Morgunblaðið - 21.11.1976, Blaðsíða 10

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1976
nútfmalistamanna, líkt og Calders, var
einsætt tækifæri til að auglýsa og jafn-
framt útbreiða vöru sína, um leið og
þeir sannprófuðu og undirstrikuðu
gæði hennar. — Þetta á við i öllum
efnaiðnaði, jafnt í hörðu sem mjúku og
rennandi formi, náttúru- sem gerviefn-
um. Stærri verk en þau sem Calder
hefur mótað hafa sennilega verið út-
færð á allra seinustu árum, en ekki i
varanlegum tilgangi.
Ég hefi áður ritað langa grein um
Calder og birtist hún í Lesbók 1. marz
1970 og er þar m.a. að finna upplýsing-
ar um feril hans fram að því er hann
hlaut heimsfrægð fyrir verk sín á árun-
um fyrir seinni heimsstyrjöldina. Ég
mun þvi forðast endurtekningár, en
vísa þeim er vilja fræðast nánar um
þennan snilling en hér verður gert, á
þá grein mína. Hér mun ég aðallega
fjalla um hann sem áhrifavald og lista-
mann og vitna í ummæli nafntogaðra
félaga hans um manninn og fyrirbærið
Alexander Calder. En mér þykir þó
rétt að nefna það, að hann er fæddur
22. júlí (eða ágúst) 1898 í Lawton, sem
nú nefnist Fíladelfía, í Pennsylvaníu-
ríki.
Calder áleit sig fæddan 22. ágúst eins
og móðir hans hafði alltaf sagt, þar til
hann árið 1942 skrifaði ráðhúsinu í
Fíladelfíu eftir skírnarvottorði, og þar
sögðu menn hann fæddan 22. júlí. —
Hann sendi ítrekaða fyrirspurn, en
með sama árangri. Hann gat þannig
haft þá ánægju að halda upp á afmæli
sitt tvisvar á ári eftir það án þess að
eldast hraðar en aðrir menn!
Alexander var af þekktum mynd-
höggvurum kominn þar sem afi hans,
Alexander Milne Calder, og faðir voru
báðir vel menntaðir og metnir mynd-
höggvarar. Afinn gerði m.a. vel þekkta
styttu af William Penn, og faðir hans
lét eftir sig mikið æviverk. Hann gerði
m.a. styttuna af Leifi heppna á Skóla-
vörðuholti og mun hafa heimsótt Is-
Þann ellefta þessa mánaðar lézt hinn
heimskunni bandaríski myndlistar-
maður ALEXANDER CALDER í New
York, 78 ára að aldri. Með honum er sá
fallinn í valinn sem öðrum fremur
braut leið hinum léttu og fjaðurmögn-
uðu hreyfingum inn I skúlptúr-listina.
Ég nefni hér ,,skúlptúr“-list f stað
höggmyndalistar vegna þess að með
réttu má halda fram, að Calder hafi f
list sinni gert flest annað í stórum stfl
en að höggva út myndir. Hann skar út f
Josephina Baker, 11 útgáfa, 1926
Mobile-Stabile
tré, mótaði í vfr, leir og hvers konar
efni — var í mörg ár upptekinn af
fjölleikahúsalífi (Cirkus) og bjó til
fjölda táknmynda af þvf, sem þar bar
fyrir augu og áhuga hans vakti, jafnvel
smáútgáfur af heilu fjöllistahúsunum.
Hann vann í fyrstu allt f senn í stál-
þræði, málverki, formaði leikföng og
gekk frá fyrstu tíð f allri listsköpun
sinni út frá frumreglunni „leikur".
Þessari frumreglu var hann trúr til
hins sfðasta, þótt fyrir listsköpun hans
lægi síðar að taka risavöxnum breyt-
ingum og hafa gífurleg áhrif á þróun
skúlptúr-listar í heiminum. Myndir
Calders þróuðust frá þvf að vera leikur
með smáform til þess að verða að risa-
vöxnustu skúlptúr-verkum sem gerð
hafa verið á tuttugustu öldinni, og sem
risafyrirtæki fjármögnuðu bæði til
auglýsinga og sem tákn á heimssýning-
um og í öðru tilefni, m.a. til að sanna
styrk og burðarþol hinna ýmsu efna er
slfk fyrirtæki framleiddu. Hugmynda-
ríkar tilraunir myndlistarmanna þykja
oftlega taka öllum útreikningum og
tilraunum hálærðra verk- og efnafræð-
inga langt fram. Amerfskir framleið-
endur uppgötvuðu löngu á undan
hinum evrópsku, að í tilraunum
Negrakona, 1929—30
/ minningu Alexanders Calder
land. Móðir hans, Nanette Lederer, var
málari. En þrátt fyrir allt þetta var það
eftirtektarvert að Calder hafði öllu
meiri áhuga á vélaverkfærum en á leir
og penslum. Fjölskyldan lifði ágætu
lífi á list sinni og mun því Calder ekki
hafa skort skotsilfur til að leggja fyrir
sig myndlist, en hann hafði meiri
áhuga á að ganga hinn almenna
menntaveg, fær m.a. óhemju áhuga á
stærðfræði, og er hann var við verk-
fræðinám tók hann hæstu einkunnir f
sögu skólans í þeirri grein. Hann lýkur
prófi f verkfræði og stundar ýmiss
konar störf sem slfkur og útfærir m.a.
