Morgunblaðið - 03.03.1977, Page 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. MARZ 1977
23
„Verklegar f ramfarir lands og
lýðs voru efni og uppistaða
allra settjarðarhugsjóna minna"
HÉR fara á eftir nokkrir kaflai
úr grein eftir Þorstein Gislason
ritstjóra um Jón Þorláksson.
Greinin birtist upphaflega í And-
vara en sfðar í Merkum tslending-
um, 6. bindi 1957.
. .hafði aldrei
heyrt mann
tala betur“
„Jón kom í Latínuskólann fjórt-
án ára gamall vorið 1892. Hann
bjó á skólaárum sínum hjá Birni
Jónssyni ritstjóra, og var alltaf
góður kunningsskapur milli Jóns
og þess heimilis, enda þótt Jón
yrði síðar mjög ákveðinn and-
stæðingur Björns í stjórnmálum.
Hann var hinn mesti námsmaður
í skóla og útskrifaðist vorið 1897
með hærri einkunn en nokkur
annar hafði fengið þar við burt-
fararpróf fram til þess tíma.
Bekkjarbróðir Jóns, Árni Pálsson
prófessor, hefur lýst Jóni nokkuð
á skólaárunum. Hann gaf sig lltið
að skólamálum, segir Árni. En
einu sinni lét hann þó til sín taka.
Það var um vorið, er þeir Árni
voru í 6. bekk. Þá hófst deila um
mál eitt innan skólans, og gerðist
Jón framsögumaður annars
flokksins. „Og ræðan, sem hann
hélt þá, er mér minnjsstæðari en
flestar aðrar ræður, sem ég hef
hlýtt á um mína daga“, segir Árni.
„Þegar hann stóð upp, hafði ég
ekki hugmynd um, hvernig hann
væri máli farinn; þegar hann sett-
ist niður, var ég viss um, að ég
hafði aldrei heyrt mann tala bet-
ur. Hann hafði tætt sundur mál-
stað andstæðinganna með svo ró-
legum yfirburðum og svo kaldri
rökfestu, að það var bersýnilegt,
að ha’nn sannfærði marga, sem
áður voru á báðum áttum. Það
duldist ekki, að miskunnarlaus
rökvísi hans hafði snert andstæð-
ingana ákaflega ónotalega".
Verklegar og efna-
legar framfarir eða
virðulegur sess
Þorsteinn Gíslason birtir í grein
sinni orðréttan kafla úr grein,
sem Jón Þorláksson skrifar í Oðin
1923 um fyrstu stjórnarár Hann-
esar Hafstein. Þar segir Jón:
„Á Kaupmannahafnarárum
mínum, 1897—1903, var mjög
fjörugt félagslíf hjá íslenzkum
stúdentum, og mikill áhugi fyrir
þjóðmálefnum Islands. Þá stóð yf-
„um
>rku
//
andi kolaframleiSslu I eina miljón
ára.
Mannkynið getur þvl rólegt tekið
jarðhitann til notkunar án þess að
kviða þvi, að uppsprettur hans tæm-
ist Samt má náttúrlega spyrja um,
hvort eyðsla orkuforða þess, sem
geymdur er i iðrum jarðar, muni
ekki með timanum spilla lifskjörun-
um á yfirborðinu Trabert hefir talizt
svo til, að hitaútstreymið frá jörðinni
hækki meðalhita andrúmsloftsins
ekki nema um 1 / 10°C.. og ef þetta
er eitthvað nálægt réttu, þá er jarð-
arhnötturinn nú þegar kominn i það
ástand, aðeiginhiti hans sjálfs hefir
engin áhrif á veðurfarið, og þarf þá
ekki heldur að óttast það, að veðrátt-
an versni neitt, þótt jarðhiti sé tek-
inn til notkunar."
