Morgunblaðið - 01.12.1978, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. DESEMBER 1978

Hvernig kaupin
gerast á eyrinni
Á NÆSTUNNI kemur út hjá Almenna bókafélaginu bók eftir Baldur
Guðlaugsson, lögfræðing, sem nýiega lét af störfum sem framkvæmda-
stjóri vinnumarkaðs- og félagsmáiasviðs hjá Vinnuveitendasambandi
íslands. Bókin ber heitið Hvernig kaupin gerast á eyrinni og
undirheitið Um vandamálin á vinnumarkaðnum. Ilöfundur lýsir
skipulagi, stefnu og stöðu samtaka launþega og vinnuveitenda og
aðild ríkisvaidsins að lausn kjaradeilna, fjallar um tilhögun
kjarasamninga og gerir grein fyrir orsökum þess, að þeir eru jafn
margir, margbreytilegir og mislukkaðir og oft ber raun vitni.
Kjarasamningagerðinni vorið 1977 eru gerð ítarleg skil og í síðasta
hluta b<)karinnar gerir höfundur grein fyrir ýmsum tillögum sínum
um breytta og bætta skipan kjaramála.
Bókin skiptist í þrjá hluta. Hér fara á eftir þrír stuttir kaflar úr
henni, einn kafli úr hverjum hluta bókarinnar.
Samtök vinnuveitenda
Islenzkir atvinnurekendur eru
skipulagðir í allmörg félög og
sambönd eftir atvinnugreinum, en
heildarsamtök vinnuveitenda eru
tvö, Vinnuveitendasamband Islands
og Vinnumálasamband samvinnufé-
laga. Hið síðarnefnda er eins og
nafnið bendir til sameiginleg vinnu-
mála- og samningaskrifstofa kaupfé-
laganna og flestra samvinnufyrir-
tækjanna í landinu. Vinnuveitenda-
sambandið og Vinnumálasambandið
koma yfirleitt fram sameiginlega í
samningum og samskiptum við
verkalýðshreyfinguna og hefur
tekizt gott samstarf á milli sam-
bandanna, þótt fyrir hafi komið að
þeir Vinnumálasambandsmenn hafi
vart vitað í hvorn fótinn þeir áttu að
stíga vegna pólitískra loftfimleika
forystumanna samvinnuhreyfingar-
innar.
Vinnuveitendasamband Islands er
aðalsamtök vinnuveitenda í frjálsum
atvinnurekstri. Félagsmenn eru nú
rúmlega 3800, þar af tilheyra
langflestir svokölluðum sérgreinafé-
lögum, þ.e. félögum vinnuveitenda í
ákveðinni atvinnugrein, svo sem
Félagi ísl. iðnrekenda, Sambandi
fiskvinnslustöðvanna, Sambandi
málm- og skipasmiða og Landssam-
bandi ísl. útvegsmanna svo að dæmi
séu tekin. Þessi félög eru 18.
Fyrirtæki með fjölþættan rekstur,
t.d. útgerð og fiskvinnslu, geta verið í
fleiri en einu sérgreinafélagi. Um
130 félagsmenn tilheyra 9 almennum
en svæðisbundnum vinnuveitenda-
félögum og loks eru svokallaðir
beinir meðiintir þ.e. félagsmenn sem
standa utan vinnuveitendafélaga,
alls 60 talsins. Með fjölgun og
eflingu sérgreinafélaganna hefur
beinum meðlimum og félagsmönnum
hinna svæðisbundnu vinnuveitenda-
félaga fækkað mjög og hefur það
vakið spurningar um framtíð svæða-
félaganna, og eru þau mál í
deiglunni.
Tilgangur Vinnuveitenda-
sambandsins er m.a.:
— Að vinna að því, að ágreinings-
mál vinnuveitenda og verkalýðs
verði leyst með friðsamlegum
samningum og koma í veg fyrir
vinnustöðvanir.
— Að gæta hagsmuna vinnuveit-
enda, sem í sambandinu eru,
gagnvart launþegum, sérstaklega
að því er snertir launakjör og
hvers konar ráðningarkjör sem
vera skal.
— Að félagsmenn styðji hver annan
með ráðum og dáðum, þar á
meðal með fjárhagslegum stuðn-
ingi, þegar vinnustöðvanir ber að
höndum.
— Að vinna að því að sem mest
samræmi verði í afstöðu hinna
ýmsu vinnuveitenda til þeirra,
sem þeir hafa í þjónusti^sinni.
— Að vera félagsmönnum til
aðstoðar og leiðbeiningar um ailt
er snertir atvinnurekstur þeirra
inn á við og út á við.
— Að vera málsvari félagsmanna
gagnvart almenningi og hinu
opinbera, og taka til meðferðar
þjóðfélagsmál, sem snerta hags-
muni félagsmanna, svo og önnur
sameiginleg hagsmunamál.
