Morgunblaðið - 28.08.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. AGUST 1977
■l
. ;L f'' ' ■
■

Indian
Ocean
8 f<
..u v~-*-

~Á»T; ;
' w*. Indiíiri
Ocean
■ r

• t»M<* <«*>♦>>! \ ; „ ,

ifl-Kv
Leiðin sem þeir Burton og Speke fóru Richard Burton 39 ára, vatns- Leiðin sem Speke og Grant fóru 1860—63. John Hanning Speke, Leiðm sem Bakerhjónin fóru 1863—73.
samari 1857—59. litamynd. málverk.
Rððgálan um upplðk Ndarog
..Ekkert ókannað landsvæði á okkar timum,
hvorki hálendi Himalaya né auðnir Suðurheim-
skautsins, jafnvel ekki sú hlið tunglsins sem frá
okkur snýr, hefur kitlað forvitnina í sama mæli
og gátan um upptök Nílar. í að minnsta kosti
tvö þúsund ár var deilt og skeggrætt um þetta
atriði en án þess að niðurstaða fengizt; og
sérhver leiðangur sem sendur uar upp með
fljótinu frá Egyptalandi, mátti snúa við án þess
að hafa árangur sem erfiði. Um miðja nítjándu
öld — fyrir aðeins um 100 árum var því
komið svo, að Níl og upptök hennar voru orðin
svo notuð séu orð Harry Johnston „mesta
ráðgáta landfræðinnar frá því Amerika fannst."
Þannig farast brezka blaðamanninum Alan
Moorehead orð í formála að bók sinni Hvíta
Níl, og þeir sem hafa fylgzt með þáttum
sjónvarpsins um leitina að upptökum Nílar
hafa fengið greinargóða lýsingu á því hvað
landkönnuðir síðustu aldar lögðu á sig til að
leysa þessa ráðgátu. Strit þeirra og þjáningar
voru þó aðeins lokaþátturinn f lausn þessa
mikla leyndardóms, og margir höfðu reynt á
undan þeim án þess að verða nokkurs vísari.
Heimildir eru fyrir því, að Heródótus hafi
tæpum fimmhundruð árum fyrir kristburð siglt
upp Níl allt að fyrstu flúðunum og straumflug-
inu við Aswan og ekki tekizt að verða sér út um
neina óyggjandi vísbendingu um upptök fljóts-
ins. Hins vegar voru á kreiki óljósar sagnir um
miklar lindir einhvers staðar í myrkviðum
Afríku. Neró keisari sendi leiðangur inn f
auðnir Nubíu, eins og Súdan hét i þá daga, en
hann sneri aftur án þes^ að ná takmarkinu og
kváðust leiðangursmenn hafa lent á óyfirstíg-
anlegum farartálma, þar sem voru gifurleg
fenjasvæði Aldirnar liðu, Evrópumenn kynnt-
ust Kfna og menningunni þar; Ameríka og
Ástralfa fundust og heimsálfur og heimshöfin
voru kortlögð og teiknuð ekki ósvipað þvi og
nú þekkist. En jafnvel árið 1856 var miðhluti
Afríku og ráðgáta hans um upptök Nilar jafn
lítið þekktur og á tímum Heródótusar. James
Nokkur Bruce hafði þó um 1770 fylgt farvegi
Bláu Nilar frá upptökum hennar allt til
Khartoum, þar sem Bláa Níl og Hvfta Níl renna
saman, en allt fram til 1856 hafði landkönnuð-
um ekki tekizt að fylgja Hvitu Nil lengra inn í
landið en í nágrenni bæjarins Juba, sem liggur
á fimmta breiddarbaug norður. Þar voru könn-
uðirnir enn víðsfjarri upptökunum en komust
ekki lengra vegna flúða, þétts skógar papýrur-
trjáa, hitabeltissjúkdoma, og óvinveittra ætt-
flokka Þeikingarleysið um landsvæðið, sem
þarna tók við, hafði komið á kreik ævintýraleg-
um sögnum um að þarna væri heimkynni alls
kyns ófreskja, dverga og mannæta með hala,
kynjadýr og um viðáttumikil höf inn f miðju
landi og fjöll svo há að hitabeltisloftslagið náði
ekki að bræða snjóhettuna á hvirfli þeirra.
