Morgunblaðið - 01.12.1978, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. DESEMBER 1978
41
ar úr hópi þeirra sem minnst leggja
af mörkum til starfsemi sambands-
ins og fyrstir myndu gefast upp ef til
harðra vinnudeilna kæmi.
Niðurstaða þessara hugleiðinga er
' sú, að samtök vinnuveitenda — og er
þá aðallega átt við Vinnuveitenda-
sambandið — séu í raun og veru
veik, þótt valdamikil sýnist á
pappírnum. Þessi staðreynd gerir
það að verkum, að vinnuveitendur
eru ekki það mótvægi í samninga-
gerð sem vera þyrfti úr því að
verkalýðshreyfingin megnar ekki að
móta skynsamlega og samræmda
stefnu í launamálum.
Kjarasamningarnir 1974 og 1977
eru skóladæmi um að verkalýðs-
hreyfingin getur knúið fram nánast
hvaða krónutöluhækkanir kaups sem
henni sýnist. Helzta hlutverk vinnu-
veitenda í slíkum samningum hefur
reynzt verða að tryggja samræmi í
niðurstöður samninga hinna ýmsu
starfsstétta.
Hvernig samninga-
umleitanir íara fram
Fyrsti samningafundur heildar-
samtakanna á vinnumarkaðnum var
haldinn 8. marz 1977, og þeim síðasta
lauk með undirritun samninga að
morgni 22. júní, eða þrem og hálfum
mánuði síðar. A þessu tímabili voru
haldnir tæplega 60 fundir aðalsamn-
inganefndanna, auk aragrúa funda í
einstökum viðræðunefndum, bæði
undirnefndum aðalsamninganefnd-
anna og með viðræðunefndum lands-
sambanda og einstakra stéttarfé-
laga. í samningunum 1977 var
aðalsamninganefnd ASI skipuð 36
mönnum, í samninganefnd VSI voru
ca. 25 manns og samningamenn
Vinnumálasambandsins voru 4.
Landssamböndin og stéttarfélög sem
leggja fram sérstakar kröfur hafa
sínar eigin samninganefndir og
vinnuveitendur þeirra einnig. I
heildarsamningum síðustu árin hef-
ur eins og rakið hefur verið hér að
framan verið lögð áherzla á að ljúka
öllum sérsamningum samtímis aðal-
samningunum. Þetta gerir það að
verkum að fjöldi þeirra sem nálægt
samningagerðinni koma með einum
eða öðrum hætti er býsna mikill. Það
er því þörf rúmgóðs húsnæðis og
góðs fundaskipulags. Húsakynni
sáttasemjaraembættisins á efstu
hæð Tollstöðvarinnar eru alls ófull-
nægjandi. Undanfarin ár hefur verið
fengið inni fyrir samningana á Hótel
Loftleiðum, en skiljanlega er erfitt
að leggja salarkynni hótelsins undir
fundahöld og langtímum saman
kemur því fyrir að samningafundi
þarf að halda annars staðar, í
Tollstöðvarhúsinu eða öðrum húsa-
kynnum. T.d. voru nokkrir sátta-
fundir haldnir í Menntaskólanum í
Hamrahlíð vorið 1977.
Nei, þannig gerist þetta ekki.
Samninganefndirnar hafa aðsetur
hvor í sínu herberginu. Það er afar
sjaldan sem nefndirnar hittast
fullskipaðar á sameiginlegum fund-
um. Sáttasemjari og sáttanefndar-
menn flytja boð á milli og sérstök
undirnefnd, skipuð 4—6 fulltrúum
hvors deiluaðila, hittist í viðurvist
sáttanefndar og ræðir málin. Sátta-
fundir líða oft í aðgerðar- og
tilgangsleysi. Báðir samningsaðilar
bíða eftir einhverju útspili frá
hinum. Menn reyna þá að drepa
tímann, sumir spila eða tefla og
frammi á göngum stinga menn
saman nefjum og reyna að „hlusta"
hver annan. Yfirleitt eru samskipti
samningamanna vinsamleg og and-
rúmsloft á fundunum gott, enda hafa
flestir þekkzt árum saman og marga
hildi háð. Menn vita sem er að ekki
er um persónulegar deilur að ræða.
Stöku sinnum hitnar mönnum þó í
hamsi á fundum undirnefndar aðila.