Vinnuveitendasambandið hefur
sem sameiginlegur málsvari at-
vinnurekstrar í landinu með höndum
margvísleg verkefni, en þýðingar-
mestu og tímafrekustu verkefnin
varða gerð kjarasamninga og önnur
vinnumarkaðsmál.
Uppbygging Vinnuveitendasam-
bandsins er í tveimur grundvallar-
atriðum frábrugðin uppbyggingu
verkalýðshreyfingarinnar. I fyrsta
lagi eru félög vinnuveitenda eðli
málsins samkvæmt byggð upp á
grundvelli starfsgreina, en verka-
lýðsfélögin sem fyrr segir byggð upp
utan um sérgreinar eða starfsstéttir.
I öðru lagi er miðstjórnarvald
Vinnuveitendasambandsins (og
Vinnumálasambandsins einnig)
miklu meira en Alþýðusambandsins.
Innan Alþýðusambandsins eiga ein-
stök stéttarfélög síðasta orðið að því
er varðar samninga- og verkfallsmál.
En í lögum Vinnuveitendasambands-
ins segir skýrum stöfum, að enginn
félagsmaður megi ræða um
samninga né semja við Alþýðusam-
band Islands eða önnur samtök
launþega án milligöngu fram-
kvæmdastjórnar eða skrifstofu
Vinnuveitendasambandsins.
Vinnuveitendasamtök geta aldrei
vænzt þess að verða vinsæl samtök.
Það er engan veginn til vinsælda
fallið að virðast eina fyrirstaðan á
vegi launþeganna til allsnægta. En
þegar grannt er skoðað er það
einmitt hlutverk vinnuveitendasam-
taka að standa vörð um hagsmuni
atvinnurekstrarins, ekki atvinnurek-
enda, heldur atvinnustarfseminnar
vegna, og reyna að koma í veg fyrir
að samið sé um kauphækkair sem
atvinnureksturinn stendur ekki
undir. Því slíkar kauphækkanir hafa
annaðhvort í för með sér stöðvun
atvinnufyrirtækja eða verðbólgu og
verðminni krónur. Hvorugt þjónar
hagsmunum launþega fremur en það
þjónar hagsmunum vinnuveitenda
og þjóðarheildarinnar.
Eiri forsenda þess að gerðir séu
kjarasamningar sem í senn eru
sanngjarnir og raunhæfir er að
nokkurt jafnræði ríki með samnings-
aðilum, að hvorugur geti svínbeygt
hinn.
í árdaga verkalýðshreyfingarinn-
ar höfðu vinnuveitendur tögl og
hagldir í samskiptum við launþega.
Sumir ímynda sér, að þannig sé
vígstaðan enn þann dag í dag. En
það er hins vegar mikill mis-
skilningur. Valdajafnvægið á vinnu-
markaðnum hefur breytzt. Vinnu-
veitendur veita ekki lengur það
viðnám né sýna þá ábyrgðartil-
finningu sem er forsenda jafnvægis
á vinnumarkaði og skynsamlegra
kjarasamninga. Launþegasamtökin
hafa undirtökin. Sést þetta og vel á
því, að stjórnvöld, hver sem þau eru,
leggja alla áherzlu á að koma sér vel
við launþegasamtökin en telja sig
yfirleitt lítið samráð þurfa að hafa
við samtök vinnuveitenda. Haustið
1978 lásu vinnuveitendur það t.d. í
blöðunum, að stjórnmálaflokkarnir
sem þá reyndu stjórnarmyndun og
tókst hún á endanum og launþega-
samtökin væru að hugsa um að
framlengja kjarasamninga í ár með
óbreyttu vísitölukerfi. Ekki þótti
taka því að ræða við vinnuveitendur
um málið.
Miðstjórnarvald Vinnuveitenda-
sambandsins er mikið, en staða
sambandsins og forystumanna þess í
samningum verður að sjálfsögðu
aldrei sterkari en vilji eða geta
félagsmannanna sjálfra gefur tilefni
til. Og þar er brotalöm. I
Máttleysi vinnuveitenda og sam-
taka þeirra lýsir sér m.a. í því, að
alltof ríkrar tilhneigingar gætir til
að gefa eftir, kaupa sér frið og skrifa
undir samninga, sem fyrirsjáanlega
eru verðbólgusamningar.
Samstaðan er fljót að bila þegar
átök eru yfirvofandi og einstakar
— Úr bók
Baldurs
Guðlaugssonar
greinar eða einstakir landshlutar
fara þá iðulega að leita hófanna með
sérsamninga. Er allur gangur á því
hvort það eru þeir aðilar sem helzt
geta talizt aflögufærir, eins og t.d.
Vestfirðingar undanfarin ár, eða
þeir sem verst eu staddir í afkomu-
legu tilliti, þ.e. Suðurnesjamenn. Það
er vandasamt og vanþakklátt hlut-
skipti að reyna að halda hópnum
saman. Þrautalendingin er oft sú að
semja áður en flótti brestur í liðið.
