Morgunblaðið - 11.02.1978, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. FEBRUAR 1978
uinHORr
Umsjón: ANDERS HANSEN og TRYGGVI GUNNARSSON.
Vésteinn Lúðviksson. STALÍN
ER EKKI HÉR leikrit. Hafnar
fjarðarprent h.f. prentaði. Ið-
unn. Reykjavik 1977.
Vésteinn Lúðvíksson er ungur
og efnilegur rithöfundur, fæddur
24 október 1944 Hann lauk
stúdentsprófi 1964 og dvaldist í
Danmörku skamma hríð en siðan
í Svíþjóð uns hann fluttist heim
1972. Bækur sem þegar hafa
komið út eftir Véstein eru Átta
raddir úr pípulögn, Gunnar og
Kjartan I — II og síðast 1975
skáldsagan Eftirþankar Jóhönnu
en hún hefur verið þýdd á erlend
tungumál
Leikritið „Stalín er ekki hér” er
sannkallað ádeiluleikrit Þar flétt-
ar höfundur saman í eitt fjöl-
skyldumál, ástir og stjórnmál
þannig að orsakasamhengi leik
ritsins mótast af þessum þrem
þáttum Þeir verða ekki aðskildir
þegar ádeilan er vegin og metin
Leikritið er ekki pólitískt áróðurs-
tæki Vésteins heldur eru ákveðn
ar persónur látnar glíma við
vanda samtimans Að vísu verð
ur greint stjórnmálaviðhorf Vé-
steins í aðalatriðum en engin
afstaða er tekin til fjölda
ágreiningsefna Því verður les-
andinn að ráða fram úr Per-
sónur koma fram eins og þær
eru klæddar og í leikritinu á
lesandinn í mörgum tilvikum
kost á að finna sjálfan sig, finna
erfiðleika sem hann hefur orðið
eða verður nú að glíma við
Leikritið er svo nátengt þeim
málum og atburðum sem við
þekkjum svo vel úr daglegu lífi
Vandamálin eru einnig oft hin
sömu frá degi til dags og ári til
árs
Áður en lengra er haldið er rétt
að greina aðeins frá sögusviði
leikritsins, hvernig ástandið var á
„farsælda fróni” árið 1957, árið
eftit^uppreisnina í Ungverjalandi
Talsv/ert var umliðið síðan at-
burðirnir 30 mars 1949 áttu
sér stað Þó kunna þeir að vera
mönnum sem stóðu í eldlínunniá
þeirri tíð, eins og Þórði, aðalper-
sónu leikritsins, ofarlega « minm
Vinstri stjórnin fyrri, með Her-
manna Jónasson í forsæti, hafði
þá setið að völdum í rúmt ár við
litinn orðstír En « þeirri stjórn
áttu sæti Framsóknarflokkur, Al
þýðuflokkur og Sameingingar
flokkur alþýðu-
sósíalistaflokkurinn sem setti
traust sitt á fjöldamorðingjann
Stalín og kallaði uppreisnina i
Ungverjalandi fasistauppþot Ár-
ið 1957 fóru að birtast leyniræð-
ur um Stalín og það fór að renna
upp fyrir mönnum Ijós Stalin
var glæpahundur sem lét áreið-
anlega drepa fleira fólk en okkur
annar harðstjóri í veröldinni fyrr
og síðar Á þessum timum var
með öðrum orðum kominn efa-
blær á „sannleikann úr Austri'
Leiksviðið er venjulegt alþýðu-
heimili á þessum árum og at-
burðir og vandamál líðandi
stundar eru látin bergmála innan
fjölskyldunnar Kjarnafjölskyldan
er það sem allt snýst um, hún er
miðdepill umræðna, deilna, ásta
og stjórnmála
í þessum ritdómi er ætlunin
að fara nokkrum orðum um per-
sónur leikritsins, pólitísk viðhorf
þeirra og boðskap ádeilunnar en
ég treysti mér ekki til að fjalla um
leikritið út frá leikrænu og list-
rænu sjónarmiði Það geta aðrir
gert
Persónur leikritsins eru sex
Þórður Karlsson, verkamaður í
Landssmiðjunni, virkur félagi í
Sameiningarflokki alþýðu, treyst-
ir á Kremlbónda og er húsbónd
inn á heimilinu Munda, seinni
kona Þórðar, hafði áður búið
með drykkjuhrút en þegar hann
dó brann ofan af he ni húsið, á
þrjú uppkomin börn frá fyrra
hjónabandi Svandís, dóttir
Þórðar af fyrra hjónaandi, starf-
rækir hárgreiðslustofu Svandísar
og Gerðar Hulda, dóttir Þórðar
af fyrra hjónabandi, rauðsokka
og stjórnleysingi, hefur dvalist
