Morgunblaðið - 12.04.1979, Blaðsíða 30

78
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 1979
Þó voru Þjóðverjar greinilega að
undirbúa árás á Pólland í sama
mund og ítalir sóttu inn á Balkan-
skaga. Fréttir frá Berlín 10. apríl
sögðu að fjölmennt herlið væri að
leggja af stað til pólsku landa-
mæranna. Sjö þýzk herfylki ógn-
uðu Póllandi. Bandaríski sendi-
herrann í París, William Bullitt,
sagði í skeyti til Washington að
háttsettir franskir embættismenn
teldu líkurnar á stríði vera tíu á
móti einum: „Klukkuna Vantar
aðeins fimm mínútur í tólf; dimm-
asta stundin fer í hönd.“
Mussolini og Hitler ræddust
lengi við í síma á föstudaginn
langa og seinna um daginn var
látið í veðri vaka að Þjóðverjar
mundu telja óskiljanlegt ef lýð-
ræðisríkin reyndu að koma Alban-
íu til hjálpar. Þjóðverjar gátu
verið ánægðir: árásin réttlætti
„þeirra eigin aðferðir og jafnframt
trufluðu aðgerðirnar í Albaniu
samband Rómar við London og
París og auk þess Belgrad og
Rómar og allt var þetta vatn á
myllu Berlínar." En Þjóðverjar
voru ekki alls kostar ánægðir.
Hvers konar umrót gat stofnað
frjálsum flutningum hráefna í
hættu, Bretar og Frakkar gátu
sakað Öxulríkin um tilraun til
yfirdrottnunar.
Nazistablaðið Angriff sagði að
eftir hernámið mundi Þjóðverjum
reynast auðvelt að neyða Júgó-
slava til að gæta hlutleysis eða
ganga í lið með Öxulríkjunum og
Rúmenar og Grikkir mundu halda
sig utan við bandalög fjandsamleg
Öxulríkjunum. Italir gátu nú lokað
Adríahafi og stytt um helming
lengd strandlínunnar sem þeir
þurftu að verja. í víðara samhengi
sagði blaðið að skoða mætti her-
tökuna sem lið í ráðstöfunum til
að útiloka Rússa frá Miðjarðar-
hafi, ógna Grikklandi og Tyrk-
landi og yfirráðum Tyrkja yfir
Dardanellasundi. ítalir höfðu þeg-
ar yfir 80.000 hermenn á Tylftar-
eyjum, það herlið gat ógnað
Dardanella sundi og nærvera
ítalsks herliðs á Balkanskaga jók
þessa hættu á landi.
Italir hlutu fordæmingu fyrir
árás á kotríki. Árásin var lítill
vegsauki fyrir ítalska herinn, sem
vann nýjan „sigur" á frumstæðri
þjóð eftir aðra auðvelda sigra í
nýlenduskærum við aðrar frum-
stæðar þjóðir í Erítreu, Sómalí-
landi, Líbýu og Abyssiníu. Heim-
urinn hneykslaðist á því að föstu-
dagurinn langi var valinn til inn-
rásarinnar. Það vakti óhug að
innrásin var gerð án stríðsyfirlýs-
ingar. Ummæli Viktors Emmanú-
els konungs um „sérstaklega vin-
samleg" samskipti Itala og Albana
voru ekki gleymd.
Heima fyrir á Ítalíu vöktu at-
burðirnir litla eftirtekt. Innrás-
inni var misjafnlega tekið og þar
sem innskráningu í ítalska herinn
var haldið áfram ríkti stöðugt
mikill stríðsótti. Árgangarnir 1910
og 1914 voru kallaðir í herinn 11.
apríl á sama tíma og þýzk herfylki
ógnuðu Póllandi. í Stórráði fasista
var jafnvel „kveðið fast að orði
gegn þeirri stefnu að draga Ítalíu
út í Miðjarðarhafsstyrjöld við
Stóra-Bretland",. Haft var eftir
valdamiklum forystumanni að
ekki mætti draga ítalíu út í stríð
„gegn vilja kirkjunnar, konungsins
og þjóðarinnar."
