Morgunblaðið - 30.04.1977, Qupperneq 14

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. APRÍL 1977
Guðmundur
Daníelsson:
kunnu þeir?
I.
Inngangur.
Óþarft er að kvarta undan því
að ég hafi ekki fengið að vera i
friði með skoðun mína á ritum
Einars Pálssonar, „Rótum
íslenskrar menningar‘% eins og ég
lýsti henni í grein í Morgunblað-
inu laugard. 19. febrúar 1977:
„Vituð ér enn — eða hvat?“ —
enginn hefur andmælt greininni
á prenti — svo ég viti til.
Af sérstökum ástæðum fletti ég
fyrir fáum dögum aftur upp í
ritum Einars Pálssonar, sem ég
trúi fastlega að hafi fundið lykil-
inn að launsögnum og trúar-
bragðagátum formenningarinnar
og reyndar úm leið fundið iykil að
hinni upprunalegu íslensku
kristni og fundið hann í Njálu,
Eddukvæðum og ritum Snorra
Sturlusonar, og þar með gerst
skyggnasti Iærdómsmaður og
túlkur menningararfs okkar frá
fyrstu tíð til þessa dags, — arfsins
frá Súmerum, Egyptum,
Hebreum, Grikkjum, Germönum,
Keltum til Dana, Svía, Norð-
manna og íslendinga.
Vera má ég hafi — vegna and-
legs slappleika — á undanförnum
vikum ósjálfrátt reynt að bægja
frá mér byltingu Einars Pálsson-
ar í sagnfræðirannsóknum, þessu
vægðarlausa endurmati á stöðu
okkar í menningunni, og reynt að
hverfa aftur til áreynslulausrar
og hefðbundinnar kenningar nor-
rænumanna Háksóla íslands, þar
sem orðalagsmunur gamalla
handrita virðist oft orðið aðalvið-
fangsefnið, af því að allt annað sé
endanlega kannað, og um aldir
alda löggilt staðreynd.
II.
Bágt að vera ekki
kominn af Fönfkum!
Já, ég sneri mér að því að lesa
nokkrar bækur út gefnar á síðasta
ári, og þá gerðist það um síðustu
mánaðamót, að mér var gefið svo
rækilega utanundir af einum liðs-
manni norrænna fræða, Halldóri
Laxness, í síðustu bók hans:
Ungur ég var, að ég gafst alveg
upp á hlutleysinu og fylgispekt-
inni við þá værð, sem á dettur,
þegar eitthvert efni er afgreitt
sem „útrætt mál“. Sá sem telur
sig hafa fundið sannleikann í eitt
skipti fyrir öll og fer að boða
hann sem endnlega staðreynd, sá
maður er í mínum augum og eyr-
um tortryggilegur.
Laxness segir á blaðsíðu 213 í
„Ungur ég var“:
„Við norðurlandamenn erum
brjóstumkennanlegir moðhausar
1 samanburði við fólk, sem haft
hefur hámenningu þrjú þúsund
árum á undan okkur — „Þarna er
hann að tala um Fönfka, sem
hann segir að hafi fundið upp
stafrófið!
Áður en ég fer ofan í saumana á
ofanskráðri órökstuddri fullyrð-
ingu Laxness, get ég ekki stillt
mig um að rifja upp aðra órök-
studda fullyrðingu, sem ég sló
fram um nefnt skáld 1 blaðagrein
fyrir nokkrum árum, en þar sagði
ég meðal annars, að mín skoðun
væri, að þessi snjalli skáldsagna-
höfundur væri öfugmælasmiður 1
sagnfræði.
Og víkjum þá að okkur, „brjóst-
umkennanlegum moðhausum"
Norðurlanda sem urðum þrjú
þúsund árum á eftir F'öníkum í
hámenningu, að því er Laxness
fullyrðir. Ekki er alveg Ijóst hvort
hann telur þessi þrjú þúsund ár
frá sínu eigin fæðingarári, ellegar
til dæmis frá kristnitöku á tslandi
árið 1000 e.Kr., eða frá því sem
talið er upphaf ritaldar hér, um
1120, eða frá víkingaöld, þegar
Norðurlandamenn fundu og
námu ísland og Grænland, fundu
Vínland, lögðu undir sig stór
landsvæði á Irlandi, Bretlandi og
í Frakklandi, gerðust jafnvel
leiguhermenn keisarans í Mikla-
garði. En þar sem vegur Föníka,
sem aldrei voru þó til sem sjálf-
stæð þjóð, upphófst tæpum 1100
árum f.Kr. áður en þeir reistu
Karþagóborg, hallast maður að
þeirri skoðun, að Laxness miði
þrjú þúsund ár þeirra við sitt
eigið ár, 1902. ■
Fjarri sé það mér að vefengja
menningu Föníka, sem Laxness
segir að hafi fundið upp stafrófið
og þá líklega orðið fyrstir manna
til að nota það og skrásetja eitt-
hvað.
