Morgunblaðið - 26.02.1980, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 26. FEBRÚAR 1980
Birgir Björn
Sigurjónsson:
Orsakir verðbólguvandans
Sumir nefndarmanna töldu, að
orsaka verðbólgunnar væri einkum
að leita til launahækkana innan-
lands, þótt þeim megi vera ljóst, að
innlent verðlag hefur vaxið mun
meira og ávallt á undan launabreyt-
ingunum og að innlend neysla að
raunvirði á mann hafi nánast staðið
í stað, þrátt fyrir umtalsverða aukn-
ingu framleiðslu sum árin. Þeir hinir
sömu nefndarmenn hafa væntanlega
aldrei hugsað út í það, að ísland
hefur á umliðnum áratug færst úr
tölu hálaunalanda yfir í láglauna-
land, ef skoðuð er þróun kaupgjalds
almenns vinnuafls í landinu á
raungengi (þ.e. föstu erlendu gengi),
en það sama verður ekki séð af
talnagögnum yfir þjóðarframleiðslu
á mann. Þetta bendir óneitanlega til
þess, að vaxandi ójöfnuður eigi sér
stað í tekjuuppskiptunum, sem styð-
ur tilgátuna, að verðbólga sé fyrst og
fremst tæki til tekjuuppskipta.
Einhverjir nefndarmanna vildu
gera meira úr svonefndum eftir-
spurnaráhrifum sem aðalhvata verð-
bólgu, þó mér sé ekki alveg ljóst í
verðbólgustefnu og það mun sjá til
þess, að vaxandi hluti þjóðarfram-
leiðslunnar verður útflutningsvara,
að kaupmáttur launa heldur áfram
að minnka, að launþegar koma til
með að njóta æ minni hlutdeildar í
innlendri framleiðslusköpun, og er-
lendum fyrirtækjum starfandi á
íslandi mun fara fjölgandi og áhrifa
þeirra mun gæta meira og meira.
Sameiginlegt teikn slíkrar þróunar
íslensks efnahagslífs er verðbólgan.
Eins og sjá má af ofangreindu
varðar miklu hvers konar forsendur
eru gerðar í haglíkönum og hvaða
eiginleikum líkönin eru gædd að
öðru leyti. Menn hafa mikið í
hávegum líkön peningastefnumanna
um þessar mundir og fella stóra
dóma um nauðsynlegar aðgerðir
gegn verðbólgunni. Þeir telja í stuttu
máli sagt, að verðbólgu megi útrýma
með því að draga úr vexti peninga-
magns. En miklir gallar eru á
forsendum huggerða þeirra. Þeir
hagnýta sér langtímaskilgreiningu á
jafnvæginu milli peningaflæðis og
framleiðsluflæðis sem grundvöll or-
sakasamhengi verðbólgu, en skil-
greiningin hljóðar svo:
1. Er verðbólgan
aileiðing efna-
hagsstefnunnar?
Margir fremstu stjórnmálamenn
þjóðarinnar hafa látið hafa eftir sér,
að verðbólgan sé höfuðvandamálið
og það verði að leysa. Stjórnmála-
umræðan hefur einkennst af þessu
um hartnær heilan áratug. Nýir
menn hafa komið á þing og í
ráðuneytin og nýjar aðgerðir hafa
verið boðaðar gegn verðbólgunni, en
ekkert hefur gagnað. Svo virðist sem
verðbólgan hafi fremur aukist en
minnkað eftir hverja ráðstöfun.
Auðvitað finnst almenningi broslegt
að verða vitni að slíku getuleysi
forystumanna þjóðarinnar. En þessi
vandi hefur verið skilgreindur á
rangan hátt og þess vegna hafa
ráðin gegn verðbólgu verið haldlítil.
Kjarni málsins er sá, að við núver-
andi verðbólguástand er framin ein-
hver stórfelldasta árás eins tekju-
hóps á annan sem um getur í allri
íslandssögunni. Fjarstæða er að líta
á verðbólguna sem afmarkað vanda-
mál; hún er samofin heildarþróun
efnahagslífsins.
í það er oft látið skína, að
verðbólgan sé þrátt fyrir allt fyrir-
bæri, sem trauöla verði stjórnað með
innlendum efnahagsaðgerðum. Og
sumir leyfa sér að halda því fram, að
verðbólgan sé skammtíma fyrirbæri,
sem hljóti að hverfa af sjálfu sér.
