Morgunblaðið - 23.03.1978, Side 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1978
17
|ri árum.
„í þjóðfélagi nútímans getur kona ekki verið hún sjálf. Þetta er algjört karlmannaþjóðfélag. Það lýtur lögiim, sem karlmenn
setja, og atferli konunnar er dæmt í samræmi við afstöðu karlmannsins“.
heimilinu, og í skjóli þeirrar sér-
stöðu mátti líða henni hvers konar
duttlunga og kenjar.
Það væri að bera í bakkafullan
lækinn að halda áfram vangaveltum
um Nóru og uppreisn hennar gegn
viðteknum venjum og fölsku öryggi,
en það er ekki ofmælt að leikritið
hafi sett allt á annan endann þegar
það var frumsýnt. Enn þann dag í
dag er „Brúðuheimilið" á fjölunum
vítt og breitt um heiminn. Ibsen fékk
það svo sannarlega óþvegið þegar
leikritið var sýnt fyrst. Hann var
sakaður um að grafa undan þjóð-
félagsskipulaginu, mæla með því að
konur hlypust á brott frá afkvæmum
sínum og ektamökum, vegna tauga-
veiklunar og duttlunga, og miklar
umræður fóru jafnvel fram um
lagalega stöðu Nóru í málinu. í
Þýzkalandi náði hneykslunin
kannski hámarki. Þekkt leikkona,
hvernig hefði getað farið fyrir Nóru.
Harmar hennar eru ekki sízt í því
fólgnir að hún telur sér bera skyldu
til að axla hluta af ábyrgðinni vegna
ófara, sem hún á enga sök á. Þrennt
gerir Helene Alving til að reyna að
útrýma sektartilfinningunni. Hún
tekur að sér lausaleiksdóttur eigin-
mannsins. Hún sendir einkason sinn
í burtu til þess að hann þurfi ekki
að alast upp á heimili, þar sem
grundvöllurinn er hræsni og falin
mein. Loks hefur hún losað sig við
peningana, sem eiginmaðurinn lét
eftir sig, — peningana, sem hún
hafði sjálf látið glepjast af. Til að
kóróna allt saman lætur hún pening-
ana renna til byggingar heimilis
fyrir fallnar konur.
En Helene Alving er þrátt fyrir
þessar friðþægingarfórnir ekki búin
að grafa fortíðina, heldur koma
afturgöngurnar fram á sjónarsviðið,
dró skýr mörk milli sjálfs síns og
sinna nánustu annars vegar og
umheimsins hins vegar. Hann brýtur
viðfangsefni sín til mergjar, gengur
eins nærri persónum sínum og
frekast má verða, lýkur upp leynd-
asta hugskoti þeirra og stingur á
kýlunum, en sjálfur stendur hann
álengdar. Hann skilur persónur
sínar ekki eftir á köldum klaka og
hann dæmir þær ekki. Hann skilur
fyrst við þær þegar þær hafa dæmt
sig sjálfar og verða þá loks frjálsar
úr fjötrum sjálfskaparvítisins.
Apótek og
eymdarlíf
Fjárhagur Ibsen-fjölskyldunnar
var svo bágur, að eftir fermingu kom
frekari skólaganga piltsins ekki til
það, sem var honum dýrmætast, —
afdrep þar sem hann gat verið í friði
með sjálfum sér og hugðarefnum
sínum. Nú var hann eins og niður-
setningur innan um fólk, sem hann
átti enga samleið með, en komst ekki
hjá að vera innan um allan sólar-
hringinn — yfir seyðnum og
mixtúrunum í eldhúsinu á daginn og
nánst inni á hjónarúmsgafli um
nætur.
En hér sannaðist það eins og oft
áður að eins dauði er annars brauð.
Þegar Ibsen hafði verið í læri í þrjú
ár var apótekarinn orðinn svo
aðþrengdur fjárhagslega að hann
varð að hætta rekstrinum. Nýi
apótekarinn var vel efnum búinn og
flutti fyrirtækið í sómasamlegt
húsnæði, sem varð meðal annars til
þess að Ibsen fékk nú sér herbergi.