Ráðuneyti Jðns Magnússonar 1924. Talið frá vinstri: Magnús Guðmundsson, Jón
Magnússon og Jón Þorláksson.
ir barátta milli Valtýskunnar ann-
ars vegar, og hins vegar Bene-
dikzkunnar og síðar heimastjórn-
arstefnunnar. Mátti heita, að stú-
dentahópurinn væri óskiptur í
þessum málum, móti Valtýsk-
unni, og réð þar vitanlega meir
tilfinning en dómgreind. En þeg-
ar heimastjórnarstefnan var orð-
in ofan á til fulls á árunum
1902—3, þá kom í ljós, sem oftar,
að jafnan orkar tvímælis, þá gert
er, og skiptist nú stúdentahópur-
inn i tvo ámóta stóra og mjög
andstæða flokka, eftir mismun-
andi hugsjónum. Annars vegar
þeir, sem höfðu verklegar og
efnalegar framfarir lands og lýðs
efst í huga sínum. Þeir vonuðust
eftir, að innlenda stjórnin mundi
leiða þessar hugsjónir til stað-
festu. Hins vegar þeir, sem höfðu
réttarstöðu landsins og virðuleg-
an sess við hlið Danmerkur efst í
huga. Þeim þótti sínu máli spillt
með ákvæðinu um „ríkisráðsset-
una“ og gerðust landvarnarmenn.
Verklegar framfarir lands og
lýðs voru efni og uppistaða allra
ættjarðarhugsjóna minna á þess-
um árum. Og það stóðst á endum,
að ég hafði lokið námi og inn-
lenda stjórnin var fengin. Ætla
mætti, að mér og jafnöldrum min-
um hefði fundizt, að þá mundi
skammt að bíða þess, að hugsjón-
irnar rættust, þegar sá rétti
starfsgrundvöllur var fenginn og
við sjálfir vorum tilbúnir að
ganga til verka. En svo var nú
ekki. öll okkar uppvaxtarár hafði
verið skrafað og skrifað um fram-
farir, en við sáum engan árangur.
Þingið samþykkti lög og áskoran-
ir um hitt og þetta, en landið stóð
í stað, eftirbátur Danmerkur og
annarra landa á öllum sviðum. Á
bak við allar hugsjónir okkar
ungu mannanna var falið vonleysi
um að sjá þær í framkvæmd. Á
mannfundum og gleðskapar-
kvöldum skreið vonleysið um
stund í skúmaskotin, svo að þess
gætti ekki, en hversdagslega dró
það móðu fyrir hugsjónirnar, svo
að þær sýndust bara vera fjarlæg-
ar hillingar.
Að minnsta kosti var mér svona
farið. Mér verður ávallt minnis-
stæð sú undrun, sem greip mig —
það mun hafa verið sumarið 1904
— þegar frú Jónassen trúði mér
fyrir því leyndarmáli, að Hannesi
bróður sínum, sem þá var erlend-
is, hefði tekizt að tryggja það með
samningum, að nú yrði lagður rit-
sími til tslands. Ekki gat undrun-
in stafað af því að málið sjálft
væri nýstárlegt, eða kæmi að hug-
anum óvörum, þvi að um ekkert
af verklegum framförum landsins
hafði verið rætt og ritað jafnmik-
ið á undanförnum árum. Nei,
undrunin var mælikvarði á von-
leysi það, sem hafði verið ríkjandi
áður, en nú var að víkja."
Iðnskólinn og inn-
lend framleiðsla
Hér á eftir verður gripið niður i
grein Þorsteins Gíslasonar á víð
og dreif:
„Rétt eftir að Jón kom heim
hingað, gekkst hann fyrir stofnun
Iðnskólans. Áður hafði Iðnaðar-
mannafélagið haldið hér uppi um
hríð litlum teikniskóla. Jón undir-
bjó stofnun Iðnskólans fyrst með
fyrirlestri í Iðnaðarmannfélaginu
haustið 1903, en síðan flutti hann
einnig fyrirlestur um málið meðal
íslenzkra iðnaðarmanna í Kaup-
mannahöfn. Skólinn byrjaði
haustið 1904, og gekkst Jón fyrir
því, að aiþingi 1905 veitti nokk-
urn styrk til hans. Iðnaðarmanna-
félagið reisti svo hið myndarlega
skólahús við Vonarstræti, og
þangað fluttist skólinn 1906 og
hefur verið þar síðan. Skóli þessi
hefur gert mikið gagn. Jón var
forstjóri hans frá byrjun og fram
til 1911. Munu iðnaðarmenn þessa
bæjar lengi minnast forgöngu
hans við stofnun skóla þeirra.
I ársbyrjun 1905 varð Jón
landsverkfræðingur, tók við þvi
starfi af Sigurði Thoroddsen, sem
þá varð kennari við Menntaskól-
ann. Aðalstarf Jóns varð nú for-
staða vegagerða og brúargerða
landssjóðs. Sumarið 1906 fór
hann um landið og mældi upp
allar flutningabrautir og flesta
þjóðvegi. Komst þá fyrst á föst
áætlun um vegagerð yfir allt land-
ið. Veturinn á undan hafðí hann
verið erlendis, mest í Noregi, til
þess að kynna sér vegamál þar.
