Morgunblaðið - 23.04.1978, Qupperneq 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. APRÍL 1978
Svipmynd
afArthur Koestler
eftir John Heilpem
Arthur Koestler og kona hans á heimili þeirra í London.
Stefnumót
Janus
Eiginkona hans vísaði leiðina,
hana eltu tveir hressilegir hundar,
en ég korn í humátt á eftir. „Hann
er við vinnu sína alveg efst uppi í
húsinu,“ sagði kona Koestlers, „ég
er hrædd um, að þetta verði
heilmikið príl.“
Húsið var aðeins steinsnar frá
Harrods og stóð á horninu á torgi
einu, sem er einn af þessum
eftirsóttu stöðum í borginni. ,
Harrods, glæsilegt heimili, ensk
eiginkona, önnur húseign í Suffolk,
hundar.. . Er það svo undarlegt
eftir allt saman, að fyrrverandi
kommúnisti skuli núna tilheyra
ensku miðstéttinni? Við hverju
hafði ég annars búizt? Koestler
sjálfur hefur jú skrifað, að honum
finnist andrúmsloft mannlífsins í
þessu landi sér einstaklega vel
samboðið og róandi — eins konar
sælureitur fyrir skrámaða upp-
gjafahermenn frá dögum Hitlers og
Stalíns...
Og ég minnist þess, sem aðrir
höfðu sagt um þennan andans jöfur
sem ég var nú í þann veginn að
hitta að máli: „Hinn þekkta stærð
hefur stundum komið fyrir sjónir
eins og hreint ósamræmanleg
blanda af heimsmanni og skóla-
strák í stuttbuxum — blanda af
frábærum ræðuskörungi og barna-
legum grobbara — af fínvirkum
greinanda og svo hins vegar
kjaftforum, útsmognum loddara,"
skrifaði Philip Toynbee um vin
sinn. Og hittir svo naglann á
höfuðið — „Koestler er sá rithöf-
undur, sem hefur fremur en nokkur
annar upplifað og reynt vora tíma
og lært meira af þeim.“
Toynbee skrifaði þetta á árunum
kringum 1950, þegar meistaraverk
Koestlers, „Myrkur um miðjan
dag“, var þegar orðið það, sem
George Steiner lýsir sem „pólitísk-
um aldarhvörfum á vorum tímum."
Eins og bók Orwells „1894“ hafa
hinar ógnþrungnu lýsingar Koestl-
ers á hreinsununum miklu í Rúss-
landi á dögum Stalíns skilið eftir
sig djúp spor í huga sérhvers, sem
hefur lesið þessar bækur.
Og nú, alveg eins og Steiner benti
á, hefur Koestler fengið að hlusta
á orðin úr sínum eigin skáldverkum
endurhljóma af vörum píndra
lifandi manna.
Og Koestler hafði samt látið af
öllum stjórnmálaafskiptum, eftir
að hafa prédikað andkommúnisma
að því marki, að honum fannst
hann ekki hafa neitt frekar að
segja. Hafði hann þá snúið baki við
hinni sósíalísku hugmyndafræði
vegna jarðneskrar paradísar —
eins og vinur hans George Orwell
fullyrti? Orwell komst að þeirri
niðurstöðu, að „veilan í brynju
Koestlers væri lífsnautnastefna
hans.“ Þessu svaraði Koestler, að
það sem Orwell áliti vera pólitíska
lífsnautnastefnu sína, væri í reynd
ástarlíf sitt. Hann var alltaf upp á
kvenhöndina og einnig gefinn fyrir
vín...
Sá merkasti síðan
_______Conrad leið ________
Koestler! Ég hafði verið varaður
við,að hanngæti átt það til aðvera
hégómlegur og uppstökkur, vitur,
ofsafenginn í tilfinningum, of
hreinskilinn til þess að velja
þægilegustu lausnina.
Rökræðumáti hans, skrifaði
Michael Foot, er að króa manh af
úti í horni og fíra svo á mann með
vélbyssu. En Foot hefur einnig lýst
Koestler sem hinum „merkasta
erlenda skáldsagnahöfundi Bret-
lands allt frá dögum Joseph Con-
rads, sem gert hefur okkur þann
heiður að skrifa á enska tungu“.
