Morgunblaðið - 23.09.1978, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1978
Bragi Ásgeirsson skrifar frá Leningrad — Fyrri grein;
Eremitagesafnid
Lenin*;rad, er upprunalega hét
Sánkti Pétursborg en frá árinu
1914 einfaldlega Pétursborg hlaut
núverandi nafn sitt árið 1924.
Undirstöðusteininn að borginni
lagði Pétur mikli Rússakeisari
árið 1701. Reis borgin upp á
ótrúlega skömmum tíma jafn-
framt því sem hún varð fljótlega
höfuðborg hins mikla keisaraveld-
is í austri og var það til ársins
1917, er öll stjórnsýsla nýstofnaðs
Ráðstjórnarlýðveldis var flutt til
Moskvu.
Pétur mikli og seinna Elísabet
dóttir hans ásamt Katrínu II,
lögðu öðrum fremur með stórhug
sínum grunninn að orðstír þessar-
ar miklu og velskipulögðu borgar,
sem fljótlega varð ein hin fegursta
í Evrópu. Ekkert var sparað til
þess að upp risu sem fegurstar og
íburðarmestu byggingar á bökkum
Newa-fljótsins og fylla þaer af
fágætum listaverkum. — Einkum
var mikið borið í Sumarhöll Péturs
svo og Vetrarhöllina. Pétur fylgd-
ist vakinn og sofinn með uppbygg-
ingu borgarinnar, sem hann
stjórnaði sjálfur, — lét hann sér
nægja að búa í látlausu timbur-
húsi og gaf sér lítinn tíma til
hvíldar í sumarhúsi sínu er líkt og
Versalir var byggt fyrir utan
borgina með miklum og fögrum
garði og ótal gosbrunnum. Hin
mikla höll er þar var byggð og
kennd er við hann, var fyrst
fullgerð ári eftir andlát hans.
Pétur mikli var grimmur og
óvæginn stjórnandi, en um leið
stórhuga umbótasinni og fyrsti
keisarinn er hafði áhuga á að
tengja Rússland vestrænni menn-
ingu og ýtti undir hvers konar
tæknilegar framfarir. Sánkti
Pétursborg var öllu öðru fremur
hafnarborg, — hlið til vestursins.
Rússneskt virki á eyðifláka er áður
hafði verið í höndum Svía en Pétur
náði af þeim og opnaði þar með
Rússlandi aðgang að Eystrasalti.
Pétur I, sem réttilega hlaut
viðurnefnið mikli, var ekki einung-
is mikilmenni í orðsins fyllstu
merkingu, heldur og mikill að
vallarsýn og samsvaraði sér vel,
þótt hann væri tveir metrar og sjö
sentimetrar að hæð. Þrátt fyrir
framfara- og menningarást sína
var hann fyrir margt frumstæður
og fara margar sögur af óvenjuleg-
um háttum hans og uppátækjum.
Hann trúði í fyrstu meir á eigin
jötunkrafta en á orku vélanna, og
þannig tókst t.d. eitt sinn með
snarræði að forða því að hann
reyndi að stöðva vél með handafli
einu, sem hefði orðið til að hann
hefði misst höndina! Hann var
áhugasamur tómstundatannlækn-
ir og hafði þann sið, ef hann vissi
af einhverjum með tannverk í
næsta nágrenni, að hafa engar
vöflur heldur draga út úr viðkom-
andi tönnina! Hann varðveitti
tennur fórnardýra sinna og er t.d.
lítill sekkur með hluta þeirra til
sýnis á Eremitage-safninu. í
sumarhúsi hans getur m.a. að líta
risastórt staup í glerkassa á miðju
borði og segir sagan að hann hafi
verið vanur að kalla þá á sinn fund
er hann grunaði að sætu í
svikaráðum við sig (en þeir voru
margir), — fylla staupið af Vodka
og láta þá drekka í botn í einum
teyg!
— Það hefur mikið verið reynt
að halda á loft hinum frumstæðari
eiginleikum hans og eigna Katrínu
miklu, að hafa lagt grunninn að
fjársjóðum Eremitaga-safnsins.
En það er ekki með öllu rétt því að
vitað er að hann lét rússneskan
höfuðsmann Jurij Kaliogriwow að
nafni kaupa fyrir sig vel á annað
hundrað málverk í Antwerpen og
Brússel m.a. verk eftir Rubens,
van Dyck, Remhrandt, Jan Steen,
van Ostade, Wouwerman og
Brueghel. Þá stofnaði hann tvö
söfn, skipasafn og eins konar
náttúrugripasafn, þar sem allt
mögulegt var til sýnis, t.d. steinar,
skeldýr, útstoppuð dýr o.fl. —
Pétur hafði líkt og svo margir
einvaldar tímanna mikinn áhuga á
kynlegum náttúrufyrirbærum og
við hirð hans var mikið um dverga
og risa, sem hann lét búa til
eftirlíkingar af eftir dauða þeirra.