Italir vildu ekki stríð. Lífskjör
þeirra höfðu versnað til muna á
valdaárum fasista vegna styrj-
aldarinnar í Abyssiníu og íhlutun-
arinnar á Spáni. Fátækt var út-
breidd í landinu. Italir höfðu
engan áhuga á stjórnmálum og
þjóðin var þrúguð og haldin von-
leysi. Fréttir bárust jafnvel af
hermannauppreisnum. I Bergamo
efndu nýliðar úr árgöngunum
1905—1906, sem höfðu verið skyld-
aðir í herinn til mótmælaaðgerða
gegn stjórninni 8. apríl og hrópuðu
„Dauði yfir fasismanum! Niður
með stríð!"
Árásin á Albaníu hafði neikvæð
áhrif fyrir Mussolini í Arabaheim-
inum þar sem hann hafði reynt að
koma fram í hlutverki „Verndara
Islams" og margir Albanir voru
múhameðstrúar. Ein afleiðingin
varð sú að hún magnaði
óánægju, sem ríkti í Libýu og þar
brauzt fljótlega út ný uppreisn
Senussimanna.
Miðjarðarhafsflotar Breta og
Frakka voru við öllu búnir og
enskar og franskar flotadeildir
tóku sér stöðu í námunda við
innsiglinguna í Adríahaf. 13. apríl
höfðu alls fimm brezk orrustuskip,
sex beitiskip, 60 tundurspillar, 20
kafbátar og fjölmörg smærri her-
skip verið sett til að gæta hags-
muna Breta á Miðjarðarhafi, aðal-
lega á því austanverðu. Jafnframt
var franskur herskipafloti hvar-
vetna á varðbergi á vesturhluta
Miðjarðarhafs. Á Möltu var her-
vörður settur við öll varnarvirki
Breta þar. 13. apríl var talið að 14
skip úr Svartahafsflota Rússa
hefðu siglt til Eyjahafs þar sem
þau ættu að vera tilbúin að að-
stoða flota Breta og Rússa ef á
þyrfti að halda.
Grikkir
uggandi
Orðrómur var á kreiki um að
Bretar ætluðu að taka Korfu en
því var neitað og þetta var
kallaður þýzkur áróður. Grikkir
óttuðust öllu fremur að Italir
mundu taka Korfu og töldu ítalska
árás á eyna yfirvofandi. Gríska
stjórnin flýtti sér að koma áhyggj-
um sínum á framfæri við brezku
stjórnina með tilvísun til ákvæðis-
ins í ensk-ítalska samningnum um
að ekkert yrði gert til að breyta
ríkjandi ástandi á Miðjarðarhafi.
Chamberlain forsætisráðherra
skýrði svo frá, að á páskadag, 10.
apríl, hefði brezku stjórninni
borizt fregn um að ítalir mundu á
næstunni hertaka Korfu, en
fulltrúar ítölsku stjórnarinnar í
London hefðu fullvissað hann um
að það yrði ekki gert.
Italir héldu samt áfram við-
búnaði sínum og héldu áfram að
senda her manna til Albaníu, m.a.,
með flugvélum. Þeir hófu að reisa
varnarvirki beggja vegna Otranto-
sunds og talið var að j)eir ætluðu
að loka Adríahafi. Italir settu
ennfremur 100.000 manna her á
land á Tylftareyjum og búizt var
Hitler, Mussolini og Ciano í
Brenner í október 1940
við að herstyrkur þeirra í Albaníu
væri álíka mikill.