Hvað segja nú hinir hálærðu
um þessi fræði? — Ég gríp mér 1
hönd bók, opna hana, og þetta er
reyndar Mannkynssaga eftir
sagnfræðinginn Asgeir Hjartar-
son, út gefin af Máli og Menningu
árið 1943. Á blaðsíðu 127 stendur
þetta:
„Föníkar reistu verslunarstöðv-
ar allvíða á vesturströndum Mið-
jarðarhafs, en aðeins ein þeirra
varð síðar voldug borg og átti sér
merkilega sögu, Karþagó —
Margt bendir til að verslunar-
hættir hinna fönisku kaupmanna
hafi verið allt annað en vinsælar,
enda oftast vöruskipti af því tagi,
er Evrópumenn hafa enn í dag við
hálfsiðaðar þjóðir. Grikkir virðast
hafa hatað þá og fyrirlitið vegna
fégræðgi þeirra, svika og yfir-
gangssemi.
Föníkar voru skipasmiðir ágæt-
ir og stóðu framarlega í ýmsum
iðngreinum. En listaverk þeirra
og listiðnaður var andlaus eftir-
líking egypskra og babílonskra
fyrirmynda — sjálfir skópu þeir
ekkert nýtt, nema ef telja skyldi
vinnslu purpuralitarins. Það var
fyrrmeir ætlan manna, að þeir
hefðu fundið upp stafrófið, einn
af hyrningarsteinum evrópskrar
menningar. En það er ekki rétt.
Svo mikið er nú vfst, að þjóðir á
Sfnafskaga og Suðursýrlandi hafa
notað stafrófið alllöngu á undan
Fönfkum, og er full ástæða til að
halda að þær séu höfundar þess-
arar merku uppfinningar, hinnar
mikilvægustu sem gerð hefur ver-
ið af semískum þjóðum. Föníkar
tóku upp hið nýja letur og færðu
það Grykkjum, en frá þeim er
stafróf vort runnið." (Leturbreyt-
inguna gerði G.D.)
III.
Vitnisburður
kennslubókahöfunda.
Ofanskráðri tilvitnun til árétt-
ingar handa þeim sem ritltin er
hugstæð, vitna ég næst i höfud
einnar kennslubókarinnar i
íslensku fyrir framhaldsskóla,
Baldur Ragnarsson, — á þessa
leið:
„Engar heimildir eru til um
þróun mannlegs máís fyrr en rit-
list hefst i Mesópótamíu fyrir um
það bil 6000 árum. Voru Súmerar,
sem þar stofnuðu og stýrðu elsta
menningarriki heimsins, fyrstir
til að skrá mál sitt, en það dó út
um 300 árum fyrir Krists burð.
Aðrar austrænar menningarþjóð-
ir tóku einnig snemma að rita á
sinar tungur, og ber þar helst að
nefna Egypta, Babíloníumenn,
Assiriumenn og Kínverja. Hafa
varðveist heimildir um mál þess-
ara þjóða, sem taldar eru allt að
4000 ára gamlar------“
Indóevrópsku þjóðirnar, sem
taldar eru eiga frumheimkynni
sín í austanverðri Mið-Evrópu
fyrir tíu þúsund árum dreifðust
þaðan í allar áttir. Af frumtungu
þeirra runnu mörg tungumál.
Merkust þeirra er sanskrít (á Ind-
landi), griska og latína. Elstu rit-
smiðar sem á sanskrit hafa fund-
ist eru um 4000 ára gamlar, á
grisku 2700 ára og á latínu 2500
ára.
„Elstu ritaðar heimildir um
norður-germanskt frummál eru
rúnaristur frá þvi á 3. öld e.Kr. og
síðan fram um 700,“ segir Baldur
Ragnarsson kennslubókahöf-
undur. „Eru rúnaáletranir þess
vegna víðs vegar af hinu norræna
málsvæði, þ.e. Danmörku, Sviþjóð
og Noregi."
Annar kennslubókahöfundur
framhaldsskólastigs í íslensku,
Gunnar Finnbogason, segir svo i
bók sinni „Uglu“:
„Elsta leturgerð er menn
þekkja í norðanverðri Evrópu
mun vera rúnaletur. Það er
klappað i stein, t.d. á bautasteina,
og er talið vera frá því um 500 f.