Safni þessu tilheyrði einnig bóka-
safn og stjörnuturn til rannsóknar
himintungla. Hann hafði mikinn
áhuga á að miðla öðrum áhuga-
málum sínum og fann upp óbrigð-
ul ráð til að lokka gesti á söfnin, en
hverjum er lagði leið sína þangað
var boðið upp á vodkaglas!
Órólegir tímar fylgdu í kjölfar
dauða Péturs mikla og fjórir
keisarar og keisaraynjur settust í
valdastól á sextán árum: Katrín I,
Pétur mikli Rússakeisari.
Pétur II, Anna I og Iwan VI. Það
var fyrst þegar Elísabet, dóttir
Péturs mikla, komst til valda að
regla komst aftur á hlutina. Hún
var við völd í 21 ár og það var
einmitt í hennar tíð að bygging
Vetrarhallarinnar var hafin og
fagurlistaakademían var stofnuð.
Vetrarhöllin er verk ítalska
húsameistarans Bartolemeo
Rastrelli, sem var sonur mynd-
höggvara þess er gerði' margar
standmyndir af Pétri mikla og
einnig eftirmynd þá af honum í
fullri stærð er getur að líta í
stórum glerkassa í Vetarhöllinni.
Það er mjög lifandi mynd af Pétri
þar sem hann situr valdsmanns-
legur og í fullum skrúða, — höfuð
hans og andlitsdrættir voru form-
aðir með hliðsjón af dánargrímu
hans.
Þó ótrúlegt sé tók einungis átta
ár að fulleera Vetrarhöllina og
síðar bættist hin þrefalda
Eremitage-bygging við. Sama árið
og byggingin var fullgerð dó
Elísabet. Nú tók Pétur III við, en
valdatíð hans náði aðeins yfir
hálft ár, þar sem Katrínu konu
hans lá svo á að verða ekkja, og
gerast keisaraynja. Stuðnings-
menn hennar gerðu honum sam-
særi, m.a. vegna illa þokkaðrar
aðdáunar hans á Friðriki II
Prússakonungi.
Vetrarhöllin er út af fyrir sig
ævintýralegur heimur, hin glæsi-
lega framhlið var það eina sem
uppi stóð eftir brunann mikla árið
1837, en höllin var endurbyggð.
Hin risastóra bygging telur 1050
herbergi 1786 glugga og 117
tröppuganga. Samt er byggingin á
engan hátt yfirþyrmandi og hún
kemur mönnum svo fyrir sjónir að
vera þægileg til íveru sem er í
hæsta máta óvenjulegt með slíkar
hallir. Forhliðarnar í austur,
norður og suður prýða 174 mynda-
styttur, sem virðast vaka yfir
borginni, — viðbótin
Eremitage-byggingin veit svo í
vestur.
Það fara miklar sögur af
Katrinu II keisaraynju svo sem
margur veit, — taumlaust ástalíf
hennar mun best þekkt á Vestur-
löndum og mun ég því ekki
fjölyrða um það hér. En umsvif
hennar á öðrum sviðum eru miklu
minna þekkt, einkum á menn-
ingarsviðinu og mun ég því fjalla
örlítið um það. Hér var vissulega
um óvenjulegan kvenmann að
ræða, lífsþyrstan og drottunar-
gjarnan. Umhugsunarlaust valdi
hún sér ást- og vildarmenn og tók
ekki hið minnsta tillit til skoðana
ráðherra sinna. Hún tók sér til
fyrirmyndar hugmyndir Péturs
mikla til keisar^dæmsisins og
leitaðist á öllum sviðum að líkja
eftir honum. Hún leyndi því ekki,
að hún mat rit Péturs til jafns við
Biblíuna.
Katrín, sem var prinsessa
lítilsiglds þýsks furstadæmis,
Anhalt-Zerbst, mun hafa séð lykil
að miklum frama með hjúskap
sínum og hinum reikula syni
Elísabetar keisaraynju Pétri stór-
fursta, en hann hafði meiri áhuga
á leikbrúðum og tindátum en konu
sinni, sem hann vanrækti og mun
hafa haft lítinn áhuga á listum.
Tengdamóður sína hataði hún og
henni kom ekki til hugar að fara
að ráðum hennar né taka minnsta
tillit til hennar, sem hún taldi að
lítillækkaði sig svo oft. Hins vegar
virti hún hana fyrir hlut hennar
að framgangi lista, — fagðurlista-
skólinn var mikilvæg stofnun og
valið á Rastrelli sem húsameistara
vísaði á góðan smekk.
