Morgunblaðið - 21.09.1978, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 21. SEPTEMBER 1978
LITH) UM ÖXL
Erlendur Jónsson skipar ljóðun-
um í þessari þriðju ljóðabók sinni í
þrjá flokka. Fyrsti flokkurinn
heitir Barnaskapur fyrir stríð. I
honum eru fimmtán ljóð. I þeim
næsta eru ljóðin níu. Hann ber
nafnið Alvaran fyrir stríð. Sá
þriðji heitir Norðurrútan ‘39,
flokkur ellefu samfelldra ljóða.
Það er alkunna, að hér áður
fyrrum var ævagömul hjátrú
tengd öllum döfíum vikunnar, en
ekki varð éfí þess vís á bernskuár-
um mínum, að í raun væri hún þá
enn við lýði nema að því er til tók
tveiífíja dajía, laufíardags ojí mánu-
dafís. Lausardafíur var til lukku.
mánudafíur til mæðu. Það var föst
venja í minni sveit, að sláttur
hæfist laufjardafíinn í 12. viku
sumars, ofí aldrei voru í Lokin-
hömrum svo miklar annir við
önnur störf, að ekki væri einhver
látinn f;anf;a að slætti á þeim degi.
Þó hyfífí éfí, að foreldrar mínir hafi
ekki talið þetta skilyrði fyrir
hafjstæðri heyskapartíð, en amma
mín Ofí fjömlu hjúin sjö að tölu
hefðu talið það varhugavert að
brefíða út af hinni fornu venju, og
þau hefðu safít það beinlínis vera
að „freista drottins síns“ að „bera
út“ — eins og það var kallað — á
mánudegi. Éf; held líka, að faðir
minn hefði viljað hliðra sér hjá
því. Það er og einmitt mánudaf?ur-
inn, sem ennþá hvílir yfir örlög-
þrunfiinn skufifii namallar hjá-
trúar. Éfí hef þekkt ofí þekki enn
skipstjóra, sem tækju ekki í mál
að fara fyrsta róðurinn á nýju eða
nýkeyptu skipi á mánudefíi — eða
vfirleitt hefja vertíð með róðri á
þeim óheilla degi.
... Þetta mun nú þykja ærið
skrýtinn innfíangur að umsöf;n um
Ijóðabók, en þó tel éf;, að hann
kunni að verða þeim vissulega
mörfíu til skilningsauka, sem ekki
kannast við þá rótgrónu trú, að
ekki sé giftusamlef;t að hefja
nývirki, sjósókn eða vandséða
langferð á mánudegi. En fyrsta
ljóðið í bók Erlends heitir
Mánudagur. og það hefst þannig:
„Ég kom í heiminn
á mánudegi
árið fyrir kreppuna“
Og hinir sex kaflar ljóðsins
byrja allir svona: „Ég kom í
heiminn á mánudegi". Fæðingar-
dagurinn og til viðbótar nálægð
hinnar illræmdu kreppu verða svo
lesandanum forboði þess, að þrátt
fyrir „einmuna blíðu á hverjum
degi“ eftir fæðinguna kunni lífið
að verða honum allt annað en
leikur, sveininum, sem ekki frekar
en önnur börn hefur neinu ráðið
um komu sína inn í þennan heim,
— verður fyrst um sinn með öllu
áhrifalaus um það, sem fram við
hann kemur, og minnist þess ekki
síðar, en mótast þó af því að meira
eða minna leyti. Skáldið getur svo
eins og annars, er gerist eða
breytist á þessum óvita árum.
Sumt er ósköp smávægilegt, annað
veigameira og súmt þjóðkunnugt,
en allt að einhverju leyti boðberi
þess, sem síðar á að verða virkt á
einn eða annan hátt um þróun
drengsins, sem er fæddur á bæ við
þjóðvcginn, er í sívaxandi mæli
verður boðberi nýs tíma jafnvel á
árum heimskreppunnar. En eins
og tíminn og form og líf um-
hverfisins stendur ekki í stað,
verður vitundar- og hugsanalíf
drengsins skýrara og víðtækara,
og sitthvað af því, sem hefur áhrif
á hann, tekur að festast í minni.
Lækurinn verður leikbróðir hans,
þjóðvegurinn heimili hans, hafið
draumur hans. „Lífsmyndir
hrönnuðust upp og fylltu daga
mína sjónhringum". Og svo kemur
að því, að hann gerir sér grein
fyrir muninum á dreng og telpu,
falleg telpa hrífur hann, —
„strákar eru ljótir, stelpur falleg-
ar:“
„Hún er stelpa.
Ég er strákur.
Hún er í pilsi.
Ég er í buxum.
Hún er öðruvísi.
Ég er öðruvísi.
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Erlendur Jónsson: Fyrir stríð
Almenna bókafélagið - Reykjavik 1978
Við sitjum tvö
saman.
Við horfum á sjóinn
og fjöllin
handan við sjóinn.
Við sitjum tvö.
