Morgunblaðið - 21.10.1979, Blaðsíða 15

BÚKOVSKÍ
Hér á eftir fer erindi það sem Vladimir
Búkovskí flutti á fundi samtaka um
vestræna samvinnu og Varðbergs
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. OKTÓBER 1979
Oft er ég aö því spuröur hvort
Sovét-kerfið sé aö breytast,
hvort þaö geti breytzt og
hvort eitthvað sé hægt aö
gera til að breyta því. Er ég
nú lít til baka um tuttugu ár finnst mér
ýmislegt hafa breytzt. Fyrir tuttugu árum
heföi vafningalaust veriö litið á hvern
þann mann sem fööurlandssvikara, sem
lét í Ijós ósk um aö flytjast úr landi, og
hann heföi fengið allt aö fimmtán ára
fangelsi fyrir. Nú hafa í kringum 200
þúsund manns fengið leyfi til aö flytjast úr
landi og mörg hundruö þúsund til viöbót-
ar krefjast þess að lagalegur réttur þeirra
til brottflutnings sé virtur. Fyrir tuttugu
árum heföi sá er uppvís varð aö því aö
dreifa bannfæröum ritum eöa jafnvel lesa
bannfæröa bók umsvifalaust veriö settur
í fangelsi og haföur þar í allt aö sjö ár.
Enn er mörgum stungið í fangelsi fyrir
áviröingar af þessu tagi, en samt er
bókum dreift ómælt um allt landiö,
einfaldlega af því aö yfirvöld hafa engin
tök á því aö rekja slóðina til allra þeirra,
sem hlut eiga aö því máli. Yfirvöld hafa
neyöst til að horfast í augu viö þá
staöreynd, aö óleyfilegar bókmenntir eru
útbreiddar í landinu. Þau hafa í engu
breytt reglugerðum sínum, en megna
ekki aö standa gegn því aö fólk lesi þaö
sem því sýnist. Fyrir tuttugu árum var litiö
á fulltrúa þjóöarbrota og heilla þjóöa
innan Sovétríkjanna, sem landráðamenn
ef þeir færöu sjálfstæöismál í tal, enda
fengu þeir allt aö fimmtán ára fangelsis-
dóm. Þótt enn sitji margir í fangelsi fyrir
sjálfstæöisbaráttu eru þúsundir manna,
sem halda henni áfram, og yfirvöld hafa
ekki komizt hjá því aö viöurkenna þá
staðreynd, aö í landinu eru til þjóöernis-
hreyfingar.
Arangurinn er ekki aö þakka velviljaöri
ríkisstjórn, sem hefur viljaö breyta um
stjórnarhætti. Árangurinn hefur náöst
vegna þrýstings innan lands og utan.
Breytingarnar hafa veriö mjög hægfara.
Þær hafa oröiö fyrir 'þrautseigju þeirra
þúsunda, sem haldiö hefur veriö í fanga-
búöum, fangelsum og á geöveikrahælum.
Breytingarnar hafa verið dýrkeyptar.
Margur hefur goldið fyrir þær meö lífi
sínu.
Fyrsta umtalsveröa breytingin kom í
kjölfar dauöa Stalíns, en þá haföi harö-
stjórn ríkt í landinu í fjóra áratugi.
Solzhenitsyn telur aö um 66 milljónir hafi
oröiö þeirri ógnarstjórn aö bráð, þar meö
taldir þeir sem féllu í heimsstyrjöldunum,
borgarastríöinu og hungursneyöum. Of-
beldi er aldrei algjörlega á valdi ríkis-
stjórnar eða nokkurs eins aöila. Þegar
ofbeldi hefur viögengizt um hríö verður
þaö stjórnlaust. Aö Stalín gengnum vildi
enginn nýja ógnaröld.
