Morgunblaðið - 03.12.1978, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 1978
Hér á eftir fer kafli úr nýrri bók sr. Bolla
Gústafssonar, samtöl við nokkur skáld, og hefur Mbl.
fengið leyfi til að birta brot úr samtalinu við Kristján
frá Djúpalæk. Kaflinn heitir Hveragerði og baráttan
um barnssálina og koma nokkrir þjóðkunnir
listamenn við sögu og dægurmálabarátta þeirra í
Hveragerði.
„Stalín var því ekki Stalín
raunveruleikans, heldur
sköpun okkar, hugarfóstur”
HVEIÍAGERÐI OG BARÁTTAN
UM BARNSSÁLINA
— Of? nú leiðir þú mig austur á
Kambabrún þar sem sér yfir vítt
land og fagurt. Neðan við fætur
okkar sjáum við hvíta gufumekki
liðast upp í tært loftið. Hér hljóta
allir að verða víðsýnir og frjálsir
og því er næstum barnalegt að
spyrja: Hver var ástæðan til þess,
að þið völduð Hveragerði sem
dvalarstað?
— Það var nú fyrst og fremst
vegna þess, að talið var, að hús
væru fremur ódýr þar og svo voru
j>á að koma upp þessi makalausu
leirböð. Leirinn átti að lækna
margskyns mein. Því keyptum við
þar lítið hús.
— En á þessum árum var
Hveragerði enginn leirburðarstað-
ur, heldur sennilega eitthvert
andríkasta pláss á Islandi, a.m.k.
miðað við fólksfjölda.
— Já, það voru óvenjulega
margir listamenn þar saman
komnir og þá sérstaklega á
sumrin, þv’ nokkrir áttu þar
sumarbústaði, en bjuggu í Reykja-
vík.
— Ykkur hefur verið vel fagn-
að?
— Jú, okkur var þegar mjög vel
tekið í Hveragerði og ég er satt að
segja hissa á því. Þá var það
fámennt, fátækt þorp og við ekki
beint líkleg til að leggja staðnum
hátt útsvar fyrstu árin. En þarna
reyndust vinir í varpa. Þá ber
fyrst að nefna Jóhannes úr Kötl-
um, sem ég þekkti fyrir. Gunnar
Benediktsson og Kristmann Guð-
mundsson bjuggu við Skáldagöt-
una, þar sem húsið okkar stóð. Við
höfðum og náið samband við
Ingunni Bjarnadóttur, tónskáld,
Kristján Bender, Kára Tryggvason
og fleiri skáld, auk fjölda annarra
sem ekki fengust við slíkt en
reyndust okkur með afbrigðum
vel. Að síðustu vil ég nefna hjónin
Hallfríði Pálsdóttur og Höskuld
Björnsson, listmálara. Við Hösk-
uldur áttum margt sameiginlegt.
Hann var glettinn og átti það til
að taka hlutina ekki alltof alvar-
lega, eins og ýmsum pólitískum
hugsjónamönnum þarna hætti til.
En Höskuldur átti einnig sín
vandamál. Hann var fremur ein-
angraður sem listamaður, mun
hafa þótt of hefðbundinn á þessum
árum. Eg hygg, að sú bratta alda,
sem reið yfir um 1950, og var
ýmist kennd við framúrstefnu eða
afstraktlist, hafi verið miklu
hatrammari, heldur en sú sem
kennd er við atómljóð og skáld
urðu fyrir barðinu á.
— Er það að undra, þegar borin
er saman saga myndlistar og
Ijóðlistar í landinu. Ljóðlistin
stendur á gömlum merg, en
myndlistín varð að þróast hér á
nokkrum áratugum í stað margra
alda, sem hún átti að baki í
Evrópu. íslenskir málarar hafa
orðið að stikla á steinum, þar sem
hafið á milli var varla fært nema
kloflengstu tröllum og því hafa
margir dottið í sjóinn.
