Morgunblaðið - 09.03.1978, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. MARZ 1978
Ólafur Ólafsson landlæknir:
Þættir um
manneldi
á Islandi
Fyrir 38 árum var gerð neyslu-
könnun á íslandi á vegum nefnd-
ar sem síðar hlaut nafnið
Manneldisráð. Niðurstöður
nefndarinnar voru í stuttu máli:
1) í stórum dráttum fannst
ekkert verulega athugavert við
manneldi hér á landi.
2) Kalkbúskapur okkar var þó
rýr.
3) Varað var við C-vítamínsskorti
á vorin.
4) Ráðlögð var aukin grænmetis-
neysla.
Manneldisráð starfaði lítið sem
ekkert eftir að fyrrgreindri rann-
sókn lauk. Nokkrir einstaklingar
s.s. prófessor Júlíus Sigurjónsson
og Baldur Johnsen sýndu þessum
málum mikinn áhuga og gerðu
ítrekaðar tilraunir til þess að afla
fjár til áframhaldandi rann-
sókna. Lögðu þeir fram ítarlegar
tillögur um víðtækar neyslurann-
sóknir en stjórnvöld, þ.ám. Al-
þingi, sýndu málinu lítinn áhuga.
Baldur Johnsen framkvæmdi
viðamiklar kannanir á neyslu-
venjum barna og unglinga í
Reykjavík og úti á landi. Er
Hjartaverndarsamtök voru
stofnuð víða um land, 1964 —
1965, hófust miklar umræður um
manneldi, sem enn er ekki lokið
og gera það vonandi seint.
Magnús Kjartansson fyrrverandi
heilbrigðismálaráðherra endur-
vakti Manneldisráð árið 1974.
Manneldisráð hófst þegar handa
um skipulagningu á neyslukönn-
un meðal almennings, en vegna
fjárskorts varð dráttur á fram-
kvæmdum. Núverandi heil-
brigðisráðherra tókst með harð-
fylgi að tryggja ráðinu 1 milljón
í fjárlögum 1977 og fyrir árið
1978 tæpar 4 millj. Neyslu-
kannanir eru algjör forsenda
ráðlegginga um manneldi og er
grannþjóðum okkar það ljóst.
Manneldisráð hefur á síðasta
ári unnið að viðamikilli neyslu-
könnun meðal 10, 12 og 14 ára
barna á Reykjavíkursvæðinu og
munu niðurstöður birtast á næst-
unni. Ennfremur mun ráðið bera
saman neysluvenjur unglinga í
dag við neysluvenjur unglinga
fyrir 25 og 30 árum. (Könnun
Baldurs Johnsen).
Um Holdafar ísiendinga
Engin vafi leikur á að íbúar
landsins eru í „góðum" holdum
(Hóprannsókn Hjartaverndar)
Islendingar eru þar keimlíkir
öðrum er lifa í vellystingum, en
talið er að 20—30% íbúa iðnríkj-
anna (börn, unglingar og fólk á
starfsaldri) séu of þungir, ef
reiknað er út frá hæð og þyngd
(hæð í cm. — 100)
Fyrstu ábendingar um ofþyngd
Islendinga voru lagðar fram af
læknum Hjartaverndar á Nor-
rænu lyflæknaþingi í Reykjavík
1968. Samanburður var þá gerður
á þyngd íslenskra karla (Hóp-
r^nnsókn Hjartaverndar) og
þyngd sænskra karla (Eskiltuna
rannsókn 1964 — 1967) „Meðal-
fituþyngd" ísl. karla á aldrinum
34—60 ára reyndist vera um 5 kg
meiri en þeirra sænsku í sam-
svarandi aldurshópum.
A næstunni kemur út skýrsla
um þyngdar og hæðarmælíngar á
ísl. körlum frá Rannsóknarstöð
Hjartaverndar. Þær niðurstöður
munu sýna m.a. að ráðleggingar
um líkamsþyngd íslendinga er
byggja á staðli tryggingarfélaga
í Bandaríkjunum eru ekki raun-
hæfar. Þess ber að gæta að
tryggingarfélög „velja að vissu
leyti viðskiptavini sína“ og
tryggja nær eingöngu heilbrigt
fólk. En heilsufar þess hóps gefur
ekki raunhæfa mynd af heilsufari
Bandaríkjanna. Einnig má geta
þess að meðalævi ísl. karla og
kvenna er 4—5 árum lengri en
bandarískra karla og kvenna.