Ég segi það ekki
en ég hugsa það
að seinna
— seinna
munum við trúlofast
og verða hjón.“
En þetta er frekar hugsun, en
tilfinning. Svo er það næsta ár, að
hann níu ára gamall verður
gagntekinn af fegurð seytján ára
stúlku. Og þeirri bre.vtingu, sem
v'erður á tilfinningalífi hans lýsir
hann á mjög skemmtilegan hátt:
„Þegar Jóhanna
horfir, talar, hlær
skil ég allar
ástarsögur
lestrarfélagsins
þó ég hafi aldrei
lesið þær.“
En samt er hrifni hans af
Jóhönnu „barnaskapur" og svo er
og um þrár hans og drauma og
tilbeiðslu hans á fegurð veraldar:
skýjanna, himinblámans, sólar-
innar, stjarnanna, tunglsins,
sjávarins, fjörunnar, — því að
„blár draumur víkur fyrir svartri
nótt.“ Fullorðna fólkið segir, að
maðurinn sé í innsta eðli sínu
góður, en „mennirnir vondir,
heimurinn verstur" — og gamla
fólkið varar drenginn við heimin-
um. Svo er það dómarinn. Það er
íólkið. „Hvað heldurðu að fólk
segi?“ Og fólkið reynist dómari,
sem ekki verður umflúinn:
„Alls staðar er fólk.
Auga dómarans fylgir þér.
Þú flýrð hann ekki.
Hvað heldurðu að fólk segi?“
Og í barnaskap sínum þykir
honum allt fallegt, hann sjálfur
líka, allt nema fullorðna fólkið.
Það er ljótt. Og heimurinn verður
„eins og títuprjónn
á fingurgómi.
Oddurinn stingur.
Þú kennir til.
Þú kveinkar þér.
Þegar þú ert níu ára
er heimurinn
eins og oddur
sem stingur hold þitt.
Þú grætur.
Þú sérð heiminn
í spegli tára.
Þegar þú ert níu ára
sérðu heiminn
í spegli tára.
En senn birtir
og sjá:
auga þitt fyllist
regnbogum."
Næsta ljóðið heitir Barna-
skapurinn endar, því að nú kemur
að því að drengurinn má vissulega
hugsa til þeirrar „bábilju", að vart
sé lánlegt að hefja vandséða för
sína á mánudegi. Á björtum
júnímorgni reynist það óhaggan-
leg staðreynd, að faðir drengsins
er látinn. „Nóttin hefur lokað
augum hans.“ Allt grætur, grasið,
moldin, jafnvel steinarnir — allt
nema drengurinn. Hann vill ekki
sýna sorg sína, heldur reynir að
steypa yfir sig huliðshjúp. En
þung er hún, sorgin:
„Hjúpurinn fellur.
Ég sný mér undan
og sölt tár mín
falla á kalda jörð
eins og haustregn."
í tiltölulega fáum og látlausum
orðum lýsir skáldið átakanlega
harmi sínum og einstæðingsskap
daginn þann, sem uppboð er haldið
og all't er selt og hann stendur
tómhentur og vorregnið vætir
kalda lófa hans.
Svo verður þá alvaran honum
efst í huga, þegar hann lítur yfir
hið liðna, þó að hann freisti þess
að yrkja sig inn í kyrrð, sem
óhugnaður staðreyndanna fái ekki
rofið. Óhugnaður, segi ég, því það
er auðgert að hugsa sér umskiptin:
Þrátt fyrir heimskreppu, sem
vissulega „herti á hnútum þeim,
sem himnakóngurinn bindur",
hafði drengurinn lifaö í friðuðum
heimi vona og drauma þess barns,
sem nýtur öruggrar forsjár, og nú
er hann föðurlaus og sviptur flestu
því, sem var honum skjól og
skjöldur og dró hulu fyrir augu
hans. Honum verður ljós fátæktin,
hin mjög svo almenna og yfir-
þyrmandi fátækt kreppuáranna,
sem hefur haft gagntæk áhrif á
hugarfar þorra manna, er hann
þekkir. Tvö ljóð sýna hrópandi
andstæður. Hugsunarhátt þeirra
sem ástandið hefur þrúgað svo, að
þeir taka því eins og sjálfsögðu
lífsins lögmáli, og svo hinna, sem á
öllum tímum hafa og verið til,
raanna, sem fátæktin hefur orðið
virkur spori til að nota sér neyð
annarra sér til auðgunar.
Ljóðinu Fyrir stríð lýkur þann-
>K-
„Sögur voru sagðar af frænda
sem fór til Ameríku
um aldamótin
og var orðinn ríkur.
Fátækur barnamaður
frammi í afdölum
vann í happdrætti
og keypti sér armbandsúr.
En hann mátti aldrei
líta á klukkuna,
þá var hlegið.
Maður mátti ekki
bera armbandsúr
nema hafa efni á því.
Maður mátti ekki verða ríkur
nema í Ameríku.
Ein karamella var nóg
og von um betri
framtíð.“
Hitt ljóöið heitir Kreppuorðan
og mætti það gjarnan vera birt í
lesbókum skólanna:
Fátæktin var
eins og moldin og grjótið:
hún var alls staðar.
Sumir óðu hana eins og leðju.
Aðrir reyndu að moka henni frá
sér.