Framan af gerist lítið, enda fullyrðir
sáttasemjari þá, að deilan hafi ekki
náð „fullum þroska". Svo kemur að
því að atburðarásin verður hraðari,
semja þarf boð og svara gagnboðum,
meta og endurmeta stöðuna. Nú taka
formenn og fyrirsvarsmenn samn-
inganefndanna að hittast í enn
þrengri hóp, lokaspretturinn hefstog
þegar upp er staðið eru allir fegnir
því innst inni að þessu skuli lokið.
Skipulag
verkalýðsfélaganna
Verkalýðsfélög hér á landi eru
byggð upp eftir sérgreinum eða
stéttum. Starfsfólk á sama vinnu-
stað tilheyrir yfirleitt mörgum
mismunandi stéttarfélögum, og þar
sem samningsrétturinn er í höndum
einstakra stéttarfélaga leiðir þessi
skipan til þess, að kaup og kjör
starfsfólks sama vinnustaðar geta
verið með ólíkum og innbyrðis
ósamræmdum hætti, jafnvel að því
er varðar almenn kjaraatriði. Stund-
um veldur þetta togstreitu innan
fyrirtækja. Þá veldur það oft óvissu
og efriðleikum í rekstri fyrirtækja,
að þurfa að semja við mörg stéttar-
félög, sem hvert um sig getur sagt
upp samningum og farið í verkfall til
styrktar kröfum sínum. Um skipulag
verkalýðsfélaganna var rætt. í I.
hluta bókarinnar og rakin nokkur
dæmi um fjölda stéttarfélaga á sama
vinnustaðnum.
Ekki verður séð, að ríkjandi
skipan sé í þágu nokkurs aðila, nema
ef vera skyldi fáeinna smáhópa, sem
geta í skjóli þeirrar séraðstöðu, er
þetta skipulag veitir þeim, knúið
fram meiri kjarabætur sér til handa,
en réttmætt er miðað við aðra. Víst
er, að núverandi skipulag þjónar
hvorki heildarhgsmunum verkalýðs-
hreyfingarinnar eða vinnuveitenda,
því þjóðhagslegar afleiðingar þess
eru þær fyrst og fremst, að meiri
verðmæti fara í súginn í vinnudeil-
um en vera þyrfti.
í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi og
víðar eru verkalýðsfélögin byggð upp
eftir starfsgreinum, en í Danmörku
eru þau byggð upp á sama hátt og
hér. Þar í landi hafa þó farið fram
miklar umræður innan verkalýðs-
hreyfingarinnar um breytta skipan.
Hér á landi voru skipulagsmál
verkalýðshreyfingarinnar mjög til
umræðu í lok sjötta áratugsins og
fram eftir þeim sjöunda. Sennilega
eru margir, sem ekki vita, að þing
Alþýðusambands íslands samþykkti
nokkrum sinnum, að sú grundvallar-
breyting yrði gerð á skipulagi
verkalýðsfélaganna, að vinnustaður-
inn yrði grunneining stéttarfélag-
anna, þ.e.a.s. að allir félagsmehn
Alþýðusambandsins á sama vinnu-
stað, karlar og konur, faglærðir
jafnt sem ófaglærðir, skyldu tilheyra
sama staðbundna stéttarfélaginu og
félagið gera einn samning við
fyrirtæki í viðkomandi starfsgrein.
Síðan var gert ráð fyrir, að mynduð
yrðu landssambönd starfsgreina-
félaga og var miðað við að starfs-
greinarnar og þar af leiðandi
landssamböndin yrðu 9. Hin stað-
bundnu félög áttu svo hvert um sig
að verða aðili að landssambandi
sinnar starfsgreinar, en landssam-
böndin aftur aðilar að ASÍ.
Milliþinganefnd í laga- og skipu-
lagsmálum ASÍ lagði fram itarlega
greinargerð og tillögur hér að
lútandi á árinu 1960 og byggði þar á
stefnuyfirlýsingu ASÍ þings frá
árinu 1958. Nefndin lagði til að
atvinnulífið yrði flokkað í 9 starfs-
greinar og starfsgreinasambönd.
Skiptingin var þessi:
1. samband: Fiskveiðar og flutn-
ingar á sjó og í lofti.
2. samband: Flutningar á landi,
fiskvinnsla og skyld starfsemi.
3. samband: Byggingaiðnaður
4. samband: Málmiðnaður
5. samband: Neyzluvöruiðnaður og
skyld starfsemi.
6. samband: Vefnaðar-, leður- og
skóiðnaður.
7. samband: Prent- og bókagerð
8. samband: Rafmagnsiðnaður.
9. samband: Þjónustustörf.
Rétt er að taka fram að á þessum
tíma voru verzlunarmenn ekki orðn-
ir aðilar að ASÍ.
