgu, mældur frá ársbyrjun til ársloka, var árið
1974 um 53%, árið 1975 37% og í ár er talið, að hann
verði á bilinu 25—30%. Þótt svo hægt gangi megum við
ekki missa kjarkinn eða sjónar á markmiðinu. Við verð-
um að feta okkur niður i það, sem gerist i þessum efnum
hjá nálægum viðskipta- og grannþjóðum okkar, sem
margar búa við minna en 10% árlegan verðbólguvöxt.
— Sumir telja verðbólgu nauðsynlega, hún sé for-
senda margvíslegra framfara i þjóðfélaginu og hafi m.a.
gert þorra fslendinga kleyft að eignast þak yfir höfuðið.
— Verðbólga eins og við höfum reynt hér á íslandi
síðustu ár gerir margvíslegt tjón, segir forsætisráðherra.
Peningar missa ekki aðeins gildi sitt sem gjaldmiðill,
heldur sem mælikvarði á afköst og árangur af starfi
einstaklinga, fyrirtækja, sveitarfélaga og rikisins. Verð-
bólgan hefur í för með sér misskiptingu tekna og eigna,
svo að háetta er á, að spákaupmennska sé fremur verð-
launuð en raunveruleg verðmætasköpun i þjóðfélaginu.
Með þessum hætti dregur verðbólgan úr siðgæðisvitund
þjóðarinnar og getur brenglað réttlætiskennd einstakl-
inga og þjóðfélagshópa. Það er þvi ekki eingöngu efna-
hagsleg lífsnauðsyn fyrir okkur að komast út úr vitahring
verðbólgunnar heldur og siðferðileg nauðsyn.
En vissulega er lausn vandans ekki fólgin í einu
pennastriki. Hér þarf sameiginlegt átak margra ólikra
hagsmunahópa til að koma og hefur verið rætt um það
innan ríkisstjórnarinnar að efna til slíks samstarfs til að
kanna orsakir verðbólguþróunar hér á landi undanfarin
200 mílur tryggö
í erfiðu árferði
í öryggismálum
— segir Geir Hallgrímsson, forsætis
stórhækkað verð erlends eldsneytis. Af því leiðir hins
vegar að draga verður úr öðrum opinberum framkvæmd-
um svo sem i samgöngumálum og opinberumbyggingum
vegna heilsugæzlu og skóla um sinn.
Orkuskortur einstakra byggðarlaga, einkum á Norður-
landi, hefur knúið til skjótra framkvæmda en vitaskuld
leysir það okkur ekki undan þeirri skyldu, að hver
orkuframkvæmd fyrir sig, hagkvæmni hennar og ákveðin
tímasetning, verði ekki byrði, heldur búbót. í stefnuyfir-
lýsingu ríkisstjórnarinnar er gert ráð fyrir heildaráætlun
á sviði orkumála og hefur iðnaðarráðuneytið unnið að
henni.
Þegar rætt er um aukningu samneyzlu ber þess að gæta
að á velgengnistímum hættir stjórnvöldum til að
samþykkja aukna hlutdeild ríkisins I út af fyrir sig
gagnlegum framkvæmdum eða þjónustu en síðan er
hægara sagt en gert að lækka þessa hlutdeild þegar illa
árar. Gæti þessi reynsla orðið okkur lærdómsrík í fram-
tíðinni. Aðhald að þjóðarútgjöldum er forsenda þess, að
við getum síðar aukið framleiðslugetuna þannig að við
höfum úr meiru að spila í framtíðinni.
Siðferðileg nauösyn
að draga úr verðbólgu
— Baráttan við verðbólguna hefur ekki borið full-
nægjandi árangur enn sem komið er.