Því er m.ö.o. afneitað, sem allir geta
staðreynt, að verðbólgan er lang-
tímaeinkenni á íslensku efna-
hagslífi. Og því er einnig haldið fram
í fullri alvöru, að ríkið geti ekki haft
áhrif á verðbólgustigið með opinber-
um aðgerðum, a.m.k. ekki til langs
tíma. I ljósi þessara skoðana er ekki
úr vegi að velta því fyrir sér, hvort
unnt sé að viðhalda verðbólgu um
lengri tíma og jafnvel auka hana.
Svarið við spurningunni: Er hægt
að auka verðþólguna á Islandi? er
vissulega jákvætt. Til að byrja með
má benda á, að mörg önnur lönd með
blandað hagkerfi hafa náð miklu
hærra verðbólgustigi og tekist jafn-
vel að viðhalda því um árabil. Þrjár
ástæður, sem má finna fyrir því, að
verðbólga sé minni hér en annars
staðar, eru: (I) Að samkeppni sé svo
mikil á innlendum markaði að hún
komi í veg fyrir verðhækkanir að
miklu leyti; (II) Að íslensk fyrirtæki
(við ófullkomna samkeppni) vilji
síður beita verðhækkunum en öðrum
tækjum til að hámarka ágóða sinn;
(III) Að hið opinbera beisli verð-
þróunina með verðheftandi opinber-
um aðgerðum, sem skerða í senn
verðlagningar- og markaðsfrelsi.
Það gefur auga leið, að ríkið hlýtur
að vera sökudólgurinn, með því að
samkeppni er lítil á innlendum
mörkuðum og ekkert bendir til þess
að fyrirtækin skirrist við að beita
verðhækkunum til ágóðaaukningar.
Við getum þá velt því fyrir okkur,
hvað ríkið geti gert til að styðja við
bakið á fyrirtækjum, sem berjast við
að hækka verð sitt. Dreifa má
upplýsingum til fyrirtækjanna um
rannsóknir ríkisins á markaðsmögu-
leikum. Veita má fyrirtækjum kost á
ókeypis námskeiðum í gerð sölu-
samninga og í því, hvernig þau geta
skipulega komið upp þeim aðstæðum
á markaði sínum, að þau fái ráðið
meiru um verðlag afurðar sinnar.
Fyrirtækjum má einnig veita sér-
staka aðstoð við útvegun lánsfjár á
niðurgreiddum vöxtum, ríkið getur
keypt óseljanlega framleiðslu, fyrir-
tækjum má veita hagstæð lán til að
framleiða á lager á meðan þau bíða
betra verðlags, svo dæmi séu tekin
um mögulegar aðgerðir hins opin-
bera. Fyrirtæki sem vilja hækka
verð afurða sinna ótilkvödd má
styrkja með aðgerðum sem knýja
fram verðhækkanir á samkeppnis-
’ æfum varningi. Ríkið gæti einnig
pið til sérstakra aðgerða til að
ída fyrirtækin innbyrðis gegn
ækkunum t.a.m. með veitingu
'ðslulána fyrir mismuninum
ja og gamla verðinu hjá verð-
..ækkandi fyrirtæki, en kostnaðar-
aukanum geta fyrirtækin hagrætt til
lækkunar skatttekna og til verð-
hækkunar á afurð.
Það verkar einnig hvetjandi á
innlend fyrirtæki í verðhækkunar-
hugleiðingum að vita til þess, að
erlend fyrirtæki standa í sams konar
aðgerðum. Ef erlendir aðilar bregð-
ast í þeim efnum, má láta gengi
íslensku krónunnar síga án umtals,
þannig að innlent verð innfluttrar
vöru hækki til hvatningar innlend-
um fyrirtækjum. I mörgum tilvikum
myndi slík aðgerð hækka innlendan
framleiðslukostnað beint, sem hefði
mikil verðörvunaráhrif innanlands.
Lækkun gengis krónunnar eykur
tekjurnar af útflutningi, sem hefur
ekki síður örvandi áhrif á eftirspurn
og þá á stig verðbólgu. En til þess að
slík áhrif berist til skila, verður
peningasköpunin að fara eftir þörf-
um þenslumerkja.
Fyrirtæki nota mismunandi sam-
setningu á vinnuafli, með tilliti til
krafna um menntun þess og hæfni.
Ennfremur gætir mismunar milli
fyrirtækja, hvað varðar notkun á
fjármagni í framleiðsluferlinu.