í greinargerð nefndarinnar var því
lýst nánar, hvaða starfshópar féllu
undir hverja starfsgrein og samband
fyrir sig. Nefndin taldi skipulags-
breytingu nauðsynlega. í lok grein-
argerðar hennar sagði, að grundvall-
arsjónarmið verkalýðssamtakanna
hlyti að vera það, að láta hagsmuni
heildarinnar sitja í fyrirrúmi fyrir
„hagsmunum" (gæsalappir nefndar-
innar) einstakra starfshópa. Afdrif-
um þessara tillagna verður bezt lýst
með tilvitnun í skýrslu forseta ASÍ
um starfsemi ASI fyrir árið 1964:
„Tillögur þessar náðu tvisvar
samþykki á ,Alþýðusambandsþingi.
En samt var ljóst, að þær áttu
ákveðinni andstöðu að mæta, og
mjög margir greiddu þeim atkvæði
vegna fylgispektar við meðlimi
milliþinganefndarinnar, sem voru
áhrifamiklir framámenn ýmissa
stærstu stéttarfélaganna. Konurnar
risu öndverðar gegn þeirri tilhugsun,
að félög þeirra skyldu lögð niður.
Yfirleitt máttu fáir til þess hugsa, að
þeirra eigið stéttarfélag yrði limað
sundur. vegna hins nýja skipulags.
Eftir seinasta alþýðusambands-
þing varð öllum ljóst, að ekkert
samkomulag var um framkvæmd
þessara tillagna. Og án samkomu-
lags varð svo róttæk skipulagsbreyt-
ing að flestra dómi óframkvæman-
leg.“
Skipulag verkalýðsfélaganna er
því enn óbreytt. Hins vegar hafa
komið til skjalanna landssambönd,
þótt þau byggi að sjálfsögðu á öðrum
grunni, en tillögur nefndarinnar
gerðu ráð fyrir. Raunar heitir svo, að
það sé ennþá stefna ASÍ að „þróa
skipulag sitt á þann veg, að vinnu-
staðurinn verði grundvöllur félags-
eininga verkalýðssamtakanna", eins
og segir í stefnuyfirlýsingu ASI sem
samþykkt var á 33. þingi sambands-
ins í desember 1976. Þar segir
ennfremur: „Verkalýðshreyfingin
telur, að þegar mótuð stefna í
skipulagsmálum samtakanna í þá
átt að gera vinnustaðinn að grund-
velli félagseininga sé enn í fullu
gildi, og lýsir vilja sínum til þess að
hefja raunhæfar aðgerðir til þess að
gera þá stefnu að veruleika."
Hvað sem slíkum stefnuyfirlýs-
ingum líður er ekki minnsti vafi á
því, að enn er langt í land, að slík
breyting á skipulagi verkalýðsfélag-
anna verði að veruleika.
„Erfiðast í þessu sambandi eru
gamlar hefðir, þ.e. félög með gamla
sögu eins og t.d. Dagsbrún og
Framsókn," sagði Björn Jónsson,
forseti ASÍ, í viðtali við Morgunblað-
ið 12. marz 1976. Hann bætti síðan
við: „En við vinnum að þessu,
reynum a.m.k. að láta ekkert sem
gert er í skipulagi, vera í andstöðu
við þessa stefnu, létta fremur undir
en hitt. En þetta tekur langan tíma
og ég tel að það verði mörg ár þar til
þessi stefna verður komin á að
fullu."
„Kannski er líka einhver
smákóngapólitík í þessu," sagði
Guðmundur J. Guðmundsson, for-
maður Verkamannasambands ís-
lands, í umræðum um verkalýðsmál,
sem birtist í 1. tbl. tímaritsins Rétts
árið 1976. „En það eru fyrst og
fremst þeir sem eru hærra launaðir
sem eru harðastir á móti, því þeir
þola ekki lýðræðið. Þeir vita, að þeir
ófaglærðu eru fleiri."