Katrín notaði hluta tíma síns til
að lesa franska rithöfunda er
höfðu best ritað um siðgæði,
náttúru og trúarbrögð — hún lá
yfir ritum Voltaire, Jean Jaques
Rousseau ásamt alfræðibóka-
höfundum og hún las „De l‘Esprit“
eftir Helvetius. I raun réttri mátti
telja hana lærða konu með víða
yfirsýn. Hún stóð í bréfaskriftum
við Voltaire, Helvetius og Diderot,
— velti því fyrir sér, af hverju
Voltaire, sem hafði skrifað bók um
Karl 12. Svíakonung hefði ekki
lokið við rit sitt um keppinaut
Karls, Pétur mikla. Væri hugsan-
legt að hann skrifaði einhvern
tíma sögu hennar? Friðrik mikli
Katrín II keisaraynja.
hafði boðið Voltaire, til hallar
sinnar Sanssouci i Potsdam og
haldið honum þar sem eins konar
sýnigrip í þrjú ár. Tilhugsunin lét
hana ekki í friði né heldur löngun
hennar til að verða hlutgeng í hópi
þessara miklu andans- og valda-
manna,. — í því skyni bauð hún
frönskum lærimeistara
d‘Alembert að nafni til hirðarinn-
ar sem uppalanda sona sinna og
stakk einnig upp á því við Diderot
að hann kæmi til hirðar hennar og
lyki þar við alfræðirit sitt. Af
sömu ástæðu safnaði hún vest-
rænni list en vanrækti um leið
hæfileikamenn í eigin ríki. Jafn-
framt keypti hún bókasöfn
Voltaire og Diderots þrátt fyrir að
hún um leið léti sér fátt um
finnast varðandi stofnun rúss-
neskrar rithöfundaakademíu. Hún
dáðist að frönskum frjálshyggju-
mönnum, en ef einhver leyfði sér
að skrifa eitthvað í þá áttina í
Rússlandi hafnaði hann fljótlega í
fangelsi. En slík aðdáun á hinu
erlenda og um leið vanmat á eigin
samlöndum var (og er) ekkert
óvenjulegt í sögunni. Þetta er
svipaö því að amerískir lista-
safnarar höfðu lengi vel ekki hinn
minnsta áhuga á því sem var að
gerast á vinnustofum í New York á
sama tíma og þeir sópuðu að sér
myndum frá París. Okkur finnst
þetta órettlátt en við skulum ekki
gleyma því, að viðkomandi er þetta
ósjálfrátt. Þannig lét Katrín sér
vísast fátt um finnast, að á sama
tíma og hún jós út peningum til
kaupa á erlendum bókasöfnum og
listaverkum, birtust t.d. svohljóð-
andi textar í smáauglýsingadálk-
um dagblaða Pétursborgar: „Til
sölu sextán ára bóndadóttir, með
góða hegðun, fyrir aðeins tuttugu
rúblur" eða „Til sölu góður tón-
listarmaður, prýðilegur í matseld
fyrir 800 rúblur“. Næstum í sömu
andrá gaf hún fyrirmæli um að
kaupa safn Brúhl greifa í Dresden
fyrir 180.000 rúblur.
Katrín varð fjótlega mjög fær í
refskák stjórnlista og notfærði hér
kænsku sína út í ystu æsar —
einnig hvað það snerti að kaupa
listaverk á alþjóðlegum markaði.
Hún varð þó fljótlega áþreifanlega
vör við það, að menningaráhugi
hennar, áskrift að helstu bók-
menntum og bréfasambönd við
andans jöfra Evrópu, nægðu þó
ekki til að gera hana hlutgenga í
röðum þeirra, sem hún þó sótti svo
fast. Bæði Diderot og d'Alembert
höfnuðu að koma til hirðar henn-
ar. En er sendiherra hennar í
París, Dimitrij Galitzin, lét hana
vita árið 1765, að Diderot væri í
fjárþröng og hugleiddi jafnvel að
selja bókasafn sitt, er hann hafði
viðað að sér á meðan hann vann að
alfræðiriti sínu, — þá sýndi hún
það örlæti að bjóðast til að kaupa
það og galt meira fyrir en Diderot
setti upp. — Um leið gerði hún
hann að umsjónarmanni bóka-
safns síns, sem var stórsnjallt
herbragð. Er hún frétti svo að
Diderot haði einnig látið mestan
hluta handrita sinna fylgja bóka-
safninu varð hún svo glöð að hún
galt honum laun fyrir umsjón
ssafnsins í 50 ár fyrirfram. Þar
með hafði Diderot 41.000 „livres“
til umráða sem var stórfé í hans
höndum. í sömu andrá varð Katrín
virt og þekkt í röðum heimspek-
inga.
Eftir þetta voru það einmitt
heimspekingarnir sem urðu bestu
liðsmenn hennar við kaup lista-
verk og þeir höfðu hér miklu meira
vit á málum heldur en sendiherrar
hennar og þekktu alla, smáa sem
stóra listaverkasala og vissu um
öll mikilvæg uppboð. Auk þess
voru sumir þeirra og þá einkum
Diderot sérfræðingar og áhrifa-
valdar í málefnum listarinnar.
Katrín var einnig mjög örlát þeim
er hún taldi sig geta haft gagn af
og Diderot sýndi einnig þakklæti
sitt á margan hátt. Er Galitzin
sendiherra hennar var falið að
útvega myndhöggvara til að gera
minnismerki um Pétur mikla og
bauð 300.000 liveres fyrir, þá fékk
hann þrjú tilboð frá nafnkenndum
myndhöggvurum upp á 400.000, —