Enn aðrir lögðust flatir
og létu hana verpast
yfir höfuð sér.
„Ég þakká guði
að ég ólst upp í fátækt"
sagði burgeisinn.
Þannig tók hann sinn skerf,
hreinsaði af honum grómið,
fægði hann og slípaði
og hengdi framan á sig
eins og skínandi orðu.“
í þessum flokki er og ljóðið
Hundurinn Doggur. Það mætti
einnig fá rúm í lesbók barna og
unglinga. Svo skrýtilega sem það
kann að koma fyrir sjónir, er það í
rauninni tvígilt sem lesbókarefni.
Góðum kennara gæti það verið
efni í kostulega fræðslustund um
umferðarmál, og svo eru það hin
góðu og gildu varnaðarorð síðasta
erindisins:
„Af dauða hundsins Doggs
skaltu draga þetta dæmi:
berðu reiði þína aldrei
út á þjóðveginn."
Ég hef áður vikið að þeim
áhrifum, sem það muni hafa haft á
drenginn, að heimili hans var í
þjóðbraut. Sú þjóðbraut varð með
hverju árinu sem leið fjölfarnari
tengiliður víðlendustu og þéttbýl-
ustu hluta landsins, og auðvitað
verður það, sem hann ber boð um,
sívirkari áhrifavaldur hugsanalífs
og ímyndunarafls drengsins.
Skáldið segir og í ljóðinu Þjóðveg-
ur:
„Sá sem elst upp við þjóðveg
geymir nið umferðarinnar
í blóði sínu.“
Og í hinu langa lokaljóði bókar-
innar, Norðurrútan ‘39 árið það,
sem hin mikla heimsstyrjöld hefst
— er margslungin lýsing á því, hve
mjög tilbrigði hinnar miklu um-
ferðaræðar verka á skynjun
drengsins, sem nú, sviptur forsjá
föður síns, verður enn næmari en
áður fyrir því sem gerist utan við
hið fyrrum afmarkaða svið barna-
skaparins.
Þessi bók kom mér á óvart, þrátt
fyrir persónuleg kynni af
höfundinum og því sem áður hefur
frá honum komið. Látleysið og allt
að því barnsleg hreinskilnin í
tjáningu skáldsins tók hug minn
því meir, sem ég las bókina oftar.
Þar er engin sýndarmennska,
ekkert falskt skrúð ætlað til að
vekja undrun. Það er lífið sjálft
sem talar, jafnt í barnaskap sem
skýrri hugsun og djúpri alvöru. Og
ég hygg, að lestur Ijóðanna geti
gert ýmsum það ljósara en það var
þeim áður, hve fyrsti áratugur
ævinnar — þegar barnið er frá
degi til dags að uppgötva eitthvað,
sem geymist, leynt eða ljóst —
verður því örlögþrungið — ekki
sízt einmitt á því skeiði, sem er
varhugaverðast og ef til vill sker
úr um framtíð þess.
Hvernig væri að byrja
að brosa með börnunum?
FYRIR skömmu hófst birt-
ing á myndasögunni Manni
og Konna hér í blaðinu og
birtist hún vikulega á
fimmtudögum á þeim stað
í blaðinu, sem myndasagan
um Siggu Viggu birtist
aðra daga. Höfundur
myndasögunnar er Haukur
Halldórsson teiknari, en
það er tryggingafélagið
Hagtrygging h.f. sem
stendur fyrir birtingu
hennar.
„Á undanförnum tveim-
ur árum hefur komið fram
ákveðinn vilji forráða-
manna Hagtryggingar h.f.
til að beina auglýsingafé
félagsins til bættrar um-
ferðarmenningar. Við höf-
um rætt með hvaða leiðum
við næðum sem bestum
árangri og okkur kom
saman um að dýrmætasta
eign okkar væru börnin og
því væri eðlilegast að finna
leið til að vernda þau,“
sagði Haukur Halldórsson,
er hann var spurður um
tildrög þess að hann hófst
handa um gerð þessar
teiknimyndasögu. Haukur
hefur unnið að gerð auglýs-
inga fyrir Hagtryggingu
h.f. frá stofnun félagsins á
árinu 1965 og má nefna að
hann vann töluvert fyrir
félagið í sambandi við
varnaðarorð vegna
breytingarinnar yfir í
hægri umferð fyrir tíu
árum. Þá má nefna að
Haukur hefur unnið tölu-
vert að teiknivinnu fyrir
Umferðarskólann Ungir
vegfarendur en Haukur
rekur eigin teiknistofu
ásamt öðrum.
„Þessar umræður milli
mín og þeirra hjá Hag-
tryggingu h.f. urðu til þess
að ég dustaði rikið af
hugmyndinni um teikni-
myndasögu, er fjallaði um
börnin og umferðina en ég
var búinn að ganga með
þessa hugmynd í maganum
alveg frá því að ég var að
vinna að varnaðarorðum
vegna breytingarinnar yfir
í hægri umferð. Myndasag-
an um börnin Konnu og
Manna lýsir því hvernig
Rætt við Hauk Halldórsson
höfund myndasögunnar
um Konnu og Manna