tæknilegar teikningar fyrir Edison-
stofnunina í New York. Hann festir þó
hvergi rætur f starfi til langframa,
frjótt ímyndunarafl og eldsál sú, er
innra með honum bjó, sætti sig ekki við
neina vélræna kyrrstöðu. Hann tekur
að sækja kvöldskóla f teikningu, að ráði
föður síns, með prýðilegum árangri,
seinna ræður hann sig sem kyndara á
skip er siglir m.a. til Havana, Panama
og Los Angeles. Alla tfð var það eðli
Andlitsmynd af Fernand Léger, 1930
hans að vera aldrei ánægður með hlut-
ina eins og þeir koma fyrir, og er hann
uppgötvar hve erfitt er að hreinsa ofna
vélanna að innan, smfðar hann f tóm-
stundum sfnum nýtt verkfæri til slfkra
hluta, svo haganlegt og tímasparandi,
að allir kyndarar um borð fara fram á
slfk tæki fyrir sig. Hér kom í fyrsta
skipti fram sú frjóa uppfinningagáfa,
sem átti eftir að ganga líkt og rauður
þráður f gegnum lff hans allt og gera
hann einn nafnkenndasta myndlistar-
mann aldarinnar. Afskráður af skipi
sánu ræður hann sig sem bókara við
skógarvinnu f Indenpendence f
Washingtonfylki. Hann skrifar eftir
litakassa og fer að mála myndir af
trjástofnum og fjöllum. Upp úr þeirri
tiltekt sinni ákveður hann að verða
málari og tekur að leggja stund á þau
fræði hjá nafnkenndum málurum við
Art Students League f New York. Hann
er á 26. aldursári er hann tekur þessa
ákvörðun og þar með er listaferill hans
innsiglaður — og þá ekki sízt eftir að
einn kennari hans, Boardman Robin-
son, kennir honum pennateikningu f
einu striki og hann uppgötvar þar með
töframátt línunnar.
— Það er fyrst er hann stundar nám í
listaskólanum nafntogaða, „la Grande
Chaumiere", f París að hann fer að fást
við skúlptúra úr tré og járni. Arið 1927
fær hann það verkefni að búa til leik-
föng fyrir amerfskt fyrirtæki, og um
sama skeið fara stálþráðsskúlptúrar
hans að formast og öðlast sérkenni.
Calder gerir á þeim tfma eða ári seinna
hina frægu mynd af Josephine Baker
— hann býr til hunda úr gúmmfslöng-
um, útfærir vélrænar, hreyfanlegar
ffgúrur, trúða, dýr, fjöllistamenn sem
hann lætur lifa sínu eigin lffi f eins
konar táknmynd af fjölleikahúsi, og
sýnir árangurinn um vorið á „Salon des
Humoristes".
Calder heldur sína fyrstu einkasýn-
ingu á stálþráðsmyndum í New York
árið 1928, og þá hafði gagnrýnandi
einn það um hann að segja, að hann
væri dugmikill piltur — en hvað segir
pabbi hans?!
Þessar myndir hans vöktu allnokkra
athygli beggja vegna Atlantshafsins,
en þó ekki meiri en svo að þær höfnuðu
að meginhluta í ruslakompu í Parfs, og
voru fyrst dregnar fram árið 1964 og
prýða nú virtustu söfn víða um heim.
Calder hafði gott lag á þvf að vinna
hylli fólks og þannig varð hann fljótt
kunningi og vinur margra af aðal fram-
úrstefnulistamönnum beggja vegna
Atlantsála og höfðu þeir sitthvað um
tiltektir hans og manninn sjálfan að
segja og rita, og hefur margt geymzt og
verður sitthvað af þvf tíundað hér á
eftir.
— Hinn mikli franski málari, Fern-
and Léger (1881—1955), sagði um
Calder: „Engar andstæður eru meiri
en milli Calders, þessa hundrað kílóa
risa, og hinna léttu og lifandi „móbile"-