Og hvaða annar maður á okkar
tímum hefur lifað jafn auðugu lífi
eða orðið fyrir jafn miklum hrak-
föllum og verið refsað svo mjög af
örlögunum.
Arthur Koestler var sonur blíð-
lynds, sérviturs ungverja, og það lá
einhvern veginn í blóðinu hjá
Koestlerfjölskyldunni að vera stöð-
ugt gjaldþrota, fæða af sér undra-
börn og freista tilveru hinna
landflótta. Faðir hans lagði fé í alls
konar furðufyrirtæki eins og t.d.
risastóra vél til að opna umslög, og
hann fann einnig upp fyrstu
geislavirku handsápuna. Þar sem
Arthur var gyðingur að fæðingu,
varð hann zionisti. Af því leiddi, að
hann skrifaði bókina „Þjófar að
næturþeli", en sú bók ýtti mjög
undir þá ákvörðun Palestínunefnd-
ar Sameinuðu þjóðanna að skipta
landinu milli araba og gyðinga. Þar
sem Arthur Koestler hefur ekki
eignast nein börn í hinum þrem
hjónaböndum sínum, er hann síð-
asta afsprengi Koestlerfjölskyld-
unnar. Föðursystir hans, systrunga
hans og tvö ung börn hennar létu
lífið í Auschwitz. Enda þótt það
ætti fyrir Arthur Koestler að liggja
að lifa af fangayistina á Spáni og
í Frakklandi, þá höfðu þrír af
hverjum fjórum mönnum, sem
hann hafði kynnzt fram að þrítugs-
aldri, annaðhvort látist í fangabúð-
um nazista, verið líflátnir í Rúss-
landi eða þá framið sjálfsmorð.
Erindreki hjá
_______kommúnistum_____________
Allar fyrstu bernskuminningar
hans frá Ungverjalandi höfðu
eiginlega snúizt um þrennt: sektar-
tilfinningu, ótta og einmanakennd.
Sem ungur fulltíða maður var hann
óöruggur í framkomu, gæddur
ágætum gáfum, fátækur, lét gjarn-
an stjórnast af tilfinningunum og
var uppfullur af hugsjónum.
Árið 1926 gekk hann í kommún-
istaflokkinn og varð kommúnískur
erindreki, þar til hann gekk endan-
lega úr flokknum þá 33 ára gamall.
Út af þeirri sektartilfinningu,
sem „guðinn sem brást" olli honum,
skrifaði hann eina bók, sem var full
af biturleika, „Á tali við dauðann"
— en þessi bók verður ásamt
bókinni „Myrkur um miðjan dag“
að teljast forsenda alls skilnings á
persónuleika Arthurs Koestlers. „Á
tali við dauðann" segir frá hinum
eitt hundrað dögum hans undir
yfirvofandi dauðadómi í spænsku
fangelsi, og hefur einnig að geyma
frásögnina af afar óvenjulegu
atviki, sem átti eftir að móta mjög
allt hans síðara líf. Þegar hann beið
eftir aftökusveit Francos, birtist
honum eins konar sýn. Það er
aðeins unnt að lýsa þessu á þennan
veg. I einni andrá var sem hann
hefði öðlast skilning á eðli hins
ýtrasta raunveruleika. Skynsemis-
trúarmaðurinn sá ódauðleikann
sem í leiftursýn.
Þessi maður, sem hafði laðast að
hinu lokaða hugsanakerfi kommún-
ismans, vegna þess, að það bauð
mannlegri tilveru heildarsvör, —
þessum sama-manni varð skyndi-
lega ljóst hið dulræna. Skynsemis-
dýrkandinn stóð andsþænis hinu
yfirskilvitlega. Þann er það Janus,
guð hinna tveggja ásjóna, sem
hefur lýst upp öll ritverk Koestlers
vid
síðastliðinn aldarfjórðung. Hinn
skynsemisdýrkandi menntamaður
er einnig orðinn sannfærður dul-
hyggjumaður.
Viötal
__________vió Freud____________
í stað þess að ljúka framabraut
sinni á sjötta áratugnum með
hinum pólitísku skáldsögum sínum
og ritlingum, sneri hann sér að
vísindaiðkunum.