Eitthvert fé hefur hann líka fengið
á.milli handanna því að um þessar
i jarðvegurinn sem hún spratt úr
Bergljót Ibsen í trúlofunarekrúóa árið 1886. Sama ár er myndin
tvær tegundir samvizku. Annað er
lögmál karlmannsins en hitt er hið
andstæða lögmál konunnar. Þau
skilja ekki hvort annað, en í daglegu
lífinu er konan dæmd eftir lögum
karlmannsins, rétt eins og hún væri
karl en ekki kona.“ A þessari
kenningu grundvallar Ibsen kven-
frelsishugsjón sína á. I „Brúðuheim-
ilinu" og öðrum verkum þar sem
fjallað er um skyld efni, lætur hann
ekki að því liggja að konan eigi að
leggja út í samkeppni við karlmann-
inn — hann heldur því fram að
frumskilyrðið sé að hún geri sér
grein fyrir mismunandi eðli og
eiginleikum kynjanna, og að rétt til
jafns við karlmanninn geti konan
fyrst n ið þegar hún hafi lært að bera
ábyrgð á sjálfri sér, gagnvart sjálfri
sér og umhverfinu.
Og það er einmitt þetta, sem sigur
Nóru felst í. Hún öðlast skilning á
því að fyrst og fremst er hún
sjálfstæð vera, manneskja/ sem
þrátt fyrir það, að hún er fædd í
konulíki, getur ekki skorazt undan
því að bera ábyrgð á sjálfri sér. Þessi
ádeila fékk ekki sízt hljómgrunn af
því að Nóra var dæmigerður fulltrúi
kvenna og mæðra á þessum tíma,
beint út úr mynd hins staðlaða og
formfasta fjölskyldufyrirkomulags,
brot úr hornsteini þjóðfélagsins.
Hún var hluti af fallegri mynd,
ómissandi húsgagn á faliega brúðu-
sem fengin var til að leika hlutverk
Nóru þar, neitaði að láta orða sig við
þá svívirðu að móðir yfirgæfi börn
sín, og krafðist þess að endinum yrði
breytt. Það furðulega var að Ibsen
félist á að skrifa annan endi „til
notkunar í neyðartilfellum", og þar
kemst Nóra aldrei út úr húsinu.
Tilfinningarnar yfirbuga hana við
dyr barnaherbergisins og hún fellur
saman á þröskuldinum um leið og
tjaldið fellur. Ibsen kallaði þetta
síðar „villimannlega ofbeldisbeit-
ingu“ og mæitist eindregið til að
leikritið yrði sýnt í sinni upphaflegu
mynd.
En hafi „Brúðuheimilið" komið við
einhver kaun og valdið hneykslun þá
keyrði þó fyrst um þverbak þegar
„Afturgöngur" komu út árið 1881, en
leikritið er sannkallaður fjölskyldu-
harmleikur. Ógæfan stafar fyrst og
fremst af .því að fjölskyldufaðirinn,
sem raunar er látinn þegar leikurinn
hefst, hefur verið haldinn sjúkdómn-
um óttalega, sem enginn dirfðist að
nefna upphátt, sárasótt. Ibsen nefnir
sjúkdóminn aldrei í leikritinu, en
einbeitir sér að afleiðingunum, sem
hann hefur haft á líf fjölskyldunnar.
Ekkjan, Helene Alving, er raunar
aðalpersónan, og hún á ýmislegt
sameiginlegt með Nóru í „Brúðu-
heimilinu". Helene Alving kemur
ekki auga á sömu lausn og Nóra, og
Ibsen virðist með henni vilja sýna
af Sigurói Ibsen (t.h.) tekin.
ein af annarri. Ovænt kemur sonur-
inn, Ósvald, heim. Honum verður
tíðrætt um „lífsgleðina" og bjarta
framtíð, en í rauninni er hann
helsjúkur og tærður af sjúkdómnum,
sem hann hlaut í föðurarf. Hann
gerir hosur sínar grænar fyrir
laglegu stofustúlkunni, sem er hin
altillegasta við hann, án þess að hafa
hugmynd um að hún er hálfsystir
hans. Þannig leiðir eitt af öðru og
áður en varir er tilvera Helene
Alving í molum, jafnt hið ytra sem
innra. Kvennaheimilið brennur til
grunna og geðveiki Ósvalds, sem er
ein afleiðing sjúkdómsins, kemur
upp á yfirborðið. I leikslok stendur
hún andspænis lokaspurningunni,
sem kannski er hámarkið. Á hún að
reka smiðshöggið á þessa hryggðar-
mynd með því að verða við bón
Ósvalds og hjálpa honum að binda
enda á líf sitt?-#
Fátt eitt er haft eftir Henrik Ibsen
sjáifum um bernsku- og uppvaxtar-
árin. Hann ritaði að vísu bernsku-
minningar sínar þegar hann var
kominn á miðjan aldur, en þær
mætti fremur kalla minningabrot.