Offita og
þjóðfélagsbreytingar
Miklar breytingar hafa orðið á
lifnaðarháttum á íslandi síðustu
30—40 árin. Samfara þjóðfélags-
breytingum hafa orðið breyting-
ar á atvinnuháttum og þar með
orkunýtingu, neysluvenjum og
fæðuvali einstaklinga. Helst ber
að nefna:
1) Kyrrsetustörf stunda nú um
70% ísl. karla (Félagsfræðileg
rannsókn Hjartaverndar). Mikil
breyting hefur orðið frá því er
um 80% karla stunduðu land-
búnaðarstörf og sjóvinnu. Þótt
vinnulag hafi breyst er mér til
efs að starfsstundum hafi fækkað
mikið. Nú starfar stór hluti fólks
60— 80 kls/viku. Yfir 50% ís-
lenskra karla vinnur lengur en 50
klst/viku. Samsvarandi tölur frá
Noregi og Svíþjóð eru 8—10%.
2) Húsmæður starfa nú víða
almennt utan heimilis. Börn og
unglingar fá nú gjarnan eða eiga
sjálf fé til fæðiskaupa í stað
máltíðar á heimili. Þéttriðið net
söluturna v^nlykja nú heimili og
skóla og handhægast að gera
innkaup þar. Fáar fást þar
innlendar landbúnaðar- eða
sjávarafurðir.
3) A síðustu áratugum hefur
ýmsum fæðutegundum verið
hlaðið um of á matarborð okkar.
Þessar eru helstar: Fínn sykur,
hýðislaust korn, sætindi og gos-
drykkir. Sykurát okkar er með
ólíkindum.
Matvæli á
íslenskum markaði
Athyglisvert er að kanna
markaðsvörur okkar síðustu 30
árin. Því.miður fyrirfinnst ekki
nema takmarkaðar upplýsingar
um neyslu og verður því að
styðjast við tölur um sölu og
innflutning. Þessar tölur eru
fengnar úr Tölfræðihandbók
Hagstofu íslands frá 1974 og úr
skýrslu Rannsóknarráðs ríkis-
ins, „Um þróun landbúnaðar frá
1976“. Fyrri tölur um „neyslu"
sem oft hefur verið vitnað í
byggja að mestu á framleiðslutöl-
um og eru því ekki raunhæfar.
Sala til neyslu innanlands kg/íbúa
HUNDRAÐSTALA DAUÐSFALLA
UMFRAM MEBALTAL
<2%
30%
2S%
21%
WM
13%

9% llÍÉ

Æmm HHH

KONUR KARLAR KONUR KARLAR KONUR KARLAR
10%
OF ÞUNG
20%
OF ÞUNG
30%
OF ÞUNG
HÆTTAN AF AÐ VERA FEiTUR er, cins op
hér má sjá, mciri fyrir karla en konur og vcx
auk J>css meW auknum ofurþjunga. Þannig
eru 13% flcirl datiðsföH mcðal karla og 9%
fleiri mcðal kvenna, scm cru 10% of }>ung, cn
mcðal fólks af eðlílegri þyngd í sama
15—09 ára hópnum. Ef ofþunginn vcx í 20%,
stíga tölurnar upp t 25% hærrí dánartölu
mcðal karla og 21% mcðal kvcnna,
miðað við cðlilega þungt fólk. í hópi hinna
30% of {.ningu eru dauðsföllin 42% tíðari
meðal karla og 30% meðal kvenna.
1) Birgðabreytingar ekki með-
reiknaðar og tölur því of lágar.
2) Sbr. upplýsingar frá Rann-
sóknarráði ríkisins úr bókinni
Um þróun landbúnaðar 1976.
3) Verslunarskýrslur 1977.
Úr þessari töflu má lesa að nær
eingöngu virðist vera söluaukn-
ing á sykri, ávöxtum, öli, sælgæti
og gosdrykkjum á árunum 1948
- 1973, 1966 - 1976.
í næstu töflu er útreikningar á
hitaeiningum og orkuefnum í
fæðu íslendinga fyrir árin
1939—49, 1965, 1973 og saman-
burður gerður við nágrannalönd.
Upplýsingar úr könnun Mann-
eldisráðs byggist á raunverulegri
neyslukönnun. Efniviður þessar-
ar könnunar er að vísu ekki
mikill að vöxtum en sæmileg
vitneskja fæst þó um neyslu
almennings. Könnun Hagstofu
íslands er ekki sambærileg við
framangreindar rannsóknir, því
hún er eingöngu byggð á bú-
reikningum 100 borgara á aldrin-
um 25—60 ára sem búsettir voru
í Reykjavík. Aldursdreifing þátt-
takenda er því all frábrugðin og
jafnframt má búast við tölu-
verðri rýrnun á matvælum við
geymslu. Tölur Dr. Gunnars
Sigurðssonar byggðust á upp-
lýsingum úr spurningarlistum
útfylltum eftir viktun á
matarskömmtun.
