Morgunblaðið - 31.08.1978, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. ÁGÚST 1978
27
Söguskoðun og
manndráp
Hver sá, sem gluggar í menning-
ar- og trúarsögu ísraelsþjóðarinn-
ar, kemst fyrr eða síðar að raun
um, að þar er um sérstæðan arf að
ræða, sem ávallt blaktir líkt og
logi á skari. Sú spurning hlýtur
enda að vakna, hvað það sé, er
raunverulega hélt lífi í eingyðistrú
þjóðarinnar mitt á menningar-
svæði fjölgyðistrúar. Við þetta
vandamál fæst höfundur í köflun-
um. „Harðsnúin prestastétt" (bls.
38) og „Enginn víki frá Jahve-
trúnni" (bls. 44). Æði virðist sú
söguskoðun, sem fram kemur í
þessum köflum, lítt grunduð og
ekki við hæfi í fræðiriti. Þar er því
haldið fram, að með skefjalausum
útrýmingum og manndrápum hafi
leiðtoganum tekizt að halda trúar-
arfinum við lýði.
Því skal ekki neitað, að æði
margt í hugsun og atferli manna
á 13. öld f. Kr. er næsta harð-
neskjulegt og lítið í ætt við
mannúð, sé það dæmt á grundvelli
þeirra hugsjóna, sem móta líf
okkar á líðandi stundu. Á hinn
bóginn hljómar það ekki sannfær-
andi að blóðsúthellingar einar hafi
nægt til að viðhalda trúnni á
Drottin Guð Israels og leggja
grunninn að trú á almáttugan Guð
kærleika og friðar.
Innihaldsleg
greining af
skornum skammti
Þegar augum er rennt yfir þá
hluta bókarinnar, sem helgaðir
eru eingyðistrú Israelsmanna,
vekur það athygli, hversu tak-
markað er fjallað um innihald
átrúnaðarins, sérstöðu hans gagn-
vart trúarbrögðum nágrannaþjóð-
anna annars vegar og sameiginleg
einkenni hins vegar. Um sáttmála
og útvalningu, sem óumdeilanlega
eru meginhugtök Jahveismans, er
fjallað á mjög ágripskenndan hátt
og má í raun segja, að inniháld og
merking nefndra hugtaka komi
hvergi fram. Sama máli gegnir um
mörg önnur höfuðatriði
átrúnaðarins, sem þó eru gerð að
umræðuefni.
Undirrituðum virðist sem
væntanlegum lesendum bókarinn-
ar væri meiri greiði gerður með
viðameiri, hlutlausri lýsingu á
innihaldi og boðskap eingyðis-
trúarinnar samkvæmt þeim
heimildum, sem haldbeztar þykja,
en mörgum þeim skýringartil-
raunum og túlkunum, sem höfund-
ur fellir inn í frásögu sína.
Athugasemdir viö
kristindómstúlkun
í Hugmyndasögu þeirri, sem hér
er um fjallað, er tiltölulega litlum
hluta varið til umfjöllunar um
kristna trú. Höfundur rökstyður
þann hátt er hann hefur á og
hlýtur efnismeðferð hans að
dæmast á grundvelli þeirra orða.
Hér skulu aðeins fáeinar athuga-
semdir gerðar við þá kafla, sem
hann ver til frásagnar af kristinni
trú.
í heild viröist höfundur gera ráð
f.vrir, að innihald og boðskapur
kristinnar trúar hafi verið næsta
óljós og óráðin allan þann tíma,
sem nefndur hefur verið postula-
tíminn. Þetta fær vart staðizt því
á þeim tíma verða flest ef ekki öll
rit Nýja testamentisins til. Þetta
mat höfundarins kemur mjög
skýrt fram, qr hann fæst við
guðfræðisögu eða uppruna ýmissa
mikilvægra hugtaka kristinnar
trúar. Til að mynda eignar hann
Tertúllíanusi þrenningarlærdóm
kirkjunnar, kenninguna um erfða-
syndina og tvennskonar eðli
Krists, kenninguna um friðþæg-
inguna telur hann aftur að rekja
megi til Anselms frá Kantaraborg
og rits hans: Cur Deus homo?