Ofbeldið
Til aö útskýra hvernig ofbeldi virkar
ætla ég að segja ykkur sögu af manni,
sem ég kynntist í fangelsi. Hann var
foringi í hernum, haföi veriö handtekinn í
Ziirich og sakaður um landráö. Reyndar
var hann ákæröur fyrir njósnir í þágu
heimsvaldasinna. Honum var misþyrmt
meö hryllilegum hætti. Þrír menn yfir-
heyröu hann samtímis því sem hann var
pyntaður og kröföust þess að hann kæmi
með ný nöfn manna, sem hann heföi
verið á mála hjá og sem hann heföi unniö
meö. Þessi maður komst á þaö stig aö
hann var reiöubúinn aö undirrita hvers
konar ákærur á hendur sjálfum sér,
aöeins til þess aö lát yröi á pyntingum, en
hann fékkst ekki til aö undirrita neitt, sem
viðkom félögum hans. Þegar pyntingarn-
ar voru orönar óbærilegar, og hann var
farinn aö óttast að hann kynni aö
undirrita eitthvert skjal um leiö og hann
missti meövitund, tók hann allt í einu á
sig rögg, benti á æösta yfirheyrslufulltrú-
ann og sagði: „Þú réöst mig, — þaö varst
þú, sem réöst mig í þágu heimsvalda-
sinnanna áriö 1933. Þú barst á mig fé og
flæktir mér í þessa starfsemi." For-
sprakkinn sagöi: „Þessi maður er geð-
veikur. Burt meö hann.“ Þá sögðu hinir
tveir:
„Nei, þetta er einkar athyglisvert.
Látum hann halda áfram. Viö skulum
hlusta á þaó, sem hann hefur aö segja."
Daginn eftir var yfirmaöurinn horfinn og
annar hinna haföi veriö skipaöur í hans
staö.
Þetta sýnir hvernig kerfisbundiö of-
beldi, sem svokallaöir byltingarmenn og
Bolsévikar innleiddu, snerist gegn sjálf-
um þeim. Og þegar Stalín var allur rann
upp fyrir þeim aö þeir voru búnir aö
útrýma um þaö bil tveimur þriöju hlutum
síns eigin flokks. Meö því einu aö hverfa
frá ofbeldisstefnu í oröi kveönu var um
aö ræöa stefnubreytingu, ef miðaö er viö
þá stefnu, sem tekin var upp 1917. Um
leið og mönnum varö Ijóst aö um frekari
fjöldamorð yröi vart aö ræöa uröu þeir
hugrakkari og eindregnari í baráttunni
fyrir réttindum sínum.
Ljósin. RAX.
Leyniræðan
Þegar Stalín dó og Krúsjeff afhjúpaði
glæpaferil hans á tuttugasta flokksþing-
inu, fékk hinn síðarnefndi svofellda fyrir-
spurn úr hópi þingfulltrúa: „Hvar var
félagi Krúsjeff meöan á öllu þessu gekk?“
Hann las upp fyrirspurnina og sagöi
síöan: „Vill sá, sem sendi þetta gera svo
vel aö rísa úr sæti sínu.“ Þá brá svo við
aö enginn stóö upp. „Jæja,“ sagöi hann,
„ég sat á nákvæmlega sama stað og þið
sitjiö nú.“ Eldri kynslóöin lét sér þessa
skýringu nægja, en mín kynslóð, sem á
þessum tíma var 14, 15 eöa 16 ára gat
ekki litiö á þetta sem skýringu. Þaö hlaut
aö vera skylda þeirra, sem höföu veriö
svo nærri valdastólunum, — sem höfðu
veriö í salnum þar sem ákvaröanir voru
teknar — aö hafa hugrekki til aö standa
upp og láta í Ijós vilja sinn. Þarna var
komin skýringin á því hvernig allar þessar
ógnir gátu átt sér staö og allir þessir
glæpir voru framdir. Það er okkar
skilningur, að eldri kynslóöin hafi nánast
öll verið meösek, ef ekki meö beinni
þátttöku í glæpunum, þá meö þögninni.
Þessi kennd, þessi skilningur var
frumhvatinn aö þeirri nýju mannréttinda-
hreyfingu, sem fór aö gera vart viö sig um
miöjan sjötta áratuginn. Viö geröum
okkur ekki vonir um aö geta breytt
kerfinu, — sá var ekki tilgangur okkar, en
viö vildum ekki vera meðsek í glæpum
kommúnista í landi okkar. Þegar fram
líöa stundir langar okkur einfaldlega til aö
geta sagt börnum okkar aö viö höfum
aldrei tekiö þátt í glæpum og aö viö
höfum gert þaö sem í okkar valdi stóö.
