Morgunblaðið - 12.11.1978, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. NÖVEMBER 1978
63
Kynslóðin sem nú
vex úr grasi er
undartega hljóð
Ef við viljum gera okkur grein
fyrir því, sem er að gerast í
Póllandi í dag, verðum við ætíð
að hafa eitt í huga: Heimsstyrj-
öldina síðari, eða stríðið eins og
það er kallað í daglegu tali. Það
er að vísu farið að liða á fjórða
áratug frá því að stríðinu lauk,
en frá þeim höfuðatburði liggja
öriögsímu inn á öll svið þjóðlífs-
ins. Það fyrirkomulag, sem nú
ríkir á sviði stjórnarfars, efna-
hagslífs og menningarmála á
rót sina að rekja til niðurstöðu
stríðsins, og þá ekki hvað sízt á
fundi leiðtoga Bandamanna í
Jalta í ársbyrjun 1945. Þar að
auki þurfa menn að muna, að
Pólland var í rúst eftir stríðið. I
Varsjá stóð bókstaflega ekki
steinn yfir steini. Svo var um
flestar aðrar borgir og bæi í
landinu, nema hvað Kraków,
hinni fornu höfuðborg landsins,
tókst að bjarga með snarræði á
síðustu stundu. Endurbyggingin
var gífurlegt átak. Nú eru t.d.
engar rústir sjáanlegar í Varsjá.
Elzti borgarhlutinn var byggður
svo sem hann var fyrir stríð, en
byggingar frá fyrstu tveim
áratugunum eftir stríð eru í stíl
rússnesks sósíalrealisma, en
nýjustu byggingar eru úr stein-
steypu, gleri og áli í alþjóðlegum
kassastíl. Þannig endurspeglast
stjórnmál og efnahagslíf í bygg-
ingasögu Varsjár.
Sá sem þetta mælir er Arnór
Hannibalsson, en hann stundaði
nám í Varsjá og Kraków og er
ágætlega kunnugur málefnum
Póllands. I sumar sat hann
ráðstefnu heimspekinga þar í
landi.
— Bera þá nýjustu byggingar
í Varsjá vott um það, að
Pólverjar séu að hallast á
vestursveifina?
— Það er nú líklega ekki
alveg rétt til orða tekið. En það
má segja sem svo, að þegar
núverandi stjórnendur komust
til valda í árslok 1970, hafi þeir
tekið mikilvægar ákvarðanir
sem móta ástandið í landinu í
dag. Þessum ákvörðunum hafði
verið frestað óhóflega lengi, og
reyndar má segja, að mörg þau
fyrirheit sem gefin voru 1956, er
Gomulka komst til valda, hafi
aldrei verið efndr Uppþotin í
Gdansk og Szczecin 1970 urðu
vegna verðhækkana á matvæl-
um, en í raun var spurt um
forsendurnar fyrir efnahagsþró-
un landsins. Niðurstaðan varð
sú, að lagðar voru á hilluna allar
hugmyndir um sérstaka lífs-
háttu fólksins og frábrugöna
þeim, sem teknir hafa verið upp
annarsstaðar í Evrópu. Fólks-
bifreiðin, þetta tákn einka-
neyslu og kjarnafjölskyldu, var
sett ofarlega á lista lífsnauð-
synjanna. Samið var við Fiat
um framleiöslu á pólskum
Fiat-bílum, og var það liður í
alhliða uppbyggingu þungaiðn-
aðar í landinu. Verið er að reisa
risavaxið stáliðjuver í Katowice
(annað var fyrir í Nowa Huta
hjá Kraków), samið hefur verið
við Massey-Ferguson um smíði
dráttarvélaverksmiðju o.s.frv.
Öll þessi mikla uppbygging
hefur svo leitt til þess að
Pólverjar hafa tekið lán á
Vesturlöndum og er talið að þeir
skuldi nú þar um 14 milljarða
dollara. Afborganirnar einar
nema háum upphæðum og valda
því að Pólverjar verða að gera
allt sem hægt er til að afla
gjaldeyris. Ennfremur hefur
komið i ljós að öll þessi mikla
iðnaðaruppbygging tekur lengri
tíma en ætlað var í fyrstu.
— Er það af því að aftur kom
til uppþota í landinu sumarið
1976?
— Þar sem þungaiðnaðurinn
situr í fyrirrúmi er minna
afgangs en æskilegt er til
annarra greina atvinnulífsins.