— Nokkuð kann að vera til í
þess . og álít, að þessi framúr-
stefn,. hafi virkað á Höskuld líkt
og aLÓmskáldskapurinn á sum
viðkvæm Ijóðskáld, sem héldu
t yggð við hefðbundna hætti og
uröu ennþá íhaldssamari fyrir
bragðið. Þeir listamenn hugsa sem
svo, hvort sem þeir gera sér grein
fyrir því eða ekki: Ég skal ekki láta
þessa nýjungagjörnu karla hafa
áhrif á mig. Og þess vegna urðu
þeir þrengri, heldur en efni stóðu
til; voru gjarnan að leika sér með
afstraktsjónir, en vildu bara ekki
láta neina sjá þær, svo þeim yrði
ekki lagt það út sem undirlægju-
háttur. Ég var alls ekki ósnortinn
af þessu á tímabili, en er laus úr
þeim viðjum nú orðið.
— Háði þetta Höskuldi?
— Ég hygg að þetta hafi þrengt
starfssvið hans. En á því sviði, sem
hann haslaði sér, var hann að
mínu mati mikill og strangheiðar-
legur listamaður.
— I íslenskri myndlistarsögu
segir höfundurinn, Björn Th.
Björnsson, að Höskuldur hafi
gerst jafnvel natúraliskari eftir
því sem fram leið. En Björn virðist
ekki vilja gera sér grein fyrir
þeirri skýringu, sem þú hefur gefið
á þróun listar hans, enda hefur
Björn verið einn af boðberum
framúrstefnunnar á sínum tíma.
En Björn fer góðum orðum um
meðferð þessa vipar þíns á þeirri
myndveröld , sem hann valdi sér,
og segir hana hafa verið horfið
þjóðlíf, minjar þess, velktar og á
hverfanda hveli, og líf fuglanna,
Um hið síðar nefnda hefur hann
þau orð, að kunnusta Höskuldar
hvað fugla snerti hafi verið orðin
slík, „að honum tókst oftlega að
draga fram sérkenni þessara
vængjuðu vina sinna með fáum og
innlífum dráttum.“ Helgaði Hösk-
uldur sig einvörðungu list sinni á
þessum árum?
— Hann vann ekki að öðru í
Hveragerði, enda var hann mjög
heilsulítill. Við Höskuldur brölluð-
um margt skemmtilegt saman. Við
gátum gert grín hvor að öðrum án
þess að það særði. Ég man eftir því
að við vorum eitt sinn að veiða,
höfðum farið niður að Varmá, sem
þá var full af fiski. Það var nú svo
einkennilegt með þá á, að hún var
full af fiski allan veturinn. Hana
lagði aldrei alveg, en það gátu
komið skarir að henni. í þetta sinn
sté ég á milli skara og datt á
bólakaf. Ég hef alltaf verið dálítið
lífhræddur og gjarn á að fá
lungnabólgu af vosi. Þeirri hugsun
laust þegar niður, er ég hafði
kraflað mig upp á bakkann, að nú
væri þetta yfirvofandi og því hljóp
ég um leið á hjólið. Höskuldur kom
á eftir og gerði mikið grín að því
hve ég hefði hjólað geysilega hratt
á undan lungnabólgunni. Við
Höskuldur vorum báðir haldnir
þeim hvimleiða sjúkdómi, sem
heitir verkkvíði. Hann er sá, að ef
maður er beðinn að gera einhvern
hlut, þá leggst kvíðinn fyrir því að
framkvæma hann á sálina, jafnvel
þó þetta sé lítilfjörlegt verkefni.
Um þessar mundir bjó á elliheim-
ilinu í Hveragerði gamall og
virðulegur uppgjafaembættismað-
ur utan af landi. Hann hafði verið
í þeim riddaralega heiðursfélags-
skap, sem gerir mönnum einkenn-
isbúninga með skrautlegum
ísaumi, medalíum af gylltu pjátri,
dúskum og borðum. Félagsskapur-
inn bað Höskuld um að mála mynd
af manninum. Hann var þá orðinn
svo hrumur, að oft hélt listamað-
urinn að fyrirsátinn væri sofnaður
svefninum langa, en áttaði sig
jafnan á því, að svo var ekki, því
hann tifaði stöðugt með tánum.