Þegar ítalska herliðið birtist á
grísk-albönsku landamærunum
svaraði gríska stjórnin með því að
styrkja herlið sitt á þessum
slóðum. Italski sendiherrann í
Aþenu gekk á fund gríska for-
sætisráðherrans, Ioannis Metaxas
hershöfðingja, 10. apríl og fullviss-
aði hann um að fullveldi og
pólitískt sjálfstæði Grikklands
yrði virt í hvívetna. En Mussolini
var kominn að útidyrum landsins
og horfði girndaraugum til Aþenu
og Dardanellasunds. í Grikklandi
var álitið að Mussolini mundi ekki
láta staðar numið í Tirana heldur
halda áfram þar til hann hefði
neytt Grikki og allar Balkan-
þjóðirnar til að biðja um vernd
Itala. Metaxas hershöfðingi gerði
allar hugsanlegu hernaðar-
ráðstefanir án þess að fyrirskipa
raunverulegt herútboð og reyndi
að hraða vígbúnaði landsins.
Júgóslavar virtust láta sér lynda
aðfarir Itala. Blaðið Politika sagði
að ríkisstjórn Júgóslavíu væri i
stöðugu sambandi við ítölsku
stjórnina sem hefði reynzt „fús til
að virða í öllu sjálfstæði og
réttindi Júgóslavíu." En nú var
landið umkringt fasistaríkjum og
mikill óhugur í mönnum, ekki sízt
vegna frétta frá Búlgaríu um
stríðsundirbúning þar. Afstaða
Búlgara var óljós: Landamæra-
deilur gerðu þá trega til að ganga í
bandalag með Rúmenum eða
Grikkjum. Balkanbandalag
Rúmeníu, Tyrklands, Júgóslavíu
og Grikklands reyndist máttlítið.
Forseti þess, rúmenski utanríkis-
ráðherrann Grigore Gafencu,
gerði ráðstafanir til að efna til
samstöðu, en án árangurs.
Hinn 13. apríl lýsti Neville
Chamberlain forsætisráðherra því
yfir í þingræðu að England og
Frakkland hefðu heitið Grikklandi
og Rúmeníu fullum stuðningi ef á
löndin yrði ráðizt á sama hátt og
ákveðið hefði verið að veita Pól-
landi aðstöðu. Chamberlain sagði
þingheimi að innrásin í Albaníu
„gæti tæplega samrýmzt"
ensk-ítalska samningnum frá maí
1938, en hann sæi ekki ástæðu til
að segja honum upp og teldi miklu
máli skipta að forðast hvers konar
röskun á friðnum á Balkanskaga.
Franska stjórnin gaf svipaða
yfirlýsingu um verndun sjálf-
stæðis Grikklands og Rúmeníu og
Chamberlain. Frakkar höfðu því
aðeins viljað ábyrgjast fullveldi
Grikklands að fullveldi Rúmeníu
yrði ábyrgzt um leið. Rúmenar
fengu loksins tryggingu fyrir -
fullveldi sínu sem þeir höfðu lengi
sótzt eftir. Yfirlýsingar Breta og
Frakka voru einhliða, þar sem
Grikkir og Rúmenar héldu því
fram að vígbúnaður þeirra væri
skammt kominn. Yfirlýsingarnar
áttu aðeins við um árás einhvers
Öxulríkjanna, þótt frá því væri
ekki sagt opinberlega, en síðar
tókst Rúmenum að fá Breta og
Frakka til að fallast á þá túlkun að
árás á hendi Ungverja skyldi
skoða sem óbeina árás af hendi
Þjóðverja.
Vesturveldin höfðu ennþá einu
sinni látið koma sér í opna skjöldu
og afhjúpað hjálparleysi sitt gagn-
vart staðreynd sem varð ekki
breytt. Þeim var Ijós hernaðarlega
mikilvæg lega Grikklands og veik
hernaðarstaða landsins. Yfir-
lýsingin gagnvart Grikklandi var
óumbeðin og vafi lék á því hvort
Metaxas hershöfðingja hafi verið
þægð í henni á þessum tíma þar
sem hún gat frekar orðið til
þess að ögra en hræða.