Hér virðist höfundur ekki gera
nægilega skýran greinarmun á
upphafi ýmissa kristinna trúar-
atriða annars vegar og mótunar
þeirra í það form, er hlaut
almennar undirtektir og fékk
staðizt um langan tíma.
I þessu sambandi er vert að gefa
gaum niðurstöðum þeim, sem
Gustaf Aulén kemst að í bók sinni
Christus Victor (kom fyrst út
1931), en þar fæst hann við sögu
hinnar kristnu friðþægingar-
kenningar. Hann bendir á, að til
skamms tíma var talið, að Anselm
hafi fyrstur manna sett fram
grundvallaða kenningu um frið-
ææginguna. í nefndri bók sýnir
Aulén síðan framá með gildum
rökum, að allt frá tímum Nýja
testamentisins hafi verið til staðar
önnur mynd friðþægingarkenning-
ar, er hann nefnir hina klassísku.
Á hinn bóginn undirstrikar hann,
að kenning þessi hafi ekki verið
sett fram með eins samstæðilegum
hætti og kenning Anselms, því
hafi síðari tíma mönnum yfirsézt
það samræmi, er gætir um frið-
þægingarlærdóm innan Nýja
testamentisins og í ritum postul-
legu kirkjufeðranna.
Sama máli virðist mér gegna um
önnur atriði, er tekin eru fyrir í
guðfræðisögulegu yfirliti Jóns
Hnefils, kjarni eða innihald
kenningarinnar er tíöum til staðar
með mjög augljósum hætti í ritum
Nýja testamentisins, þótt síðari
tíma höfundar, mótaðir af sinni
samtíð, hafi síðar felt hugsunina í
þær skorður, sem kirkjan kaus að
halda um aldir. Til að mynda eru
kenningar Ágústínusar, sem reif-
aðar eru á bls. 122 og áfram, ekki
frumsamdar af honum sjálfum
eins og höfundur lætur á sér
skilja.
Það er augljóst, að ytra svipmót
kristinnar trúar breyttist mjög, er
hún barst út úr gyðinglegu um-
hverfi sínu og var boðuð á gríska
og síðar rómverska menningar-
svæðinu. Ymis miðlæg hugtök
reyndust þá óskiljanleg og gripa
þurfti til nýrra mynda og líkinga
til að gefa boðskapnum merkingu.
Þó virðist mér höfundur gera of
mikið úr þessari mótun, er hann
fjallar um vandamálið í köflunum
„Kristur í hlutverki launhelga-
guðsins" (bls. 117) og „Kristur í
hlutverki keisara Rómaveldis"
(bls. 117). Mat hans í þessu efni
grundvallast í raun á því megin-
sjónarmiði, að innihald kristinnar
trúar hafi lengi framanaf verið
næsta óráðið, svo sem að framan
var bent á. Kristur var til að
mynda ekki boðaður sem konung-
ur og stjórnandi nema því aðeins,
að þessi hugtök samræmdust
þeirri Kristsmynd, sem fyrir var.
Þá var dagur hins heiðna sólar-
guðs ekki gerður að sunnudegi
kristinna manna er trú þeirra
barst til Rómaveldis eins og
höfundur gerir ráð fyrir, heldur
hættu kristnir menn að halda
sjöunda daginn heilagan að
gyðinglegum hætti og héldu hátíð
fyrsta dag v.ikunnar til minningar
um upprisu Krists (sjá bls. 118).