Það urðu tillögur hans, að ak-
Framhald á bls. 24.
„Eigum við þér þó
mest upp að unna
sem foringja"
Á útfarardegi Jóns Þorláks-
sonar flutti Ólafur Thors, þá-
verandi formaður Sjálfstæðis-
flokksins, kveðju flokksins I
Alþingishúsinu. — Hann sagði
m.a.:
„Þegar fregnin um andlát
þitt barst út um bæinn og sveif
þaðan fram til instu dala og út
á ystu annes, lagðist þung sorg
yfir þjóð þfna.
Á þeim degi skildum við
Sjálfstæðismenn að þú varst
eigi aðeins horfinn sjónum
okkar, heldur varst þú og horf-
inn úr eign okkar og yfir i eigu
allrar þjóðarinnar, eins og aðr-
ir mætustu synir hennar höfðu
gert á undan þjer þegar dauð-
inn sætti dægurþrasið.
1 augum okkar Sjálfstæðis-
manna varst þú alltaf stór,
hvar sem þú fórst, en þó
hvergi stærri'en í verkum þín-
um innan þessara veggja.
Þingmennska þín var svo
frábær, að þú hafðir jafnan
yfirsýn yfir hvert mál þings-
ins. Þinglegur ræðuskörungur
varst þú meiri en nokkur ann-
ar sem setið hefir á þingbekkj-
um I þessu húsi. Ráðherradóm-
ur þinn var svo viðrulegur að
við flokksbræður þinir mikluð-
umst alltaf af þjer, og eigum
við þjer þó mest upp að unna
sem foringja.
Þú hefir skapað þingflokk
okkar i þeim skilningi, að und-
ir forystu þína og fána skipuðu
sjer menn, sem að visu, vegna
lyndisf ars og skoðana áttu
samleið á stjórnmálabrautinni,
en sem einmitt vegna ein-
staklingshyggjunnar þoldu öll
flokksbönd illa, og alveg er
óvíst að hefðu nokkru sinni •
náð saman, ef merki þitt hefði
ekki verið dregið við hún. Þar
mættust frumherjar flokks
okkar. Þú sameinaðir þá sem
saman eiga, og nú þegar þú
fellur frá er það, næst trúnni á
malstað okkar, þjer að þakka,
yfirburða vitsmunum þinum
og skapmikilli ró og festu, þjer
sjálfum, persónu þinni, að
flokkurinn stendur sem sam-
stillt heild samherja og vina.“
.. að semja frið,
ganga til sátta“
Við sama tækifæri flutti Jón
Baldvinsson, þáverandi forseti
sameinaðs alþingis, kveðjuorð
frá þinginu. — Hann sagði
m.a.:
„Innan veggja Alþingishúss-
ins eru ráðin úrslit þjóðmál-
anna, þar eru sennur háðar,
þar eru sigrar unnir og þar
tapast mál, en þar er og sam-
inn friður um málefni þjóðar-
innar.
Um margra ára skeið tók Jón
Þorláksson þátt i stjórnmála-
baráttunni á Alþingi. Hann
vann þar sigra, hann tapaði
málum, sem hvort tveggja ber
við hjá oss alþingismönnum,
en það mun viðurkennt af and-
stæðingum Jóns Þorlákssonar
og dáð af flokksmönnum hans,
hversu vel og drengilega hann
hjelt á sínum málum, hvort
sem var til sóknar eða varnar
ög þeim eru minnisstæðir kost-
ir og miklir hæfileikar stjórn-
málamannsins jafn samflokks-
mönnum sem andstæðingum
um stefnumál.
En minnisstæðast er mjer
það, að siðasta verk Jóns Þor-
lákssonar á Alþingi var það að
semja frið, ganga til sátta i
einhverju hinu viðkvæmasta
stórmáli, sem uppi hefir verið
á siðustu tímum. Eftir úrslit
þess máls braut hann sjálfur i
blað um þátttöku i þingmálum
og gaf eigi kost á sjer til þing-
mennsku aftur.
Jón Þorláksson mun skipa
viróulegan sess sem stjórn-
málaleiðtogi i sögu samtiðar
sinnar."