Sagnirnar
um vötnin tvö
Engu að slður voru sumar þessara kynja-
sagna studdar sannsögulegum frásögnum
Áleitnasta sögnin greindi frá för grfsks kaup-
manns að nafni Diogenes þegar á fyrstu öld
eftir Krist, sem átti að hafa lagt leið sfna frá
austurströnd Afriku, lítið eitt norður af Zanzi-
bar og inn í landið Eftir 25 daga ferð komst
hann f sjónmál við tvö geysistór vötn og
snæviþakinn fjallahring „þaðan sem tvenn
upptök Nílar eru komin," eins og segir f
fornum heimildum um þessa ferð Eftir þessari
frásögn gerði Ptolemy, helzti landfræðingur og
stjörnufræðingur síns tima, annálaðan upp-
drátt sinn af farvegi Nilar um mija aðra öld.
Það sýnir farveg fljótsins beint til suðurs frá
Miðjarðarhafi að miðbaug og Nil er þar látin
eiga upptök sín á tveimur vötnum, sem aftur
eiga að fá vátn sitt frá hrygg hárra fjalla —
Lunae Montes eða Fjöllum mánans.
í um það bil 1 700 ár var þessi uppdráttur
einn af furðuverkum landfræðinnar, endalaust
var um hann deilt en sjaldan voru þó beinlinis
bornar á hann brigður. En réít um miðja 19.
öld kemur Johann Rebmann, einn fyrsti trú-
boðinn i Austur-Afríku, með þær stórfréttir, að
hann hafi sjálfur tekizt á hendur ferð inn í
landið frá austurströndinni og rekist á geysi-
mikið fjall, er nefndist Kilimanjaro og væri það
þakið snjó ofan til. Ári síðar kvaðst svo annnar
trúboði, Johann Ludwig Krafp, hafa séð úr
fjarlægð annan snæviþakinn fjallstind, Kenya-
fjall, litið eitt norður af Kilimanjaro. Þriðji
trúboðinn, J.J. Erhardt, kom svo fram á sjón-
arsviðið með uppdrátt, er sýndi mikið stöðu-
vatn og hann kallaði.Uniamesihaf. Snemma á
sjötta áratugnum komu einnig fram önnur
gögn til viðbótar, sem leiddu til þess að áhugi
á uppdrætti Ptolemys vaknaði að nýju. Þau
lögðu til arabískir þrælaveiðarar og fílabeins-
kaupmenn, sem komu til Zanzibar eftir að hafa
leitað fanga langt inni í landinu, en þeir sögðu
frá tveimur stórum stöðuvötnum þar um slóðir,
annað sem þeir nefndu Ujiji og hitt Nyanza. Að
auki var orðrómur um þriðja vatnið — Nyasa,
lengra suður af.
Öll þessi vitneskja var þó heldur óljós og
ruglingsleg Voru öll þessi vötn I raun eitt og
sama vatnið? Voru Kilimanjaro og Kenyafjall
þá Fjöll mánans, sem fornar sagnir greindu frá
eða var annar fjallahryggur lengra inn í land-
inu? Og hvernig komu þessi vötn og fjöll heim
og saman við farveg Nílar, sem haldið var að
væri á þessum slóðum? Það var I leit að
svörum við þessum spurningum sem þeir
Richard Francis Burton og John Hanning
Speke héldu til Afríku árið 1856 og eins og
rækilega hefur verið tíundað í sjónvarpsþáttun-
um undanfarna miðvikudaga varpaði þessi
ferð þeirra að mörgu leyti nýju Ijósi á þetta
landsvæði, enda þótt ráðgátan um upptök
Nílar væri hvergi nærri leyst. Ferð Speke og
Grants litlu síðar og síðan leiðangur Samuels
Bakers og konu hans urðu enn til að stórauka
þekkingu Evrópumanna á þessum
„hulduheimi", þó að haldið væri áfram að deila
um Hvítu Nil og upptök hennar.