Útflutningsbann Verkamanna-
sambands Islands vorið 1978 er gott
dæmi um samtakaieysi vinnuveit-
enda. Kyrkingarólinni var brugðið
um háls afmarkaðs hóps vinnuveit-
enda en tilgangur aðgerðanna var
vitanlega að knýja vinnuveitendur í
heild til nýrra samninga um kaup-
hækkanir. Vinnuveitendur hafa að
vísu forðast í lengstu lög að grípa til
gagnaðgerða í vinnudeilum, en þegar
svona stendur á er í rauninni ekki
um margt að velja, vilji menn ekki
berast með veðri og vindum. En
vinnuveitendur sátu með hendur í
skauti og biðu þess sem verða vildi.
Fyrirsvarsmenn þeirra urðu að
horfast í augu við þá staðreynd, að
samstaða næðist ekki í þeirra röðum
um neinar gagnaðgerðir. Aldrei
þessu vant hafði Svarth^fði Vísis lög
að mæla þegar hann komst svo að
orði 4. júlí 1978.
„Samkvæmt venju hafa hinir
baráttulausu og atkvæðalitlu at-
vinnurekendur frekar kosið að láta
hengja sig einn og einn með
útflutningsbanni en svara því með
framleiðslustoppi yfir línuna strax
og það skall á... Þannig reiknaði
utanþingsstjórn Verkamannasam-
bandsins rétt, þegar hún gerði ráð
fyrir eindæma aurringjaskap og
samstöðuleysi atvinnurekenda."
Hvernig er unnt að útskýra þessa
uppdráttarsýki á meðal vinnuveit-
enda? Ég þykist greina nokkrar
ástæður, bæði almenns og sérstaks
eðlis. Efst á blaði hinna almennu
ástæðna er erfið fjárhagsaðstaða
fyrirtækjanna. Verðbólgan hefur
leikið þau grátt hver, auk þess sem
hún hefur rekið þau út í offjárfest-
ingu, sem síðan orsakar skuldabagga
og rekstrar- og lánsfjárskort. Þegar
boginn er spenntur til hins ítrasta,
má fyrirtækið ekki við neinni truflun
og þá getur verið freistandi að
afhjúpa verkfallsaðgerðum og vinnu-
stöðvunum hvað sem það kostar. í
öðru lagi hefur það sízt verið til þess
fallið að hvetja vinnuveitendur til
ábyrgrar samningsgerðar, að geta
gengið út frá því sem vísu að
stjórnvöld kæmu atvinnurekstrinum
til bjargar ef gerðir væru samning-
ar, sem ekki fengju staðizt. 1 þriðja
lagi er ekki vafi á, að sú samkeppni
sem hér hefur ríkt um vinnuafl mörg
undanfarin ár hefur átt sinn þátt í
því að vinnuveitendur hafa síður
hikað við að spenna upp kaupið í
samningum. í fjórða lagi má svo
.geta þess, að ríkisstjórnir á hverjum
tíma vilja yfirleitt kaupa vinnufrið
hvaða verði sem er og hafa því oft á
tíðum hvatt vinnuveitendur til að
forðast átök og skrifa undir samn-
inga, sem allir vissu fyrir fram að
ekki fengju staðizt.
Meðal hinna sérstöku ástæðna
samtakaleysis vinnuveitendá má
nefna, að afkoma og hagsmunir
atvinnugreina, landsvæða og fyrir-
tækja eru oft afar mismunandi og
viðnámsþrótturinn því misjafn.
Hann breytist jafnvel eftir árstím-
um. Fiskvinnslan og útgerðin eru lítt
til stórræðna á hávertíðinni, bygg-
ingariðnaður og flugstarfsemi eink-
ar viðkvæm á sumrin.
Við þetta bætist síðan, að vinnu-
veitendur hafa ekki komið sér upp
neinum styrktarsjóði sem heitið
getur og eru samtök þeirra þar af
leiðandi ekki í stakk búin til að veita
þeim fjárhagsstuðning.
Vinnuveitendum hefur ekki tekist
að marka sameiginlega atvinnu-
rekstrarstefnu, sundurþykkju og rígs
á milii atvinnugreina gætir í of
ríkum mæli. Þá hafa vinnuveitendur
tekið of mik,inn þátt í þeim feluleik
með kaupið sem áður er lýst og verið
of tregir að leggja spilin á borðið
varðandi raunveruleg kaup og kjör
starfsmanna sinna.
Vinnuveitendasambandið verður
oft fyrir mikilli gagnrýni sinna eigin
félagsmanna, einkum þó fyrir að
sýna ekki næga staðfestu í kjara-
samningum. Oftar en ekki eru
áköfustu gagnrýnendurnir hins veg-