erlendis í þrjú ár en kemur svo
heim sem breytt manneskja
Kalli, sonur Þórðar af fyrra
hjónabandi. gamansamur, lífgar
upp heimilislífið að mati lesenda,
en háð hans mætir skilningsleysi
á heimilinu Stjáni, unnusti
Svandísar og tilvonandi tengda
sonur Þórðar, hafði misst for-
eldra sína og býr því á heimili
Þórðar, er frekar eigingjarn og
leiðinlegur
Söguþráður leikritsins er i
stuttu máli þessi: Hulda kemur
heim frá Kaupmannahöfn. Hún
var áður en hún fór utan sannur
sósíalisti að dómi Þórðar en þeg-
ar hún kemur aftur hefur heims-
mynd föður hennar hrunið í
huga hennar og hún er orðin
vinstrisinnuð með ívafi af stjórn-
leysisstefnu Gamlar syndir flétt-
ast inn í þetta Hulda hafði verið
hrifin af Stjána en Svandís hafði
tekið frá henni elskhugann og
dró ekki fjöður yfir það Hulda
hefur breyst meðan hún var úti
og segist hafa fyrirgefíð allt Það
gengur ekki allt að óskum í sam-
lifi Svandisar og Stjana Hulda
hefur vafalaust flutt með sér
tískukenningar um kvenréttindi
og hin o ákveðna og áráðsetta
Svandís lætur hræra í sér Svan-
dis á von á barni og allt i einu vill
hún skilja við Stjána og gefa
barnið Hún vill fyrst finna lífs-
neistann í sjálfri sér áður en hún
fer að ala upp barn Mitt líf og
mína framtíð á ég sjálf, segir
hún Stjáni tryllist þegar hann
fréttir þetta en Þórður sem rétt-
látur og skilningsríkur komm-
únisti fellst á sjónarmið Svandís-
ar En þegar hann fréttir að dóttir
eins mesta pólitiska andstæð-
ings hans, þó að víða væri leitað,
á að fá barnið þá fellur honum
allur ketill í eld Þórður neytir nú
allra bragða til að koma i veg
fyrir að fyrsta barnabarn hans
lendi hjá „nasista” og „verkfalls-
brjót" Það tókst fullkomlega en
Þórður splundraði bara fjöl-
skyldu sinni alveg jafnfullkom-
lega fyrir bragðið Og hvort var
svo betra? Svandís og Stjáni
héldu saman en Hulda og Kalli
yfirgefa „Stalin heimilisins” þótt
Stalín sé ekki hér Hulda og Kalli
höfðu ekki sömu stjórnmálaskoð-
anir og Þórður, faðir þeirra, þess
vegna voru þau hálfvegis gerð
brottræk af heimilinu Annars
má túlka söguþráðinn á marga
vegu því að Vésteinn skilur eftir
margar eyður sem lesandinn get-
ur fyllt upp í eftir eigin andagift
Leikritið Stalin er ekki hér er
ádeila á íslenskt þjóðfélag, jafnt
þjóðfélagið sem heild og hinar
smærri einingar þess á árunum
kringum 1957 En þessi ádeila
gæti alveg eins átt við núna enda
leikritið skrifað á 8 tug 20
aldar íslenskt þjóðfélag er áfram
vestrænt lýðráeðisþjóðfélag eða
„arðránsþjóðfélag" eins og Vé-
steinn kýs að nefna það íslensk
ir kommúnistar hafa lítið batnað
þó að þeir hættu að trúa á Stalín
Sameiningarflokkur alþýðu heitir
nú Alþýðubandalag en á þeim
vigstöðvum er nóg til af „slikum
Þórðum” þó að þeir séu eins og
úlfar í sauðagæru En eftir að ég
hafði lesið leikritið furðaði mig
mikið að Vésteinn skuli vera
flokksbundinn Alþýðubandalags-
maður Þeir sem fylgja Þjóðvilj-
anum að málum telja að í Ráð-
stjórnarríkjunum sé hin rétta
framkvæmd sósíalismans, þó að
þeir láti annað i veðri vaka í
seinni tíð
Það er deilt á margt í leikrit-
inu Hart er deilt á efnishyggju
Mundu, þ e sókn hennar eftir
verandlegum gæðum, en inn í
þetta fléttast skemmtileg gagn-
rýá Þórð fyrir að láta mikinn
hluta af launum sinum renna til
flokksins og þeim grun er lætt
inn að margir efnameiri menn í
flokknum sleppi betur frá fjár-
plógsstarfsemi hans En Þórður
er fastur fyrir og segir að fyrr sé
hann dauður en hann hætti að
greiða skuld sína við málstaðinn.
