Morgunblaðið - 30.11.1978, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1978
Arfur
frá eldri
skólum
Ilcr á cltir ícr kaíli úr Sögu
Rcykjavíkurskóla eftir Heimi
borleifssoni
Þegar rætt er um skólalíf í
Reykjavíkurskóla, er eðlilegt, að
sú spurning vakni, hvað það er í
skólalífinu, sem telja má arf frá
eldri skólum og hvað verður til í
skólanum sjálfum. Þessu er vand-
svarað, því að enn hefur ekki verið
gerð nein heildarrannsókn á sögu
hinna eldri skóla í Skálholti, á
Hólum, Hólavelli (Reykjavíkur-
skóla eldri) og Bessastöðum.
Efnislegur arfur er enginn nema
fáeinar bækur, sem finna má í
gamla skólabókasafninu,
BSR-safninu. I þessum inngangs-
kafla verður því ekki reynt að gera
neina skipulega grein fyrir þeim
andlega arfi, sem kann að hafa
borizt frá eldri skólum til Re'ykja-
víkurskóla hins yngra. Látið
verður nægja að tæpa á nokkrum
atriðum, sem til álita koma.
Orðið herranótt ber oft á góma,
þegar rætt er um arf frá eldri
skólum í Reykjavíkurskóla nútím-
ans. Lítum ögn nánar á þetta
fyrirbæri. Sá siður var í Skálholts-
Horft til noröurs yfir skólablettinn áriö 1903.
Úr bók Heimis Þorleifssonar:
Sögu Reykjavíkurskóla
skóla, að piltar héldu hátíð á
haustin, sem þeir kölluðu herra-
nótt. Við það tækifæri var bezti
nemandi skólans, dúxinn, tekinn
til konungs og honum fengið
ríkisepli og veldisspíra, en kóróna
sett á höfuð honum. Við hlið
konungs voru embættismenn að
þeirra tíðar hætti, þ.e. stiftamt-
maður, biskup og dómendur. Þetta
var því eins konar tjáning á
embættis- og mannvirðingastiga
þáverandi samfélags, eins og menn
tíðum höfðu í frammi við karnival
miðalda. Piltar brugðu sér einn
dag í gervi þeirra valdsmanna,
sem þeir vildu helzt líkjast. Við
þetta tækifæri flutti biskup ræðu,
sem kölluð var Skraparotsprédik-
un, en veran Skraparot réð fyrir
þeim ágætu nauðþurftum, tóbaki
og kertum. Inntak ræðunnar var
að biðja menn að halda sparlega á
þessum gæðum um veturinn, svo
að þau entust frá jólum til páska.
Eftir prédikunina. var sunginn
sálmur, tileinkaður Skraparot, og
var þetta vers í honum:
Grábrókarríkjum gef þú not,
gráðugt þig biðjum Skraparot,
að veggjabirnir fælist frá,
sem fýsast vorum kertum ná.
Bezta tóbaki být því oss.
Beinatröllin þér veiti koss.
Haustkarnivalið, sem kallað var
herranótt, mun hafa flutzt til
Reykjavíkur, þegar skóli var
settur á Hólavelli. Er mælt, að
veldisspíran, kórónan og ríkiseplið
hafi veriö flutt með skólanum til
Reykjavíkur. Sú breyting varð þó
og mjög í takt við tímann, að
ráðherrar bættust við með kon-
ungi. Um aldamótin 1800 virðist
herranæturhaldið hafa lagzt niður
Hólavallaskóli. — Teikningar eftir Jón Helgason.
J
og Skraparotsprédikunin með því,
enda höfðu skólakómidíurnar nú
haldið innreið sína. Það er at-
hyglisvert við gömlu herranóttina,
að skóladúxinn skipar þar æðstan
sess. Þessi dúxadýrkun birtist
aftur á síðasta þriðjungi 19. aldar
(1867—1901), en þá höfðu dúxarnir
þau forréttindi að mega færa upp
skólaballið með dóttur æðsta
valdsmanns Reykjavíkur (síðast
landshöfðingjadótturinni).
Árið 1796 var fyrsta skóla-
kómidía Sigurðar Péturssonar
sýnd í Hólavallarskóla. Nú var
skólinn kominn í þéttbýli, og það
varð hvati þess, að piltar léku
eitthvað annað en eftirlíkingar
fornra valdsmanna. Hólavallar-
sveinar buðu verzlunarmönnum í
Reykjavík á leiki sína og þáðu
aftur heimboð, þar sem veitt var
rommpúns. Hér var byrjað að feta
hinar hálu brautir samskipta við
freistingar bæjarlífsins. En brátt
fluttist skólinn aftur úr bæ í sveit,
og því urðu skólakómidíurnar ekki
langlífar að þessu sinni. Þær
fæddust og söfnuðu aftur með
Hólavallarskóla og voru ekki
vaktar að nýju fyrr en í Reykja-
víkurskóla hinum yngri. Þar urðu
skólakómidíurnar, sem leiknar
voru í jólaleyfum pilta, umtals-
verður þáttur í skólalífi og bæjar-
lífi, í raun fyrsta leikhús Reykja-
víkur.
Tolleung er gjarnan talin til
hins elzta, sem þekkist af skóla-
venjum. Því miður er aldur hennar
og uppruni óljós, en elzta heimild,
sem fundizt hefur um hana, er frá
árinu 1888. Ekki virðist orðið
tollering nefnt í heimildum um
vígsluathafnir yfir busum á Bessa-
stöðum, sem þó voru margvíslegar.