Síðarnefnda atriðið leiðir hugann að
því, að hækkun vaxta mun ekki til
íangs tíma geta viðhaldið verðbólg-
unni. Slíkt mun í fyrsta lagi draga
úr notkun fjármagns og auka vinnu-
aflseftirspurnina, án tillits til hag-
kvæmni í tæknilegu tilliti. Verð-
trygging vaxta mun í öðru lagi leiða
til jafnvægis á fjármagnsmarkaði og
Birgir Björn Sigurjónsson
samdráttar í hagkerfinu. Þess vegna
ber ríkisvaldinu að niðurgreiða fjár-
magnskostnaðinn til að örva fyrir-
tækin til ótímabærra fjárfestinga til
að auka eftirspurnar- og verðbólgu-
möguleikana. I þessu skyni getur
ríkið staðið fyrir kynningum á nýj-
um framleiðslu- og útflutnings-
möguleikum, boðið fram enn ódýr-
ara lánsfjármagn, gert fyrirheit um
skattaívilnanir, heitið fyrirtækjum
ábyrgð stjórnvalda á vinnufriði og
úrlausn vinnudeilna, lofað bótum
vegna verðfalla erlendis, boðið flutn-
ingsstyrki vegna fjarlægðar á mark-
aði og skapað tiltrú á útflutnings-
greinum með vinsamlegri gengis-
stefnu, svo dæmi séu tekin. Þó
vafasamt sé að hvetja fyrirtæki til
mannaflafrekrar framleiðslu, þá má
jafnvel benda á slíka möguleika, ef
launakostnaður er nógu lítill. Ef
vinnuaflskostnaður fyrirtækis vex
óeðlilega mikið eða framleiðni telst
of lág, þá má hjálpa viðkomandi
fyrirtæki til tækjakaupa með því t.d.
að draga úr launatengdri sköttun.
Eðlilegt er, að menn velti því fyrir
sér, hvort nokkur efri mörk séu til á
stigi verðbólgu, ef allir markaðsaðil-
ar hegða sér í samræmi við ofanrætt
mynstur. Ef peningamagn er látið
vaxa líkt og verðlag og aðlögun
peningamagnsvaxtar að hækkandi
verðbólgustigi eykst stöðugt, þá má
gera því skóna, að engin fræðileg
efri mörk verðbólgu séu til. En því
má ekki gleyma, að vaxandi verð-
bólga gerir auknar kröfur til skipu-
lagningar rekstrar fyrirtækja í
framleiðslugreinum og eykur vanda-
málin við langtímaáætlanagerð um
framtíðarframleiðslu. Skipulagserf-
iðleikarnir leiða til þess, að sífellt
fleiri fyrirtæki spretta upp, sem
hafa það eitt hlutverk að greiða úr
þessum vandamálum framleiðslu-
fyrirtækjanna. Þetta dregur úr arð-
semi í framleiðslugreinum, því
„pappírsfyrirtækin" soga hana upp.
I verðbólguástandi sprettur sem sé
upp brask, sem nærist á arðsemi
framleiðslufyrirtækjanna, íþyngir
þeim kostnaðarlega, lamar vaxta- og
framtíðarmöguleika þeirra, og þar
að getur komið, að rekstrargrund-
-völlur framleiðslufyrirtækjanna
brestur vegna kostnaðar við fjár-
magns- og vinnuaflsöflun. Mikil
verðbólga getur leitt fyrirtækin í
sjálfheldu, sem þýða myndi skipbrot
framleiðslu- og dreifingarkerfisins
og þar með sérhæfingarinnar í
framleiðsluferlinu. Einstaklingar
þessa lands stæðu þá aftur hver á
sinni þúfu og á ný hæfist tímabil
sjálfsþurftarbúskapar á íslandi. Það
ætti því að vera keppikefli verðleggj-
enda að ná því verðbólgustigi sem
hámarkar ágóða þeirra, án þess þó
að kafsigla efnahagskerfið, sem er
grundvöllur arðseminnar.
2. Verðbólgan
sem markmið efna-
hagsstefnunnar
Verðbólgan hefur fengið góð upp-
vaxtarskilyrði á íslandi. Það geta
allir séð, sem bera saman umræðuna
hér að ofan við það sem raunveru-
lega hefur átt sér stað. Það er eins
og allt hafi miðast að því að viðhalda
verðbólgunni og auka hana eftir
föngum. Vissulega hefur oft verið
talað um verðstöðvanir og þær
jafnvel lögleiddar, en engin tilraun
hefur verið gerð til algerrar verð-
stöðvunar í merkingunni verðstöðv-
un. Það, sem almennt er nefnt
verðstöðvun, á við um hámarksverð
sem sett hefur verið á nokkrar vörur
með tilheyrandi slælegu eftirliti á
framkvæmd laganna og reglulegum
leyfum til verðhækkana. Verðlags-
eftirlit er lítið, þótt samnefnd stofn-
un sé til á pappírnum, en litlu er til
hennar kostað.