Þarna kemur i Ijós gagnrýni á þá
sem ekki vilja skipta sér af stjórn-
málum og hugsa einungis um að
ná sem lengst í lífsgæðakapp-
hlaupinu og eins þá sem fórna
aleigunni fyrir málstaðinn en
geta hvorki fætt sig né klætt
Ávallt ve'rðum við að hafa hinn
gullna meðalveg að leiðarljósi
Ekki er farið lofsamlegum orð-
um einkarekstur Svandísar á hár-
greiðslustofunni Það er látið í
það skína að allir, sem annist
bókhald, „reyni að bjaiga sér"
eða með öðrum orðurti svíkja
undan skatti Inntakið er að eng-
inn sem vinnur við milliliða- eða
verslunarstörf geti verið heiðar
Sigurbjörn
Magnússon:
Hnyttin
ádeila
legur en heiðarlegir menn séú
aðeins verkamenn Þó að Vé-
steinn hafi fastmótaðar pólitískar
skoðanir þá tekst honum að dylja
þær mjög oft fyrir lesendum og
framsetningin er í einu orði sagt
ágæt, t.e 2egar Svandís segir
Þórði að þær geti ekki látið Þjóð-
viljann liggja frammi á hár-
greiðslustofunni vegna þess að
það fæli viðskiptavinina frá. Þá
segir Þórður Sem sé: sannfær-
ingunni stungið undir stól til að
þið getið haldið áfram að gums-
ast « hárinu á íhaldskerlingum
bæjarins. Ádeila á milliliðina er
hörð, að þeir stingi sannfæring-
unni undir stól aðeins til að
græða peninga En sögnin að
græða er víst bannorð í herbúð-
um kommúnista Þegar Þórður
gefur í skyn að Svandís sé ekki
sannur sósíalisti þá kemur það
glöggt í Ijós að samkvæmt leik-
ritinu geta menn ekki verið
sósíalistar og rekið fyrirtæki sem
ef til vill græðir, svo voðalegt
sem það nú er Hárgreiðslustofa
er sennilega mjög auðvaldskennt
fyrirbrigði að dómi kommúnista
Eins er ætlast til að menn lifi í
samræmi víð pólitískar skoðanir
sínar en stingi ekki neinu undir
stól
Foreldrar og börn þeirra eru
ekki eitt og hið sama og Þórður
fær harða útreið fyrir að dæma
félaga barna sinna eftir gjörðum
og stjórnmálaskoðunum foreldra
þeirra Þegar Stjáni ætlar í jakka-
fötum til Geira, skólabróður síns,
en pabbi hans er yfirlæknir, kall-
ar Þórður það undirlægju- og
skriðdýrshátt að fara uppdubb-
sagt einhver ágætur íhaldsmaður
úti í bæ en í augum Þórðar var
hann „afturhaldsgersemi” og
„dómadagslygari”, „nasisti” og
„verkfallsbrjótur” Orðfæri Vé-
steins er skemmtilegt og hnyttið
Verra gat það nú varla verið að
fyrsta barnabarn Þórðar væri
gefið „dóttur þessa manns” Það
kom ekki til greina Víst gat dótt-
ir Valla sleggju verið á allan hátt
afbragðskona þó að faðir hennar
væri íhaldsmaður og gæfi sig að
pólitík Vésteinn er örugglega
andstæður því að afkvæmi sé
dæmt eftir foreldri og um það er
ég sammála honum.