Um einstaka
fæðuílokka
Eggjahvíta
Neysla okkar hefur minnkað
síðan 1939, en óhætt er að segja
að eggjahvítuneyslan er rífleg
miðað við aðrar þjóðir. Aldrei
hefur sannast að óhollusta staf-
aði þar af. Mikil eggjavhítuneysla
krefst orkuríkrar fæðu. Eggja-
hvítuauðug fæða er talin vörn
gegn vissum sjúkdómum, svo sem
lifrarsjúkdómum, en tíðni þessa
sjúkdóms er óveruleg hér.
Kolvetni
Neysla kolvetna virðist hafa
minnkað síðan 1939. Neysla
okkar er nokkuð minni en ná-
grannaþjóðanna. Við neytum þó
mun meiri sykurs og verulega
minni ávaxta, grænmetis og
ómalaðs korns en flestar
nágrannaþjóðir. Æskilegt er að
auka neyslu þessara síðast
þriggja töldu fæðuefna að mun.
Um sykurneyslu mætti skrifa
langt mál. Sykurmagn það er við
fáum úr sælgæti og gosdrykkj-
um, samsvarar nær mánaðar
orkuþörf allra íslendinga.
Finnar neyta um 1/6 hluta þess
magns af sælgæti er við neytum.
Enginn vafi er á því að á síðustu
árum hefur gífurlegt magn af
óæskilegum kolvetnum, þ.e. sykri
hlaðist á matarborð okkar. Að
því ber þó að gæta að sykur er
nýttur mjög til matar enda er
hann ódýrasti orkugjafi okkar.
Á tímum hratt vaxandi verð-
bólgu og lækkandi kaupmáttar er
ekki árangurs að vænta ef fólki
er ráðlagt að nota dýrari orku-
gjafa. Hlutfallslega flesta
neytendur sykurs og hveitis er að
finna í lægstu tekjuflokkunum.
Þeim, er stunda ráðgjafarstörf
varðandi matarræði, er hollt að
hafa þessi atriði í huga.
Fita
Heildarfituneysla okkar hefur
ekki hækkað í 35 ár. Við neytum
nokkuð minni fitu en flestar
nágrannaþjóðir. í næstu töflu má
Land — ár Gr. á dag Hlutfallsleg skipting hitaeininga
Hvíta Fita Kolv. Hvíta Fita Kolv. Orka
ísland 1939-491 149 142,2 340,4 18,6 39,2 42,2 3296
ísland 1965-672 114 140,0 346,0 14,7 40,7 44,7 3013
ísland 19733 98,1 108,3 232,5 16,4 42,7 40,5 2318
Evrópulönd 1969^ 89,2 144,0 366,2 11,4 41,4 46,8 3132
Bandaríkin 1969,r> 98,0 162,0 375,0 11,7 43,5 44,2 3350
1. J. Sigurjónsson. Matarræði og
heilsufar á íslandi, bls. 12—20
1943.
2. Hagstofa íslands 1965 — 1967.
(Umreiknað af dr. J.Ó.R. 1977).
3. Dr. Gunnar Sigurðsson.
Læknablaðið (neyslukönnun
meðal 56 Reykvíkinga og Árnes-
inga sem gerð var í samvinnu við
Hjartavernd 1973).
4. Meðalneysla á Norðurlöndum,
Bretlandseyjum, Hollandi,
Belgíu, írlandi, V-Þýzkalandi,
Frakklandi, Sviss og Austurríki.
5. Bandaríki N-Ameríku.
4—5. Upplýsingar frá heilbrigðis-
stjórn viðkomandi landa í
„Statistical Office European
Communitie bls. 105—107.
Bruxelles 1971.
1948-55 1961-65 1971
Kjöt (70)1 80 71
Kindakjöt 40 50 44
Nautakjöt 9 8 9
Annað kjöt 21 22 18
Mjólk 315 (359)3302 (309)2792
Smjör 6 7 8
Kartöflur 80 68 63
Hveitimjöl 48 42 40
Ávextir 17 23 26
Sykur 39,8 52,7 46,9
01 8,7 9,1 14,9
Kaffi 8,9 10,5 10,0
Sælgæti^ 3,8(’66) 12,5(’76)
Gosdrykkir^ 36C66) 58,0(76)