— Einhverjar mikilvægustu ákvarðanir, sem teknar
eru og haft geta áhrif á verðbólguna, eru á sviði tekju- og
kjaramála. Það er einkum vinnulaunakostnaður, sem við
höfum sjálfir áhrif á. Verð innfluttrar vöru getum við
ekki ákveðið. Með þessu er ekki sagt, að hækkandi
vinnulaunakostnaður þurfi að vera eina eða höfuðástæða
verðbólgu. Það er í okkar hendi einnig að stjórna
fjármálum ríkisins og útlánum banka og fjárfestingar-
lánasjóða.
Á árinu 1974 voru útlán banka næstum því tvöfalt
meiri en innlánsaukningu nam og ríkissjóður var einnig
rekinn með halla. Þessi halli varð ekki brúaður nema
með auknum erlendum lántökum eða aukinni seðlaprent-
un án þess að aukin verðmætasköpun í þjóðfélaginu
■ i<111mi>11m11m 11111iiim 11111) 111!<1! II1111
ár. Ætti sllkt samstarf að leiða til tillögugerðar um
ráðstafanir til að draga verulega úr verðbólguþróuninni.
— Vmsir gagnrýnendur rfkisstjórnarinnar halda þvf
fram, að hún hafi vfsvitandi stuðlað að verðhækkunum
til þess að skerða kjör almennings.
— Hverríkisstjórnbyggiráfylgi almennings og þvi er
fráleitt að tala um vísvitandi aðgerðir. Ríkisstjórnum
almennt er hættar að láta um of undan stundarálíti
almennings. Þegar ríkisstjórnin er gagnrýnd fyrir að
hafa samþykkt verðhækkanir stafar þetta af því, að
meðan svokölluð verðstöðvun hefur ríkt, eru allar verð-
hækkanir bundnar staðfestingu ríkisstjórnarinnar, en
vitaskuld mundi synjun hennar á verðhækkunum hafa
leitt til vöruskorts, sem ekki hefði verið neytendum í hag.
Talið er, að um þriðjungur af framfærslukostnaði sé
fólginn í verði innfluttrar vöru og þjónustu, sem bundin
er verðlagsákvæðum. Mín skoðun er, að ákveðin álagn-
ingarákvæði séu neytendum engin vörn. Að þvi tilskildu,
að unnt sé að tryggja samkeppni getur hún ein fært
neytendum húsbóndavaldið í hendur og ber að stefna að
þvl.
Þá er talið, að búvöruverð sé tæpur fimmtungur af
framfærslukostnaði. Um ákvörðun þess gilda ákveðin
lagafyrirmæli, sem tryggja eiga bændum samsvarandi
tekjur og viðmiðunarstéttir hafa. Því hefur verið haldið
fram, að of mikil sjálfvirkni sé I þessum verðákvörðunum
og þar sé ekki tekið sem skyldi tillit til breyttra búskapar-
hátta og hagkvæmari framleiðslu. Bændur mega ekki
bera skarðan hlut frá borði en um leið verður að tryggja
hag neytenda og I því augnamiði hefur landbúnaðarráð-
herra, skv. stefnuyfirlýsingu rlkisstjórnarinnar, skipað
nefnd, þar sem fulltrúar hagsmunaaðila sitja á rökstólum
til að endurskoða kerfi það, sem farið er eftir I þessum
efnum.
Loks er rétt að nefna að ýmiss konar þjónusta, sem oft
er vinnuaflsfrek er um 20% af framfærslukostnaði þar af
um þriðjungur rafmagn, hitaveita, póstur og slmi. Hér er
um að ræða fyrirtæki, sem hafa oft eirtkarétt á sínu sviði
og skortir því það aðhald, sem bein samkeppni veitir, þótt
oft sé um óbeina samkeppni að ræða. Það er þvl hlutverk
lýðræðislega kjörinna stjórnvalda I sveitarfélögum og á
þingi að veita stjórnendum þessara fyrirtækja það að-
hald, sem öllum rekstrareiningum er nauðsynlegt. Halla-
rekstur opinberra fyrirtækja vegna ónógs endurgjalds
fyrir þjónustu þeirra er engin lausn fyrir neytendur.