Konungs-
dæmin þrjú
Áður en lengra er haldið er þó rétt að átta
sig lítið eitt á aðstæðum á vatnasvæðinu, sem
bæði Speke og Baker beindu að athygli sinni i
leitinni að upptökum Nllar. Landsvæði þetta
telst nú Uganda og ekki eru til neinar skráðar
heimildir um ibúa þess fyrir miðja 19. öld Svo
virðist þó sem einhvern tima fyrr á öldum hafi
leitað þangað herskár ættbálkur frá sléttum
Eþiópiu,sem stundaði búfjárrækt í töluverðum
mæli og þeir sem töldust til hans mynduðu
eins konar yfirstétt meðal svertingjanna sem
fyrir voru á nyrðri og vestarí bakka Viktoriu-
vatns í kringum 1 860 höfðu myndast þarna
þrjú sjálfstæð konungsdæmi, Bunyoro I norðri,
Buganda í miðið og Karagwe sunnan tíl á
vestri bakkanum. í menningarlegu tilliti voru
konungsdæmi þessi á hreinu steinaldarstigi að
flestu leyti en þó vegnaði þeim býsna vel á
öðrum íbúarnir stóðu framar flestum nágrönn-
um sinum i húsagerð, smiði hljóðfæra og þeir
sigldu um vatnið á kanóum, sem voru allt upp
f 20 metrar á lengd. Fæða þeirra samanstóð
bæði af fiski, kjöti og grænmeti og var vel
útilátin. og það var háttur ibúanna að þvo
hendur sinar áður en matast var og öll Hát voru
þvegin. Engu að siður hafði þeim ekkert miðað
á öðrum sviðum frá steinöld, ritmál þekktist
ekki, þeir kunnu ekki skil á tölum eða tlmatali
og tilvera þeirra einkenndist af göldrum. kukli
og hjátrú.
Landkostirnir i konungsdæmunum voru mis-
munandi og kóngarnir sem þarna réðu rikjum
voru ólikir innbyrðis. Bunyoro i norðri var
hrjóstugast og þar rikti Kamrasi, hjátrúarfullt
hörkutól. sem beindi hatri sinu fyrst og fremst
gegn Bugandakonungi i suðri. Karagwe lá
syðst, gróðursælt og opið landsvæði og þar
rfkti Rumanika, hávaxinn og vingjarnlegur
maður, sem tók vel á móti aðkomumönnum,
eins og ferðafélagi Speke, Grant, fékk að reyna
meðan hann dvaldist hjá honum, er fótsár
hans voru að gróa Rumanika stóð höllum fæti
gagnvart nágrönnum sinum beggja vegna og
reyndi þvl að halda friðinn Buganda, norðan
til á vesturbakka vatnsins, er fyrst og fremst
frumskógarland og þar hélt Mutesa um stjórn-
völinn. Árið 1860 er Speke náði fundum hans,
var Mutesa innan við þritugt og hafði þá
nýlega hrifsað tíl sln völdin Hann hafði búið
um sig inn i landinu nokkrar'milur frá vatninu,
í fjallshlið ekki fjarri þar sem nú stendur
Kampala Samkvæmt ýmsum samtímaheimild-
um virðist Mutesa hafa verið um margt óvenju-
legur persónuleiki, sem hafði töluverð áhrif á
þá Evrópumenn sem sóttu hann heim Yfir
honum var alla jafnan einhver virðuleg reisn,
sem vakti virðingu hinna síðmenntuðu gesta
hans, en þeir kynntust venjulega fljótlega hinni
hliðinni á honum, sem geymdi blóðþyrstan
villimann Varla leið sá dagur að ekki væri
einhver líflátinn og venjulega þá fyrir einhverj-
ar minniháttar misgjörðir, en jafnvel slíkt þurfti
ekki til Mutesa var þó engan veginn upphafs-
maður þessa blóðbaðs, þvi að allir fyrirrennar-
ar hans höfðu meira og minna farið eins að og
manndrápin gátu þvi talizt til stjórnarfarslegra
Þyrping litilla þorpa i norðurhluta Uganda
Minningartafla viðRiponfossa um J.H. Speke