Kr. Rúnaletrið ber öll sérkenni
þess að hafa fyrst verið skorið 1
tré, þar sem öll strik stafanna eru
bein, en síðar hafa menn komist
upp á lag með að höggva letrið í
stein, þar sem tfminn nagar tréð
furðufljótt. Þá var fundið ráð til
að varðveita rúnir. Letrið er talið
vera af latneskum uppruna. Vafa-
laust voru rúnir hin fyrsta letur-
gerð, er menn þekktu hér á landi.
Þegar á landnámsöld hafa þær
verið kunnar sem ristur I tré og
stein. En þegar latínuletrið leysir
rúnir af hólmi, voru þær notaðar í
útskurð um langan aldur."
Eftir allar þessar tilvitnanir í
rit merkra fræðimanna virðist
mér að okkur Laxness ætti að
verða það þolanlegt að vera ekki
komnir millíliðalaust af Föníkum
— þrjú þúsund ára gömlum. Enda
er nú þar að auki enn einu sinni
komið á daginn að landnámsmenn
íslands kunnu bæði að rista rúnir
á norræna tungu og lesa og skrifa
latinuletur, auk þess sem sumir
kunnu sjálft tungumálið, og mun
nærtækust sönnun þess steinílát,
nýfundið í Islendingabyggð á
Grænlandi, áletrað rúnaleturs-
texta öðrum megin, en latínutexta
hinum megin. Hafa frásagnir af
þessum fornleifafundi birst i
blöðum og útvarpi í vetur.
Er mér nú orðin fullkomlega
óskiljanleg sú kenning helstu nor-
rænufræðinga okkar, að frá land-
námi og fram á 12. öld hafi Islend-
ingar verið með öllu bóklaus þjóð
og ekki haft við annað að styðjast
en minnisgáfuna eina, svo sem
við setningu hinna löngu og
nákvæmu lagabálka, sem þeir lög-
tóku við stofnun Allsherjarþings
930. Segir þó Ari fróði skýrum
stöfum í Landnámu, að írar
(Papar) hafi látið eftir bækur
irskar og bjöllur og bagla, þegar
þeir hurfu héðan úr landi. Enn
fremur segir í Landnámu, að
Örlygur Hrappsson, sem hingað
kom úr Suðureyjum og land nam
að Esjubergi hafi haft með sér
Plenarium til Islands, ásamt
kirkjuviði, jánrklukku og mold
vígðri, Orðið Plenarium þýðir
Finnur Jónsson þannig á dönsku:
„egl. fuldstændig samling af
kirkelige tekster, tidebog" og
kveður Plenarium Örlygs hafa
verið á latinu.
Virðist nú fátt eða ekkert mæla
þvi mót, að margir hinna merkari
Iandnámsmanna hafi haft hingað
út með sér bækur, ýmist skráðar á
bókfell með latínulegri, en
kannski flestar ristar eða ritaðar
á þunnar viðarfjalir eða til skorna
og pressaða næfra, þar sem skráð
hafi verið heimsmynd þeirra,
trúarbrögð, lögspeki og skáld-
skapur. Hvursu langa tíð það tek-
ur tímann að naga slíkt efni upp
til agna veit ég ekki, en jafnvel
bókfellið stóðst misvel eyðingar-
máttinn, svo að allt það sem
íslendingar festu á skinn á svo
nefndri ritöld hefur aldrei fund-
ist nema í yngri afritum, og er
sagt að slitur úr Reykholtsmál-
daga frá ofanverðri 12. öld sé
elstra frumrit, sem nú er varð-
veitt á íslandi.
IV.
Oddaverjar — upp-
runi þeirra og
menning.
Jón Loftsson i Odda þótti mest-
ur höfðingi alls landsins á sinni
tíð, svo að mjög oft er honum lýst
sem ókrýndum konungi þessarar
þjóðar. Harðskeyttustu ribbaldar
máttu sín ekki gegn honum,
hvorki kirkjuhöfðingjar, svo sem
erkibiskup Noregs og Þorlákur
helgi Skálhotlsbiskup, né heldur
óvægnustu goðorðsmenn, svo sem
Hvamms-Stula.
Næstur á undan Jóni I keðju
kynslóðanna í þessum afburða
ættlegg Oddaverjanna verður á
vegi manns Loftur, sem kvæntist
Þóru dóttur Magnúss berbeins
konungs í Noregi.
Faðir Lofts var frægðarmennið
Sæmundur sem nefndur hefur
verið hinn fróði, maður lærður i
æðstu visindum álfunnar eftir
langa námsdvöl meðal F'ranka i
Paris, talinn jafnvigur í lögvisi,
helgisiðum heiðindóms og kristni,
sagnfræði, ritlist, hinum sjö
frjálsu listum, sem skiptust i þri-
veginn, svo nefnda: latinu,
mælskulist og rökfræði, og svo i
fjórveginum: tölvísi, flatarmáls-
fræði, stjarnfræði og sönglist..