Hin skyndilegu straumhvörf í
áhugamálum hans kom mönnum á
óvart en sem háskólanemi hafði
hann lagt stund á vísindi og
sálarfræði í Vínarborg á dögum
Freuds og Karls Poppers. Um
nokkurt skeið vakti hann feiknar-
lega athygli sem höfundur vísinda-
greina í dagblöðum. Hann átti
viðtöl við Albert Einstein og
Sigmund Freud. Freud var þá
áttatíu og tveggja og var að dauða
kominn af krabbameini. Svo ótta-
legt, sem það var að eiga þetta
viðtal við Freud, sem var þá nánast
orðinn ringlaður í höfðinu, þá man
Koestler samt eftir einu mjög
furðulegu atriði, sem hann tók
eftir.
„Læknarnir segja, að þeir geti
læknað það,“ sagði Freud honum,
„en hver veit svo sem, hvort manni
sé óhætt að trúa þeim.“ Koestler
benti á, að Freud gat ekki fengið af
sér að segja orðið „krabbamein".
Þetta orð kom reyndar aldrei fyrir
í neins konar samhengi hjá Freud,
á meðan Koestler staldraði við —
þótt Freud vissi mæta vel, að hann
væri að deyja.
„Sá maður, sem lagði í rústir svo
mörg forbönn, hefur sjálfur komið
sér upp sínu eigin forbanni,"
ályktaði Koestler.
„Sá maður, sem vissi meira en
nokkur annar dauðlegur maður
hefur vitað um bragðvísi sjálfs-
blekkingarinnar, hann hafði kosið
að ganga sjálfur inn í hina
gagnsæju rökkursali með bindi
fyrir augunum....“
Á yfirborðinu virtist það vera
ósköp einfalt mál, á hvérn hátt
Koestler þróaði með sér hinn
ótrúlega djúpa skilning og víð-
feðmi sem vísindalegur hugsuður.
Þar sem hann t.d. óskaði eftir að
vita meira um múg-sálfræði,
þurfti hann að rannsaka, hvernig
sálfræðin verður til við framþróun
þjóðfélagsins. Út frá þessum
athugunum tóku aðrar þýðingar-
miklar spurningar að láta á sér
bæra t.d. um fylgismenn
ný-darwinisma, en þeir líta á
framþróun lífsins sem afleiðingar
vissra breytinga og sem val
sjálfrar náttúrunnar — í mótsetn-
ingu við ný-lamarcsinna (en sjálf-
ur er Koestler þeim fremur
fylgjandi), sem trúa því, að áunnin
einkenni geti gengið í erfðir.
Aðrar áleitnar spurningar vökn-
uðu einnig — t.d. um heim nútíma
magneðlisfræði, sem stendur utan
tíma og rúms og orsakalögmála.
Eða hin ákafa andstaða hans gegn
hegðunar-sálfræðinni, sem lítur á
manninn sem einskonar skilorðs-
bundið vélmenni án „hugsana-
starfsemi" og án „vilja“.
Þessi andstaða Koestlers gegn
hegðunar-sálfræði kom honum til
að beina athygli sinni að hugtök-
unum sköpunarmáttur og hugboð;
en einmitt þetta féll ekki í kramið
hjá hinum opinberu vísindastofn-
unum, fremur en trú hans á
yfirskilvitlega vitund og orsakir
tilviljana, sálfræði dulvitundar-
innar, fjarskynjun, og það sem
Steiner nefnir „hin myrku svið
andatrúarinnar".
/
__________Sígilt verk _
Hugmyndir Koestlers og niður-
stöður rannsókna hans birtust í
hinu klassíska þriggja binda verki
hans um mannsandann: „Svefn-
genglarnir“, „Sköpunin", „Andinn í
vélinni", eða í öðrum ritverkum
eins og „Mál Frosku ljósmóður," og
„Hengingarþankar" (Koestler var í
broddi fylkingar þeirra manna, sem
börðust fyrir afnámi henginga).
Hafi Koestler skoðað dýpra ofan
í kjöl vorra tíma en nokkur annar
maður, bæði sem pólitískur hugs-
uður og virkur þátttakandi í
viðburðunum á stjórnmálasviðinu,
þá eru hinar víðtækustu vísindaat-
huganir hans engu síður hiuti af
hinni sömu reynslu. Það eru engin
skil þar á milli. Enda þótt oftlega
sé rætt um hann eins og væri hann
tveir ólíkir rithöfundar, þá eru öll
h:n ástríðufullu áhugamál hans af