Enginn er maður með mönn-
um ef hann hefur ekki komið til
útlanda Þetta er oft viðkvæði
manna á okkar tímum og þá er
sama hvert er farið ef það er bara
eitthvað út í hinn stóra og fram-
andi heim. Það er ekki laust við
að þessi árátta sé gerð svolítið
hjákátleg í leikritinu Svandís:
Heldurðu að það sé Ég er að
verða 25 ára og ekki enn þá farin
að komast til útlanda Munda:
Ég er nú ekki enn þá farin að
komast norður á Akureyri Kyn-
slóðabilið segir til sín Munda er
af gamla skólanum og gerir sér
minna að góðu, lætur sér nægja
það sem litið er að dómi Svan-
dísar
Svandís veit ekki hvað hún vill
og lætur hræra í sér, þó má
segja að leikritið í heild sé ekki
ádeila á það heldur á hagi henn-
ar Hún rekur hárgreiðslustofu
og gerir Stjána kleift að fara
menntaveginn En Stjáni kann
greinilega ekki að meta fórnfúst
starf Svandísar. Hann er ekkert
nema hortugheitin og ekki bætir
úr dekur Mundu við hann en af
því leiðir að Stjáni fer að bera
saman Svandísi og Mundu en
við þann samanburð reynist
Svandís ekki nógu mikill þræll,
þ e. hún er ekki nógu dugleg að
klóra honum á bakinu og stjana
við hann á allan hátt Stjáni
gleymir alveg hve hann stendur í
mikilli þakkarskuld við Svandísi,
hún veitir honum heimili og gerir
honum kleift að stunda nám En
þegar Svandís biður hann um
smámuni eins og að lakka nátt-
borðið sitt, þá dregur hann það á
langinn og svo virðist sem hon-
um sé ekki mjög annt um að
gera það Margir gleðjast yfir
litlu, segir máltækið og hefði
hann aðeins gert þessa smámuni
með glöðu geði þá hefði ýmis-
legt getað farið öðruvísi. Hulda
segir réttilega um Stjána að
hann reynist þeim verst sem séu
honum bestir
Karl Þórðarson eða Kalli er
tvímælalaust sú persóna sem
gerir leikritið hvað skemmtileg-
ast aflestrar og á að horfa Með
hnyttni sinni á alvarlegum stund-
um fjölskyldudeilna kemur Kalli
lesandanum til að skella upp úr
þegar hann hefur fengið nóg af
fjölskylduerjum og rifrildi T d í
einni hörðustu sennunni milli
Stjána og Svandísar, Huldu og
Þórðar segir Kalli: Maður þarf
ekki að fara í bíó næsta mánuð-
inn Villta vestrið er bara komið
heim til manns
En Kalli er langt frá því að vera
heimskur eða óskynsamur,
hnyttni hans mætir takmörkuð-
um skilningi heima fyrir, auk
þess sem háð hans er oft biturt
Kalli gerir gys að því að fara eftir
leiðastjörnum frá Moskvu eða
Peking og þvi að allt eigi að fara
í sama farið og þar Eins mót-
mælir hann kenningu föður sins
um skipulagða forystusveit sem
á að teyma alþýðuna réttu leið-
ina til sósíalismans en við það
mundi alþýðan forheimskast,
verða framtakslaus og ósjálf-
bjarga En völd þessarar úrvals-
sveitar mundu leiða af sér kúgun
og ofbeldi Kalli er eini frjáls-
hyggjumaðurinn í fjölskyldunni,
a m k segir hann þegar Þórður
segir honum að halda kjafti:
Samkvæmt leikreglum hins lýð-
ræðislega miðstjórnarvalds
halda fíflin sig á mottunni Þó að
menn vilji andæfa þá verða þeir
nauðugir viljugir að láta undan
síga og semja sig að fyrirskipuð-
um skoðunum
Nú kemur sá vandi til sögunn-
ar að Svandís vill gefa barnið
sitt, lifa sínu eigin lifi en ekki
binda sig á klafa húss og heimil-
is Hún vill berjast á móti þeirri
skuldbindingu sem hún hefur
tekist á hendur, skilja við Stjána
og gefa barnið Hana langar til
að fá meira út úr lífinu, ferðast
og kynnast framandi fólki en ekki
loka sig inni á heimili fyrir fullt
og allt með öllum kvöðum þess
og skyldum
Leikritið fær okkur í þessu til-
viki upp í hendurnar vanda sem
alltaf er til í nútimasamfélagi,
þ e. Er réttlætanlegt að gefa
barn? Rökin sem færð eru fyrir
Framhald á bls. 29
Frá sýningu Þjóðleikhússins á „Stalín er ekki hér“.
aður til sonar yfirlæknis Þórði
finnst að allir séu að viðra sig
upp við þá sem hærra eru settir
og Vésteinn túlkar þetta
skemmtilega Stjáni: Hitt er ann-
að mál að maður leikur sér ekki
að því að fá fólk á móti sér að
óþörfu Þórður: Það segja krat-
arnir líka. Þórður ruglar ætíð
saman afkvæmi og foreldri og
einna gleggst kemur það fram
þegar Svandís segist vilja gefa
frumburð sinn Þórður er komm-
únisti og á þess vegna að vera
bæði réttlátur, umburðarlyndur
og heiðarlegur Hann getur því
ekki sagt annað en að Svandis
fái að ráða þessu sjálf ef það sé
einlægur vilji hennar En þegar
hann fréttir hverjum á að gefa
barnið snýst dæmið við —Dótt-
ur þessa manns” Didda, barn-
laus dóttir Valla sleggju, átti að
fá barnið Valli sleggja var sjálf-