Kvöldmáltíð og
blótveizlur
Loks vil ég drepa á eitt atriði
enn, sem orkar mjög tvímælis í
umfjöllun Jóns Hnefils Aðal-
steinssonar um kristna trú. Er það
sá ntikli skyldleiki, sem hann telur
vera rnilli kristinnar trúar og
átrúnaðar frumbyggja Grikk-
lands. Unt þetta segir á bls. 117:
Má raunar í kristninni sjá sama
atferli í guðsdýrkunarsiðum og við
höfum kynnst hjá frumbyggjum
Grikklands og sem haldist hafði
alla tíð, þrátt fyrir það að yfirvöld
styddu. annan átrúnað lengstaf.
Einnig skulu tilfærð ummæli af
bls. 52—53:
Höfðu mörg atriði í kenningum
orfeinga bein áhrif á kristindóm-
inn. Má þar, auk þess sem áður
gat, nefna kenninguna um helvíti,
hreinsunareld, um andstæður
likama og sálar, kenninguna um
guðssoninn, sem deyddur var og
endurborinn og kenninguna um
helga máltíð, þar sem menn neyttu
líkama og blóðs guðsins til þess að
öðlast hlutdeild í guðdómleika
hans.
Þessi úmmæli eru bæði mjög
villandi og kemur þar einkum
tvennt til. Annars vegar eru
kristnar og grískar hugmyndir
bornar saman, án þess að geta um
þann djúpstæða mun á heims-
mynd og tímaskilningi, sem liggur
til grundvallar þessum trúar-
brögðum, hins vegar eru kristnu
hugmyndirnar settar í beint sam-
band við hinar grísku, án þess að
geta í nokkru um þann beina
bakgrunn, sem þær fyrrnefndu
eiga í trúarheimi Israelsþjóðar-
innar.
Þegar þess er gætt, að
boðskapur kristinnar trúar um
dauða og upprisu Jesú frá Nazaret
byggir á ákveðnum sögulegum
atburðum, sem vöru nýafstaðnir,
er boðskapurinn var fyrst fluttur,
en grísku hugmyndirnar um hinn
deydda og endurborna guð eða
guðsson eiga heima í hugárheimi
goðsögunnar, sém byggir á þeim
tímaskilningi, sem gerir ráð fyrir
óaflátanlegri hringrás í stað
stöðugrar, sögulegrar framvindu,
má ljóst vera, að lítið fer fyrir
skyldleika milli þessara hug-
mynda.
Þá virðist undirrituðum sem
fræðilegu hlutleysi sé næsta mis-
boðið, þegar kvöldmáltíð kristinn-
ar kirkju er sett í beint samband
við grískar blótveizlur, án þess að
geta í nokkru um þá beinu
hliðstæðu, sem kvöldmáltíðin á í
páskamáltíð Gyðinga.
Heimildir?
I formála að bók sinni gefur
höfundur i skyn, að við samantekt
og samningu bókarinnar hafi hann
stuözt við mikinn fjölda heimilda-'
rita. Hvergi gerir hann á hinn
bóginn tilraun til að tilfæra
heimildir fyrir fullyrðingum sín-
um. Þá birtir hann hvorki
heimildaskrá með riti sínu, né
nafngreinir heimildamenn með
öðru móti. Dregur þetta óneitan-
lega mjög úr notagildi bókar hans.
Fræðirit án skýrgreindra heimilda
verðskuldar vart það traust, sem
kennslubækur fyrir a>ðri skólastig
verða að njóta.
Betur má, ef duga skal
Hér að framan var drepið á þá
öskustó, sem hugmyndasaga hefur
lengst af setið í innan íslenzka
skólakerfisins og þann mikla
skort, sem er á öllum kennslugögn-
um í þeirri grein. Á það var líka
drepið, að hugmyndasaga er við-
kvæm grein. Um hana er torvelt
að fjalla, án þess að einstaklings-
bundin sjönarmið ráði ferðinni um
of. Höfundum bóka á umræddu
sviði hættir tíðum um of til að láta
andúð sína eða samúð með stefn-
um og straumum móta niðurstöð-
ur og efnismeðferð með einum eða
öðrum hætti. Svo sem fram hefur
komið virðist mér „Hugmynda-
saga — Frá sögnum til siðskipta"
vera um of undir þessa sök seld,
hvað varðar þá hluta bókarinnar,
sem teknir voru til meðferðar í
þessari umfjöllun. Orkar mjög
tvímælis, hvort þeir eiga erindi til
íslenzkra skólanemenda í óbreyttri
mynd.