Ef bændur eiga að geta fullnægt
eftirspurn í landinu eftir mat-
vörum, þurfa þeir að fá nægi-
lega hátt verð fyrir afurðir sínar
til að geta keypt rekstrarvörur
til búanna, vélar, tilbúinn áburð
og fóðurvörur. I júní 1976
ákváðu stjórnvöld að hækka
verulega verð á landbúnaðaraf-
urðum, en sú ákvörðun mætti
harðri mótspyrnu í borgum og
bæjum og var fljótlega dregin
til baka. Hins vegar tóku
stjórnvöldin upp á því að stofna
sérstakar verzlanir, þar sem
hægt er að fá kjötvörur á
markaðsverði. En almenningur
hefur vart efni á að kaupa mikið
í þeim búðum og því eru langar
biðraðir í ríkisverzlunum í hvert
sinn og kjöt kemur þangað á
niðurgreiddu verði. En öldurnar
sem risu sumarið 1976 hefur nú
lægt, og er allt kyrrt að kalla.
— Þótt Pólland beini verzlun-
arviðskiptum sínum til Vestur-
landa, er það samt ekki áfram
undir handarjaðri Sovétríkj-
anna?
— Austantjaldslöndin hafa
öil stóraukið viðskipti sín við
Vestur-Evrópu og Ameríku á
undanförnum árum. Sovétríkin
hafa keypt þar flestar þær
tæknivörur sem nöfnum tjáir að
nefna auk korns, sem þau hafa
keypt í stórum mæli frá Banda-
ríkjunum og Kanada. Eg get
— Rœtt við
Arnór
Hannibalsson
um ferð til
Póllands
sl. sumar
varla ímyndað mér hvað yrði, ef
vestræn ríki skrúfuðu einn
góðan veðurdag fyrir öll við-
skipti og efnahagsaðstoð við
Austur-Evrópu. Astandið þar
yrði ekki björgulegt. Vestan-
tjaldsviðskiptin breyta því samt
ekki að Sovétríkin og fylgiríki
þeirra eru sérstök markaðsheild
út af fyrir sig. Efnahagsbanda-
lag A-Evrópuríkjanna er og með
öðrum hætti en EBE, efnahags-
bandalag Vestur-Evrópu. Það
síðarnefnda byggir á frjálsum
tilflutningi auðmagns og vinnu-
afls, en svo er ekki eystra. Þar
fara öll viðskipti fram á grunni
tvíhliða samninga og frjáls
gjaldeyrisviðskipti tíðkast þar
ekki í milliríkjaverzlun. Reynd-
ar hefðu lönd eins og Pólland
hag af því að frjáls gjaldeyris-
viðskipti yrðu tekin upp. Þá
myndi framleiðni einstakra fyr-
irtækja endurspeglast í verðlagi
og þau fyrirtæki sem framleiða
tiltölulega góða vöru miðað við
verð standa betur að vígi en
önnur og framleiðsla þeirra
njóta eftirspurnar innan mark-
aðssvæðisins. En eins og nú er
ákveða pólitísk yfirvöld verð, og
enginn veit í rauninni hvert er
hið raunverulega markaðsverð
vörunnar. En Sovétríkin halda
fast í þetta, að stjórnvöld ákveði
verð en ekki markaðsaðstæður,
svo og í tvíhliða verzlunarsamn-
inga.
— Tékkneskur andófsmaður
lét í Ijós þá trú í sumar, að hann
gæti átt von á Dubcekisma í
Póllandi, m.a. vegna þess hve
kirkjan er þar sterk. Hvað
finnst þér um þetta?
— Það var sú tíð, þegar
Leszek Kolakowski var enn í
Póllandi og mátti láta til sín
heyra þar, að talað var um
„pólskan sósíalisma“. En riú
spyrja menn um það, hversu
mikið og hvað þeir geta keypt
fyrir kaupið sitt. Og núverandi
stjórnvöld hyggjast efla efna-
lega velferð landsmanna. Þess
má og geta, að þau tóku
tiltölulega mildilega á eftirmál-
unum eftir uppþotin 1976. Hin-
um fangelsuðu voru gefnar upp
sakir, og Edward Lipinski, einn
virtasti hagfræðingur Pólverja,
sem ásamt öðrum stóð fyrir
aðstoð við þá, hefur verið látinn
óáreittur. Hins vegar sé ég
engan Dubcek í uppsiglingu,
jafnvel ekki úti við sjóndeildar-
hring. Þetta fer þó mikið eftir
því, hvað eftirmenn Brésnéffs
gera, hvort þeir halda dauða-
haldi í óbreytt ástand umfram
allt eða breyta einhverju.