Hann bregður upp myndum úr
umhverfinu, segir frá atvikum, sem
festust í minni hans og höfðu áhrif
á hann, en ber ekki við að setja þessi
atriði í samhengi við sitt eigið líf eða
skilgreina sjálfan sig í sambandi við
þau. Þannig var Henrik Ibsen. Hann
mála, heldur lá nú fyrir honum að
sjá sér farborða sjálfur. Hann
langaði til að verða læknir, og
sjálfsagt með það í huga réð hann
sig sem lærling til apótekara í
Grimstad. Apótekarafjölskyldan,
sem lærlingurinn átti fyrir höndum
að deila súru og sætu með næstu
þrjú árin, gæti eftir lýsingum að
dæma verið beint út úr sögu eftir
Dickens. Apótekarinn var skuldum
vafinn, veikgeðja, drykkfelldur og
lítt heimakær. Kona hans var
heilsutæp og vanstillt og löðrungaði
jafnt lærlinginn sem sín eigin börn
þegar henni þótti við eiga. Til að
drýgja tekjurnar annaðist apótekar-
inn póstafgreiðslu, en lyfjafram-
leiðslan fór fram í eldhúsi fjölskyld-
unnar. Svo léleg voru kjör þessarar
fjölskyldu að Henrik Ibsen svaf
ásamt þremur drengjum í kytru, sem
var inn af hjónaherberginu.
Nokkuð áreiðanlegar heimildir eru
fyrir því að hann hefur ekki riðið
feitum hesti heiman að, og eini
farangurinn, sem hann hafði með sér
til Grimstad var bókakassi. Fyrstu
árin hjá apótekaranum hefur hann
verið kauplaus, eins og títt var um
lærlinga á þessum tíma, ef frá er
talið fæði og húsnæði, sem hvort
tveggja var í lágmarki. Ofan á alla
þessa vesöld bætist svo að á þessum
árum átti Henrik Ibsen bókstaflega
ekki tuskurnar utan á sig, en um það
eru til áreiðanlegar heimildir.
Af þessu má ráða að Ibsen hefur
farið úr öskunni í eldinn þegar hann
sagði skilið við fjölskyldu sína og
dapra bernsku. í Skien átti hann
Ibsen i göngu á Drammensveien
í Kristjaníu um aldamótin.
mundir er hann farinn að lesa undir
stúdentspróf og fær tilsögn við
námið. Þá verða þau umskipti í lífi
Ibsens um þetta sama leyti að hann
eignast tvo vini auk nýja húsbónd-
ans, en fram að þeim tíma virðist
hann ekki hafa átt andlegt samneyti
við nokkurn mann í Grimstad.
Stjórnmál
og listir
Þessi ánægjulegu umskipti hafa
það meðal annars í för með sér að
Ibsen fer að velta fyrir sér þjóðfélgs-
málum. Hann fyrirlítur góðborgar-
ann „með tóma höfuðið og fullu
pyngjuna", og hann verður eindreg-
inn andstæðingur bæði andlegra og
veraldlegra yfirvalda. Hann er
byrjaður að yrkja um þetta leyti, og
þjóðfélagsskoðunum sínum finnur
hann fljótlega farveg í rituðu máli í
stað þess að ræða þær á mannamót-
um. Fyrst í stað setur hann saman
vísur og ljóð, en í ársbyrjun 1849
byrjar hann að skrifa fyrsta leikrit-
ið, Catilina. Hann lýkur því á
skömmum tíma og um vorið flytzt
hann til Kristjaníu. Þrátt fyrir
vonbrigðin þegar ekkert leikhús fæst
til að taka leikritið til sýningar,
heldur hann ótrauður áfram á sömu
braut og skrifar meðal annars
einþáttung, sem leikhúsið í
Kristjaníu tók til sýningar í septem-
ber 1850. Leikritið fjallar um
föðurhefnd heiðins víkings, og var
sýnt þrisvar sinnum. Blaðadómar
um leikþáttinn voru fremur vinsam-
legir, og enda þótt verkið aflaði
höfundinum að vísu ekki neinnar
sérstakrar frægðar eða vinsælda, er
ljóst að viðtökurnar hafa orðið
honum mikil hvatning.
í Kristjaníu komst Henrik Ibsen
fljótlega í kynni við hreyfingu ungra
og róttækra menntamanna, sem
tóku mjög eindregna afstöðu með
verkamönnum, sem um miðja síð-
ustu öld voru að byrja að mynda með
sér samtök. Um þessar mundir var
atvinnuástand í Noregi með eindæm-
um bágborið, eins og raunar víðar.
Atvinnuleysi var almennt og laun
þeirra verkamanna sem voru svo
heppnir að hafa vinnu voru svo lág,
að jafnvel þrældómur myrkranna á
milli, nægði engan veginn til lífs-
viðurværis. Það ólgaði og sauð í
sundurleitum og óskipulögðum
Framhald á bls. 18