Einna líkust tolleringu var sú
athöfn, að tveir piltar fóru með
hvern busa suður að Bessastaða-
tjörn og óðu með hann út í
tjörnina. Þegar komið var á
nokkurt dýpi lyftu piltarnir tveír
busanum upp, höfðu á honum
endaskipti og dýfðu höfði hans
ofan í vatnið. Fóru sumir busanna
með axlirnar ofan í, svo að lá við
köfnun. Ýmsar aðrar vígsluat-
hafnir höfðu Bessastaðamenn
(descensiones, jambus), en aðal-
átriðið var þó hjá þeim, að piltar
sórust í eins konar fóstbræðralag.
Þeir hétu því að halda trúnað hver
við anna, ef eitthvað bjátaði á, og
bundust þagmælskueiðum. Vatns-
vígslur Bessastaðamanna áttu sér
fordæmi í Hólavallarskóla, en þar
fóru eldri nemendur með busana
inn i Laugar til þess að ausa þá
vatni. Var talið við hæfi, að piltar
hlypu í einum spretti frá Hólavelli
og inn að Laugum. Talið hefur
verið, að einhvers konar vatns-
vígslur hafi tíðkazt í Skálholti og á
Hólum. í Reykjavíkurskóla er
sáralítið minnzt á vatnsnotkun við
busavígslur, en vera kann, að þær
hafi eitthvað tíðkazt. Til þess
bendir heimild frá 1897, en þá er
talað um, að busar hafi fengið á
sig væna gusu úr nýjum vatns-
pósti, sem settur hafði verið á
skólabrunninn. Meginreglan við
tolleringu var sú, að hún fór fram í
fyrstu frímínútum á hverju hausti
og var framin á skólablettinum,
svo sem enn er siður.
Þagmælskueiðar pilta í Bessta-
staðaskóla eru vafalaust eitt af
því, sem gekk í arf til nýja skólans
í Reykjavík. Þetta kemur fram í
pereatsdeilunum, og enn betur
birtist það, þegar piltar fóru að
stofna með sér félög. Varla verður
sagt, að þar hafi margt gerzt, sem
ekki mátti spyrjast, en engu að
síður gilti hin strangasta þagnar-
skylda meðal félaga. Ekki mátti
segja frá neinu, sem gerðist á
fundum, og stóð sú skipan fram
um 1880. Kennarar máttu ekki
koma nærri þessum félögum, og
var sú regla í gildi til ársins 1900,
en þá var kennurum í fyrsta sinn
boðið á Framtíðarfund. Gott dæmi
um trúnað pilta við sameiginlegan
málstað var samstaðan í 2. bekk
haustið 1903, þegar rifin voru blöð
úr einkunnarprótókolli. Hálfri öld
seinna sagði einn bekkjarsvein-
anna í grein um þessa atburði: „Eg
ætla ekki að segja hver þessi
bekkjarbróðir minn var fsem reif
blöðin út], ég hef aldrei gert það og
ætla ekki að gera.“
Á Bessastöðum voru skemmtan-
ir skólapilta einkum fólgnar í söng
og líkamsíþróttum, en íþrótta-
greinar voru glíma, sund og
„hnattleikur". Á sviðis sönglistar-
innar var lögð stund á tvísöng og
hét það „að fara upp“ eða „fara í
bassa", eftir því, hvort menn
sungu efri eða neðri röddina.
Óhætt mun að segja, að söng-
mennt hafi haldið áfram að skipa
veglegan sess í skólalífinu, eftir að
skólinn kom til Reykjavíkur, þó að
segja megi, að minna hafi borið á
honum tiltölulega en á Bessastöð-
um. Söngur í Reykjavíkurskóla var
bæði stundaður undir forystu
söngkennara skólans og í frjálsum
samtökum pilta. Fyrsti söngkenn-
arinn, Pétur Gudjohnsen, var
brautryðjandi íslenzkra tón-
mennta og hann hélt fyrsta
konsertinn í Reykjavík með piltum
sínum um 1860. Ýmsir skólapiltar
urðu auðvitað síðar kunnir fröm-
uðir söngs og tónmennta. Nægir
þar að nefna Bjarna Þorsteínsson,
Árna Beintein Gíslason og Sigfús
Einarsson. Ekki verður skilizt við
sönglistina án þess að nefna
skólabænina. Hún kann að vera
einn elzti arfur, sem Reykjavíkur-
skóli þáði frá eldri skólum. Texti
kvöldþænarinnar var eftirfarandi:
Sje nafn Drottins Jesú Kristi
blessað, halelúja.
Nú hjeðan af og að eilífu, halelúja.
Ó, þú, eilífur guð, ísraels trúfasti
verndari, hver aldrei syfjar,
vak þú yfir oss til verndar og
blessunar bæði á nóttu og degi.
Fyrirgef oss af miskunn þinni í
Jesú nafni allar vorar yfirtroðslur,
og unn oss undir skjóli og skugga
þinnar miskunnar að lifa í þínum
ótta
og öðlast að síðustu eilífan fögnuð
og gleði
fyrir Jesú Kristum, þinn son, sem
með þér og
heilögum anda lifir og ríkir, einn
sannur guð,
blessaður frá eilífð til eilífðar.
Amen.
Hópur af skólapiltum fyrir utan skólann aldamótaárið 1900.