Það var eina lífsmarkið. Sökum
hrumleika treysti hann sér hins
vegar ekki til að bera einkennis-
búninginn. Því fékk Höskuldur
mig stundum snemma á morgnana
til þess að sitja fyrir í þessum
skrautklæðum. Ég og sá gamli
vorum ekki ósvipaðir á vöxt, báðir
heldur myndarlegir menn.
Skemmtum við Höskuldur okkur
oft konunglega á þessum morgun-
stundum. Gamli maðurinn hafði
beðið Höskuld að mála fyrir sig
kriu og ætlaði að gefa konunni
sinni myndina. Mér fannst hug-
myndin óneitanlega góð. Höskuld-
ur lofaði því, en sem oft fyrr, þá
kveið hann þessu ákaflega og
vikum saman var hann að vefja
þetta og stækka fyrir sér en hafði
sig ekki í að byrja. Ég var nú
stundum að stríða honum á þessu,
en hann sagði: „í öllum guðanna
bænum, vertu ekki að tala um
þetta! Ég get bara ekki málað
þessa déskotans kríu.“ En svo
tekur hann eitt sinn á sig rögg
snemma morguns, rýkur fram í
vinnustofuna og er þá ekki lengi að
mála mynd af þessum fluglétta
fugli. Glaður í bragði labbar hann
svo upp á elliheimili með málverk-
ið undir hendinni, gerir boð fyrir
gamla manninn, réttir honum
myndina og segir: „Jæja, loksins
kemur krían."
„Æi, það var nú heldur seint,"
segir gamli maðurinn og fellur í
grát, „konan dó í morgun.“
— Voru fleiri myndlistarmenn í
Hveragerði um þessar mundir?
— Gunnlaugur Scheving hafði
búið þar um tíma, en var fluttur
burt. En þá bjó þar Kristinn
Pétursson, sem var um margt
merkilegur listamaður og vel
lærður. Ríkharður Jónsson mynd-
höggvari átti þar sumarhús og
dvaldist þar á hverju sumri. Hann
var með eindæmum skemmtilegur
maður og mikill vinur minn. Um
tíma áttu að minnsta kosti fimmt-
án iistamenn heima í Hveragerði.
— Fékkstu vinnu við þitt hæfi
þarna?
— Nei, það var nú síður en svo.
Ég varð fyrst að sinna hverju sem
bauðst. Meðal annars lenti ég í
jarðborunum, án þess að ég hefði
þrek til að vinna við það verk.
Síðar fékk ég kennslu, fyrst í
Hveragerði og síðar, líklega árið
1956, gerðist ég fyrsti barnakenn-
ari í Þorlákshöfh og kenndi þar til
ársins 1961. Ég bjó þá á veturna
þar niður frá.
Kaflinn um Hveragerði mætti
heita Baráttan um barnssálina,
vegna þess, að fólk þar var mjög
pólitískt hugsandi. Allir þekkja
stefnu séra Gunnars og svo var
Kristmann á næsta leiti. Þeim bar
ekki algjörlega saman, blessuðum.
Það var raunar ákaflega skemmti-
legt að heyra þá ræðast við. Þeir
virtu hvorn annan, en voru mjög
ósammála; og þó Gunnar sé
frægur snillingur í orðsins list, í
rökfræði og ræðumennsku, þá held
ég að Kristmann hafi gerst öllu
lúmskari. Ég man að hann nefndi
ótrúlega mörg nöfn á rússneskum
listamönnum, sem höfðu verið
stegldir, en við Gunnar könnuð-
umst ekkert við. Nú kemur á
daginn, að það er hreint ekkert