Verðbólgunefnd var skipuð af
ríkisstjórninni 21. október 1976 og
var þessi nefnd samansett af full-
trúum stjórnmálaflokkanna, laun-
þegasambandanna, vinnuveitenda-
samtakanna, og helstu sérfræðing-
um landsins á sviði efnahagsmála.
Samsetning nefndarinnar gefur til
kynna, að innan vébanda hennar
hafi verið allir hagsmunaaðilar auk
nauðsynlegrar sérfræðikunnáttu. í
þessu ljósi eru niðurstöður nefndar-
innar áhugaverðar, bæði þar sem
menn voru sammála og ósammála.
Nefndarmenn skiptust einkum í tvo
flokka að því er virðist. Annars
vegar hópinn, sem talaði um launa-
breytingar (eða í almennara orða-
lagi: breytingar „í kostnaðardálki
atvinnuveganna") sem aðalorsök
verðbólgunnar og hins vegar þá, sem
vildu kenna um þróun eftirspurnar
og peningamagns. í kafla 1.3 segir
um þennan ágreining:
„Ef grannt er skoðað virðist sem
ágreiningurinn ... sé helzt fólginn
í því, við hvaða tímabil sé miðað.“
Ekki veit ég hvort þetta sé sam-
dóma álit nefndarinnar. Þegar litið
er til langs tíma telur nefndin að
leita verði almennari skýringa,
„sem varða í senn sveiflur í ytri
skilyrðum þjóðarbúsins,... og við-
brögð innlendra aðila við þeim,
bæði einkaaðila, samtaka þeirra
og stjórnvalda".
Út frá þessari orsakalýsingu
kemst nefndin að því, að hagstjórn
geti í meginefnum byggst á gömlu
aðferðunum, sem megi bæta í eftir-
töldum atriðum: 1) Öflugri jöfnun-
arsjóðir í sjávarútvegi; 2) Virkari
stjórn peningamála með beitingu
vaxta, verðtryggingar, bindiskyldu-
ákvæða, og gengisskráningar;
3) Styrkari fjárfestingarstjórn með
samræmingu útlánakjara; 4) -
Traustari fjármálastjórn með tilliti
til árferðis; 5) Samræmdar tekju-
ákvarðanir og launasamningar, og
6) Bætt skipan verðlagseftirlits.
Enginn nýr skilningur á verðbólgu-
vandanum kemur fram í þessari
skýrslu og engin ný úrræði. Könnum
þá betur þessi viðteknu sannindi.
(meðalvöruverð) x (raunveruleg =
framleiðsla
á mann)
hvaða tilgangi þessi flokkun er gerð.
Flokkunin í eftirspurnar- og kostn-
aðaráhrif er fræðilega erfið og
trúlega ógerleg í framkvæmd. Senni-
lega er að baki þessum hugleiðingum
sú skoðun, að fyrir hendi séu (launa-
greiðslur er skapi) kröfur um meiri
framleiðslu en er til uppskipta. Eða
hitt, að ríkið (með aðgerðum sínum
til útjöfnunar lífskjara í landinu og
stefnunni um fulla atvinnu) geri
kröfur um tilvist framleiðslu sem
ekki er til. Af þessu sést hve erfitt er
að draga mörkin milli kostnaðar- og
eftirspurnarverðbólgu. En skilgrein-
ingin á því um hvora gerðina af
verðbólgu er að ræða hverju sinni er
lögð til grundvallar ákvörðuninni,
hvaða ráðum skuli beitt. Kostnað-
aráhrifum skal mætt með aðgerðum
sem draga úr kostnaðartilhneiging-
unum t.d. skal launahækkunum
mætt með aðgerðum sem minnka
raunvirði launanna, og draga þannig
úr kostnaðaráhrifunum. Aukin eftir-
spurnarverðbólga knýr hins vegar til
aðgerða sem miða að samdrætti
eftirspurnarinnar t.d. má hækka
skatta, draga úr opinberum útgjöld-
um, og minnka félagslegar umbætur,
svo dæmi séu tekin.
Til að gagnrýna hagstefnu fyrri
ára er því ekki úr vegi að sýna fram
á ósamkvæmnina í aðgerðum sem
byggja á ofangreindum skilgreining-
um. Á tímum eftirspurnarverðbólgu
(sem vel má hafa sprottið upp úr
kostnaðarverðbólgu eða öfugt) er
mikilvægt að vita, hvaðan eftir-
spurnartilhneigingarnar berast.