Kaþólska kirkjan er þjóðar-
stofnun Pólverja. Á 19. öld var
Pólland skipt milli þriggja
nágrannastórvelda. Tilvera
Póllands sem sjálfstæðs - ríkis
varð spurningin um lýðræði í
Evrópu, og svo er enn. Rússar og
Þjóðverjar bönnuðu svotil alveg
pólskt mál á yfirráðasvæðum
sínum i Póllandi. Þá var það
kirkjan sem hélt uppi pólsku
máli og menningu. Kirkjan er
sterk í Póllandi núna vegna þess
að hún er allsendis óháð ríkinu
og ekki flækt í neina valdaref-
skák. Frelsi sitt og þann sið-
ferðilega myndugleik sem kirkj-
an hefur öðlast, hefur hún notað
viturlega og gætt þess að blanda
sér ekki í stjórnmál. En kirkjan
hefur staðið fast á rétti sínum
og kristinna manna undir for-
ystu Stefáns kardinála
Wyszynskis. Hann sat um árabil
í fangelsi og nýtur óskoraðrar
virðingar þjóðarinnar. Presta-
skólar eru þéttsetnir, klaustrin
þurfa ekki að "kvarta yfir nýliða-
skorti, kirkjur vel sóttar. Kjör
pólsks biskups til páfa er
rökrétt. Hins vegar sé ég ekki
nema mjög óbein tengsl milli
trúfrelsis kaþólskra manna í
Póllandi og hugsanlegrar upp-
komu Dubcekisma, en með því
orði hlýtur að vera átt við
stefnubreytingu æðstu forystu
Flokksins.
— Hvað er að segja um
menningarmál og listir?
— Það ber þá til þess að taka,
að stríðið hefur verið efst í huga
skálda og rithöfunda þau nær-
fellt 40 ár frá því það hófst. í
styrjöldinni fórst fjöldi skálda
og menntamanna, og eftirstríðs-
kynslóðin hlaut að reyna að gera
sér grein fyrir því sem gerðist
og að komast yfir þær þjáning-
ar, er styrjöldin olli. Af þeim
sem rituðu eftirminnilega um
atburði stríðsins má nefna Zofiu
Naikowsku og Tadeusz Borowski
(sem stytti sér aldur 1952). Enn
eru lifandi nokkur af þeim
skáldum sem hösluðu sér völl
eftir stríðið, og meðal frábærra
rithöfunda af þeirri kynslóð má
nefna Jerzy Andrzejewski og
Kazimierz Brandys. Síðar kom
svo fram á sviðið Tadeusz
Rózewicz, sem er afbragðs ljóð-
skáld og leikritahöfundur. Eini
rithöfundurinn, sem að ein-
hverju marki er kunnur hér á
landi af kynslóð hans, er
Slawomir Mrozek. Eftir pólska
vorið í október 1956 ruddi ný
kynslóð sér til frama í listum og
í fáum löndum í Evrópu var jafn
mikið um að vera á því sviði og í
Póllandi beggja vegna við 1960.
Ung skáld komu fram næstum
daglega, tónlist blómgaðist,
pólskar kvikmyndir urðu á
stuttum tíma kunnar víða um
heim. Þjóðarleikhúsið, þjóðleik-
hús og óperuhús, tók þá til
starfa í nýendurbyggðu húsi í
Varsjá. Bohdan Wodiczko hafði
með höndum forstöðu þess um
tíma. En í marz 1968 urðu
þáttaskil. Þá hafði verið sett
upp í Varsjá leikritið „Dz.iady"
(Forfeðurnir) eftir þjóðardýr-
ling og þjóðskáld Pólverja,
Adam Mickiewicz. (Hann var
samtímamaður Jónasar Hall-
grímssonar og hlutverk hans í
pólskri sögu var svipað og
Jónasar hér á Islandi). Leikrit
þetta fjallar um sameiginlega
baráttu pólskra og rússneskra
lýðræðissinna gegn keisara-
stjórninni rússnesku. En nú brá
svo vlð að leikrit þetta var
bannað. Stúdentar mótmæltu
þessu, en mótmælin voru kæfð
með lögregluvaldi. Atburðir
þessir tengdust valdabaráttu í
forystu flokksins. I kjölfarið
voru margir menntamenn rekn-
ir í útlegð. Pólskt mennta- og
listalíf ber enn merki þeirrar
blóðtöku. Og það verður að
segjast eins og er að kynslóðin
sem nú vex úr grasi er undar-
lega hljóð. Ef til vill er það af
því að hugsjónir eru ekki í tízku
um þessar mundir. Qg eru þá
ekki allir Vesturlandamenn á
þeim sama báti?