Sæmundur kemur heim hálærð-
ur rúmlega tvitugur, en þá er
Sigfús prestur faðir hans látinn.
Sæmundur Sigfússon gerðist þá
goðorðsmaður og prestur — krist-
inn goði i Odda. Hann stofnaði
skóla á óðali sínu, Oddaskóla, og
gerði hann að mesta menntasetri
íslands sennilega jafnvígur á
rúnaletrið norræna sem latínulet-
ur, launsagnir fornra trúarbragða
sem löggiltan kristindóm kominn
úr páfagarði í Róm, enda af allri
alþýðu talinn ofjarl sjálfs djöfuls-
ins, sem þá hafði verið skilgreind-
ur sem andstæða Hvíta-Krists,
jafnt sem fylgifé hans var öllu
eignuð helvísk náttúra og gefið
samheitið: árar eða púkar, haldn-
ir gagnstæðri náttúru dýrlinga og
himneskra engla. Hann taldist
einn allra tslendinga óskemmdur
af umgengni við myrkrahöfðingj-
ann og púka hans, þar sem hann
væri ofjarl þeirra og gerði þá að
sínum ánauðugum þrælum.
Samkvæmt því sem Ari fróði
segir 1 Landnámabók var fyrsti
eigandi Odda á Rangárvöllum
Ketill hængur landnámsmaður á
Hofi, Hrafn sonur hans lögsögu-
maður var næsti eigandi Odda.
Fyrstur Oddaverja í beinan karl-
legg virðist hafa verið Svartur
sonur Ulfs hersis á Þelaniörk, vin-
ur og frændi Ketils hængs. En
áður en Svartur kom til landsins,
keypti Þorgeir Ásgrímsson Odda-
land af Hrafni Hængssyni og bjó
þar um tíma, en fluttist síðan að
Varmadal á Rangárvöllum. Svart-
ur Úlfsson kvæntist Helgu dóttur
Þorgeirs og reisti bú í Odda. Loð-
mundur sonur Svarts bjó þar
næstur, en hann var faðir Sigfús-
ar, föður Sæmundar fróða, föður
Lofts, föður Jóns, föður Páls
biskups 1 Skálholti og Sæmundar
í Odda, föður Haralds í Odda,
Filippusar á Hvoli og Hálfdanar á
Keldum.
Þarna höfum við hina eiginlegu
Oddaverja, þá aðdáunarverðu
ætt, fyrst rakta aftur á bak — Frá
Jóni Loftssyni til Sæmundar
fróða, síðan áfram — frá Svarti
Ulfssyni landnámsmanni til
þeirra Haralds, Filippusar og
Hálfdanar, sem fyrst verulega
fara að koma til sölu nálægt 1240.
En nú vil ég vikja nánar að
sjálfum ættföðurnum, Katli
Hæng, fyrsta landnámsmanni
Rangárhverfis, sem byggði að
Hofi. Hann var mikill vinur
Skallagrims og báðir höfðu þeir
hefnt Þórólfs Kveldúlfssonar áð-
ur en þeir stukku úr Noregi und-
an vopnum Haralds hárfagra.
Ketill var sonur Þorkels Naum-
dælajarls, bæði fjölmenntaður og
vitur. Hann rakti ætt sína til Har-
alds hilditannar Danakonungs, en
höfðingjar af þeirri ætt nefndust
Skjöldungar.
V.
Leitað á
vit Snorra
Ari fróði segir auðvitað frá
landnámi Ketils Hængs, en það
gera fleiri: Snorri Sturluson, fóst-
ursonur og lærisveinn Oddaverja
meira en tvö hundruð árum siðar,
segir frá Katii i bók sinni Egils-
sögu, landtöku hans og landnámi,
og ber ekki fyllilega saman við
sögn Ara. Eg hef fyrir satt að
Snorri fari nær sannindum, og
vitna nú til hans — grip þar niður
sem mér hentar:
„... Eftir það tók Hængur
knörru tvo, þá er hann fékk
mesta, lét þar bera á út fé það allt,
er hann átti og mátti með komast.
Hann hafði með sér konu sína og
börn, svo þá menn alla er að þeim
verkum höfðu verið með honum.
Baugur hét maður, fóstbróðir
Hængs, ættstór maður og auðug-
ur. Hann stýrði öðrum knerrin-
um. Er þeir voru búnir og byr gaf,
þá sigldu þeir í haf út.
Fáum vetrum áður höfðu þeir
Ingólfur og Hjörleifur farið að
Framhald á bls. 29