Múnchenar-samningurinn var
ekki góður vitnisburður um
ákveðni og hæfni Breta til að
vernda aðrar þjóðir eða ábyrgjast
öryggi þeirra. Hins vegar hafnaði
Metaxas hvorki né afneitaði
tryggingum Breta og Frakka. Yfir-
lýsingarnar áttu hvað sem líður,
þátt í að róa almenningsálitið í
Grikklandi þar sem álitið var
að lýðræðisríkin hefðu sagt skilið
við undanhaldsstefnu sína í
utanríkismálum og ætluðu sér að
taka harða afstöðu gegn árás.
Erfiðar samningaviðræður við
Tyrki urðu til þess að 12. maí gáfu
Bretar og Tyrkir út sameiginlega
yfirlýsingu um gagnkvæma aðstoð
og samvinnu ef árásaraðgerðir
leiddu til ófriðar á Miðjarðarhafs-
svæðinu (Frakkar og Tyrkir gáfu
svipaða yfirlýsingu 23. júní).
Þannig komu Bretar og Frakkar á
laggirnar nokkurs konar
tryggingarkerfi, en lengra náði
það ekki; Búlgarar höfnuðu
tryggingu og Júgóslavar lýstu yfir
að erfiðleikar þeirra mundu
aukast ef lofað yrði að ábyrgjast
fullveldi þéirra. Ungverjar voru
ekki virtir viðlits.
Rússa vantaði í þetta „friðar-
bandalag", en Bretar höfðu lítið
álit á hernaðarmætti þeirra,
minna en á hernaðarmætti
Pólverja og ástæðan til þess að
Bretar tóku höndum saman með
Pólverjum var sú að Póllandi var
ógnað en ekki Rússlandi. Vinátta
Rússa var þó nauðsynleg, svo að
hægt væri að senda vopn og vistir
til Póllands og Rúmeníu, og því
voru hafnar samningaviðræður til
að finna grundvöll fyrir inngöngu
Rússa í friðarbandalagið. Þrátt
fyrir yfirlýsingar Breta og Frakka
klofnaði austurhluti álfunnar ekki
í herbúðir Bandamanna og
Öxulbandalagsins og öll ríkin
reyndu að fylgja hlutleysisstefnu
til að dragast ekki inn í ófriðar-
átök.
Hitler
ánægður
Árásin á Albaníu varð til þess
að binda ítali og Þjóðverja enn
traustari böndum og Hitler gat
verið ánægður vegna þess að árás
Itala undirstrikaði sameiginlega
hagsmuni Öxulríkjanna gagnvart
þeim rikjum sem vildu verja
óbreytt ástand, Bretlandi og
Frakklandi. Hitler hafði þegar
samþykkt leyniskipun til herafl-
ans um hernaðaraðgerðir til að
leggja Pólland að velli í skyndi-
árás 1. september. Ciano hafði
sent leyniorðsendingu til sendiráð-
anna í París og London eftir
flugferðina til Tirana með fyrir-
mælum um að ýtt skyldi undir þá
skoðun að árásin á Álbaníu væri
andþýzk ráðstöfun, en þessi fyrir-
mæli báru lítinn árangur. Þótt
Cano hefði áformað Albaníuævin-
týrið sem andþýzka ráðstöfun varð
niðurstaðan sú að ótti Mussolinis
við einangrun kom alltaf betur og
betur í Ijós og hann varð stöðugt
háðari Þjóðverjum.
Greinileg hugarfarsbreyting
varð hjá Mussolini eftir að hann
ákvað að láta til skarar skríða gegn
Albaníu. „Hann er rólegur, hræði-
lega rólegur," skrifaði Ciano í
dagbók sína 5. apríl. Hann var
fullur sjálfstrausts og rósemi, ekki
hikandi og óákveðin eins og áður,
heldur fullur af sannfæringar-
krafti og ákveðinn. Þetta kom í
ljós 15. apríl þegar málið var til
lykta leitt og albanskir fulltrúar
voru komnir til Rómar til að vera
viðstaddir þegar Viktor Emmanú-
el konungi var boðin kóróna
Albaníu. Viðbrögð erlendra ríkja
voru svo máttlaus að hann gat
ekki verið annað en rólegur.