Virðist mér sú tímabæra til-
raun, sem Jón Hnefill Aðalsteins-
son hefur gert til ritunar hug-
myndasögu fyrir íslenzka skóla,
ætti að verða mönnum hvatning til
að fást við vandamál hugmynda-
sögunnar og auka veg hennar á
sviði hérlendrar mannkynssögu-
kennslu.
| raðauglýsingar —- raöauglýsingar — raöauglýsingar
gil Frá fjölbrautadeildum
'V Ármúlaskóla og
Laugalækjarskóla
Kennarafundur veröur haldinn föstudaginn
1. september kl. 14.
Nemendur mæti miövikudaginn 6. septem-
ber sem hér segir:
Nemendur 1. námsárs og í fornámi kl. 13.
Nemendur 2. námsárs kl. 14. Nemendur 3.
og 4. námsárs kl. 15.
Ef nemendur geta ekki mætt er áríöandi aö
þeir hafi samband viö viökomandi skóla.
Fræöslustjóri.
Frá grunnskóla
Njarðvíkur
Skólinn veröur settur meö kennarafundi
föstudaginn 1. sept. kl. 13.
Væntanlegir nemendur í 9. bekk komi í
skólann mánudaginn 4. sept. kl. 10 og nýjar
nemendur 7 ára og eldri komi á sama tíma
til innritunar í skólann. Fimmtudaginn 7.
sept. komi nemendur í skólann sem hér
segir.
Nemendur 1., 2., 3. og 4. bekkjar komi kl.
13.
Nemendur 5., 6., 7., 8. og 9. bekkjar komi
kl. 10.
Forskólabörn (börn fædd ‘72) sem ekki
voru búsett í Njarðvíkum 1. des. ‘77 komi
til innritunar mánudaginn 4. sept. kl. 10.
Forskólabörn veröa boðuö í skólann
Tilkynning frá
símleiöis síöar.
Skólastjóri.
Valhúsaskóla
Valhúsaskóli á Seltjarnarnesi mun hefja
starfsemi sína sem hér greinir.
1. september 1978 föstudagur kl. 9.00
kennarafundur.
4. og 5. september mánudagur, þriöjudagur
undirbúningsstörf.
6. september miðvikudagur kl. 14, skóla-
setning í Miögaröi. Skólastjóri.
Hótel Stykkishólmur
auglýsir vetrarverö frá 1. sept.
Eins manns herb.: 5.000-
2ja manna herb.: 7.400-
í veröinu er innifalinn morgunveröur.
fundir — mannfagnaöir
Félagið ísland — DDR
Dr. Bruno Kress, prófessor viö Ernst-Mor-
itz-Arndt-Universitát í Greifswald, heldur
fyrirlestur og spjallar viö áheyrendur Um
efnið.
„íslensk tunga í Þýska alþýðulýöveldinu“
í Auditorium, Hótel Loftleiöum á morgun
föstudaginn 1. sept. 1978, kl. 20.30.
Prófessor Bruno Kress er vel kunnur fyrir
þýöingar sínar á verkum Halldórs Laxness
og vísindastörf í norrænum fræöum.
Allir áhugamenn velkomnir.
Stjórnin.
EFÞAÐER FRÉTT-
NÆMTÞÁERÞAÐÍ
MORGUNBLAÐINU

AUGLYSINGA-
SÍMINN ER:
22480