Það er engum vafa undirorpið, að
sú breyting á skipulagi verkalýðs-
félaganna, sem hér hefur verið gerð
að umtalsefni, myndi einfalda mjög
og auðvelda umfjöllun og ákvarðanir
í kjaramálum. En þessi breyting
gerist ekki í einni svipan. Margt
bendir til þess að hyggilegast muni
vera að koma henni á í áföngum, og
þá með þeim hætti, að fleiri
verkalýðsfélög geri sameiginlega
samninga við ákveðin fyrirtæki eða í
ákveðnum starfsgreinum. Samn-
ingarnir við Álverksmiðjuna í
Straumsvík ruddu slíkum samning-
um brautina og fyrir nokkrum árum
var farið inn á sömu braut í
samningum við ríkisverksmiðjurnar
svokölluðu, þ.e. Aburðarverksmiðju,
Sementsverksmiðju og Kísiliðju. Sú
samningsgerð var mikil framför frá
því sem áður var, þegar hvert
verkalýðsfélag hafði sinn sérsamn-
ing við þessi fyrirtæki. Varðandi
vinnu við stórframkvæmdir, svo sem
virkjunarframkvæmdir og byggingu
járnbleridiverksmiðju, hefur einnig
verið fylgt þeirri reglu, að viðkom-
andi verkalýðsfélög og landssam-
bönd geri einn sameiginlegan samn-
ing við hlutaðeigandi verktaka eða
byggingaraðila.
Þessi háttur á samningsgerð hefur
gefið góða raun og ekkert bendir til
þess að nokkur þeirra sem hlut eiga
að máli, kjósi í raun og veru að falla
frá þessu formi.
Stefna ber að því, að taka upp
sama samningsform á fleiri sviðum.
Af hverju ættu t.d. ekki skipasmíða-
stöðvar að reyna að gera einn
sameiginlegan samning við allt sitt
starfsfólk, hvort sem það er faglært
eða ófaglært, vinnur úti eða á
skrifstofu? Sama gildir um
kaupskipaútgerðir, veitinga- og
gistihús og margar aðrar tegundir
atvinnurekstrar. Ef tækist að koma
slíku fyrirkomulagi á sem víðast,
væri það fremur orðið formsatriði á
endanum að stíga skrefið til fulls og
breyta skipulagi verkalýðsfélaganna
til samræmis.
Ein leið til að koma á starfs-
greinasamningum og/eða sameigin-
legum samningum fyrir alla starfs-
menn stærri fyrirtækja, þótt þeir
séu félagar í mörgum stéttarfélög-
um, er kerfisbundið starfsmat.
Starfsmatskerfi geta verið með
ýmsu móti en þau kerfi, sem notuð
hafa verið hérlendis eru svokölluð
stigakerfi.
Höfuðtilgangur starfsmatsins er
að leggja grundvöll að réttum
launahlutföllum og er reynt að gera
það með hlutlægu, ópersónulegu
mati á þeim kröfum, sem einstök
störf gera til þeirra, sem leysa þau af
hendi. Kröfur þessar geta verið
margvíslegar, en þær falla jafnan í
fjóra meginflokka, þ.e. kunnáttu,
áreynslu, ábyrgð og vinnuskilyrði.
Fyrsti vinnustaðurinn hér á landi,
þar sem launahlutföll milli starfs-
manna, sem eru félagar í ýmsum
stéttarfélögum, voru ákveðin á
grundvelli kerfisbundins starfsmats
var álverið í Straumsvík. A grund-
velli starfsmatsins var síðan byggt,
þegar gerður var einn samningur við
alla starfsmenn fyrirtækisins.
Það sama átti sér stað þegar byggt
var upp sameiginlegt starfsmats-
kerfi fyrir Aburðarverksmiðjuna,
Sementsverksmiðjuna og Kísiliðj-
una. í kjölfar starfsmatsins í þessum
þrem verksmiðjum var síðan gerður
einn sameiginlegur kjarasamningur
fyrir þær allar.
Kerfisbundnu starfsmati mætti að
sjálfsögðu koma á í mun fleiri
fyrirtækjum eða starfsgreinum hér-
lendis en raun ber vitni, og til að
stuðla að því skipaði Fastanefnd
ASÍ, VMS og VSÍ nefnd vorið 1976
„til að vinna að tillögugerð um
rammasamning um undirbúning og
framkvæmd kerfisbundins starfs-
mats“. Þann 22. nóvember 1977
skilaði umrædd nefnd Fastanefnd-
inni tillögu að slíkum rammasamn-
ingi.
Tillagan að rammasamningnum
kveður skýrt á um alla framkvæmd
starfsmats í fyrirtækjum, og getur
að sjálfsögðu einnig átt við um
heilar starfsgreinar. Þess er vonandi
ekki langt að bíða að gengið verði frá
rammasamningnum og ætti þá að
skapast grundvöllur fyrir því að mun
fleiri fyrirtæki og jafnvel starfs-
greinar taki upp kerfisbundið starfs-
mat og geri i kjölfar þess einn
sameiginlegan samning við þau
stéttarfélög, sem hlut eiga að máli.