Fjárfestingar á Islandi hafa allan
áratuginn verið meiri en nemur
sparnaðinum í landinu, en allmiklar
sveiflur eru í þessum tölum milli
ára. En eins og að ofan segir er
neyslan býsna stöðug. Það virðist því
liggja í augum uppi, að leiðin til að
sporna við umframeftirspurn ætti
að vera hækkun fjármagnskostnað-
ar, t.d. hækkun vaxta og/eða niður-
felling skattaívilnana vegna fjár-
magnskostnaðar. Þess í stað velja
stjórnvöld að draga úr öðrum liðum
eftirspurnarinnar t.d. með aðgerðum
er miða að minnkaðri eftirspurnar-
getu heimilanna (t.d. söluskatts-
hækkanir).
Annar mikilvægur hluti þessa
máls er svo utanríkisverslunin og
stefnan í gengismálum. Hvort held-
ur við njótum hækkandi fiskverðs og
aflaaukningar, sem þróast út í
aukna innlenda eftirspurn, verð-
bólgu, og kostnaðarþenslu, eða afla-
brestur verður (eða samsvarandi
fiskverðslækkun), þá leiðir allt að
einu, að gengi krónunnar er lækkað
til að halda uppi viðleitninni til
jafnaðar í utanríkisviðskiptunum,
sem að öðru leyti eru gefin frjáls.
Þetta kerfi er lífæðin í íslenskri
(veltuhraði x (peningamagn
peningamagns) á mann að
raunvirði)
Ennfremur gefa þeir sér að veltu-
hraðinn sé nánast alltaf óbreyttur
og að allir aðilar markaðsins hegði
sér eins og um fulla samkeppni væri
að ræða. Hlutfallsaukningu verð-
lags, verðbólguna, skýra þeir síðan
með hlutfallslegri aukningu pen-
ingamagns umfram framleiðslu, allt
á raunvirði og á hvern íbúa.
Þetta er dæmigert fyrir það þegar
fræðilegt yfirbragð er notað til að
dylja í stað þess að opinbera. Hæpið
er að nota skilgreiningu sem orsaka-
þróun sér í lagi, þegar skilgreiningin
á við jafnvægi í efnahagslífinu, en
líkanið á að varpa ljósi á ójafnvægis-
ástand, þ.e. verðbólguna. Fásinna er
að ganga út frá því, að veltuhraðinn
sé óbreyttur þegar öll talnagögn
sýna að hann er mjög breytilegur
fyrir ísland umrætt tímabil. í því
ljósi er mikilvægt að gera sér grein
fyrir því, hvort veltuhraði myndi
hafa áhrif á verðbólgustigið eða
öfugt. Á hitt er svo nauðsynlegt að
benda á, að peningamagnsvöxturinn
er trúlega alls ekki hagstjórnartæki
heldur háð afgangsstærð. Sýnir
þetta glögglega, hvers konar hug-
gerðir peningastefnumenn sýsla við,
en tilgangurinn helga meðalið.
Peningastefnumenn nota haglíkön
með uppsöfnuðum stærðum, t.d.
heildarmeðalverð, raunveruleg
framleiðsla á mann, o.s.fv. Þessi
aðferð þjónar ekki aðeins . þeim
tilgangi að einfalda líkanið heldur
einnig því, að dylja allar mikilvægar
afleiðingar verðbólgunnar í efna-
hagsstarfsemina. Þannig dyljast
sérfræðingum tekjuuppskiptin sem
verða á milli einstaklinga og at-
vinnugreina og þannig tapa þeir
sjónar á þeim eðlilegu breytingum á
framleiðsluskipulaginu, sem verð-
bólgan veldur. Á sama hátt reynist
þeim ekki unnt að meta áhrif
aðgerða sinna gegn verðbólgu í þessu
ljósi. Þeir eru steinblindir af for-
sendum sínum um fullkomna frjálsa
samkeppni.
í stað flestra aðgerða sem Verð-
bólgunefnd mælti með hér að ofan,
vilja peningastefnumenn mæta verð-
bólgu með samdrætti í peninga-
magnsvexti. Verðbólga er, sam-
kvæmt þeim, alltaf runnin undan
rótum umframeftirspurnar, sem er
það sama og umframframboð af
peningum. Leiðirnar til að draga úr
peningamagnsvexti virðast einkum
vera þær, sem áhrif hafa á fjár-
magnskjör og þensluskilyrði peninga
auk seðlaprentunar. Þeir hafa megn-
ustu ótrú á fjármálaaðgerðum ríkis-
ins í þessum efnum og telja happa-
sælast fyrir samkeppnisskilyrðin á
mörkuðunum að hlutur ríkisins sé
sem minnstur. Um þetta atriði ber
yfirleitt öllum frjálshyggjumönnum
saman og svo andstöðuna við verð-
lagseftirlit.