Þetta var upphafið aö mannréttindahreyf-
ingunni í landi okkar.
Skömmu eftir leyniræöu Krúsjéffs fór
að gæta nokkurs frjálsræðis og þá kom
til sögunnar ný tegund útgáfustarfsemi,
hin svokallaöa Samizdat (Samtíöarkrón-
ika). Þessi útgáfa var meö þeim hætti aö
fólk vélritaði og dreifði sjálft því, sem þaö
vildi koma á framfæri. í upphafi var hér
fyrst og fremst um aö ræöa skáldskap og
bókmenntir eftir skáld og rithöfunda, sem
höfðu annað hvort verið bannfæröir eöa
líflátnir á Stalíns-tímanum. Þetta haföi
mikil áhrif á þjóöfélagiö, enda þótt þessi
rit fælu ekki í sér miklar skýringar. Þetta
var ekki skipulögö herferö, þetta var ekki
pólitísk herferö. En þessi starfsemi var aö
því leyti geysilega mikilvæg fyrir þjóöfé-
lag okkar, að hún sýndi mönnum hverjum
var treystandi og hverjum ekki. Í þjóöfé-
lagi sem okkar, eftir svo langa ógnaröld
og nánast takmarkalaus áhrif leyniþjón-
ustunnar, hefur fólk tilhneigingu til aö
vantreysta hvert ööru. Enginn veit hver
nágrannanna það er, sem gefur KGB
skýrslu um orð hans og athafnir. í
Sovétríkjunum er frægur brandarinn um
manninn, sem stendur dauðadrukkinn
fyrir framan spegil og segir: Mundu, aö
annar okkar er KGB-maöur.
Mótmæli
Þó ekki væri til annars en aö slá á slíka
tilfinningu var nauðsynlegt aö aöhafast
eitthvaö og saklausara gat þaö vart verið.
Dreifing á Ijóölist reyndist mikilvægur
liöur í því aö koma á trausti milli
einstaklinga í þjóöfélaginu. Þaö var svo
áriö 1965 aö skáldin Sinijavskí og Daníel
voru handteknir fyrir að smygla úr landi
handritum og fá verk sín útgefin erlendis.
Þá hætti viðfangsefni þessarar neöan-
jaröarútgáfu aö vera Ijóölist og bók-
menntir. í staðinn var farið að dreifa
þólitískum áskorunum gegn réttarhöld-
unum, skýrslu um réttarhöldin og loka-
oröum Sinijavskís og Daníels fyrir rétti. Á
þessum tíma höföum viö í fyrsta skipti
efnt til opinberra aðgeröa til stuönings
Sinijavskí og Daníel. Þetta var í fyrsta
skipti síðan 1927 aö efnt haföi verið til
opinberra mótmælaaögerða í Sovétríkj-
unum, og við lítum á þetta sem formlegt
upphaf mannréttindahreyfingarinnar í
landinu. í fyrstu var þetta tiltölulega
fámennur hópur, aö mestu skipaður
menntamönnum, sem gerðu tilkall til
réttar síns, frelsisins til aö mega anda,
frelsis til að tjá sig. En þegar fram í sótti
varö þetta fjöldahreyfing, sem nú er meö
milljónir manna innan vébanda sinna.
Þetta fólk einskorðar sig ekki lengur viö
aö koma á framfæri bókmenntum, sem
dreift er í hundruöum þúsunda eintaka,
heldur eru verkefnin langtum víötækari.
Á mörgum öörum sviðum vex þessari
hreyfingu, sem grundvallast á friösemd
eöa öllu heldur óhlýöni borgaranna viö
yfirvöld, stööugt fylgi í landinu. Viö
ræddum í okkar hópi um miöjan sjöunda
áratuginn hvernig við ættum aö fara aö
því aö koma á framfæri andúö okkar á
glæpum hins sovézka þjóðfélags. Viö
SJÁ NÆSTU SÍÐU