Rósemi Mussolinis kom líka fram í
viðbrögðum hans sama dag við
skeyti frá Franklin D. Roosevelt
Bandaríkjaforseta. Forsetinn vildi
að Öxulríkin ábyrgðust að ráðast
ekki á 31 ríki, sem hann nafn-
greindi. Mussolini neitaði fyrst að
lesa skjalið, en henti því síðan frá
sér og sagði með fyrirlitningu:
„afleiðing barnalömunarveiki."
Hermann Göring flugmarskálk-
ur, sem var viðstaddur, taldi orð-
sendingu forsetans ekki svara-
verða og til marks um að hann
„þjáðist af geðveiki á byrjunar-
stigi". Göring var kominn til Róm-
ar til að skýra frá því hvernig
Þjóðverjum miðaði áfram í styrj-
aldarundirbúningi sínum. Göring
sagði að „lausn pólska vandamáls-
ins“ stæði fyrir dyrum og því vildi
Hitler sýna heiminum að Þjóð-
verjar og Italir stæðu sameinaðir í
hernaðarbandalagi áður en skrefið
væri stigið. Göring vissi að Italir
voru ekki ennþá öflugt herveldi, en
taldi þá öflugri en ætla mætti.
Göring taldi líka stuðning ítala
mikilvægan í pólitísku tilliti og
vonaði að tilkynning um stofnun
hernaðarbandalags gæti aftrað
lýðræðisríkjunum frá því að
standa við skuldbiningar sínar við
Pólland.
Þótt Göring óskaði Mussolini til
hamingju með árásina á Albaníu
varaði hann þá við því að endur-
taka Albaníu-ævintýrið annars
staðar. Hann sagði að Öxulríkin
vildu að Júgóslavar gættu „velvilj-
aðs hlutleysis", svo að þau gætu
keypt af þeim það sem þau
þörfnuðust til stríðsrekstursins.
Það reyndist ekki auðvelt að sann-
færa Mussolini um þetta. Göring
og Mussolini voru sammála um að
Þjóðverjar og Italir þyrftu „tvö
eða þrjú ár“ til að undirbúa
allsherjarátök. En þá „væru Öxul-
ríkin í mjög sterkri aðstöðu" og
gætu sigrað „alla líklega andstæð-
inga.“
Ciano var áhyggjufullur eftir
samræðurnar við Göring og skrif-
aði í dagbók sína að tónninn í
ummælum hans um Pólverja
minnti á tóninn í ummælum Þjóð-
verja um Austurríki og Tékkó-
slóvakíu fyrrum. Ciano greip til
þess ráðs að bjóða Ribbentrop
utanríkisráðherra'til Ítalíu til að
forvitnast nánar um hvað vekti
fyrir Hitler. Ribbentrop fór ekki
dult með það þegar þeir hittust í
Mílanó 6. maí að Hitler væri
staðráðinn að taka Danzig, en lét í
ljós samúð með því viðhorfi
Mussolinis að nauðsynlegt væri að
fresta styrjöld. Hann kvað Þjóð-
verja sannfærða um að friðartími
væri nauðsynlegur að minnsta
kosti í fjögur eða fimm ár.
Herbandalag
Ciano hringdi þá í Mussolini og
tilkynnti honum að samræðurnar
gengju vel. Þá ákvað Duce allt í
einu eftir eins árs hik og efasemd-
ir að skipa Ciano að birta til-
kynningu um að samkomulag
hefði náðst um stofnun
ítalsk-þýzks bandalags. Ribben-
trop hringdi í Hitler, sem greip
fegins hendi þetta tækifæri og
veitti þegar í stað samþykki sitt.
Hitler var sannfærður um að