Morgunblaðið - 26.02.1980, Blaðsíða 35
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 26. FEBRÚAR 1980
35
3. Verðbólgan er
liður í lygavefnum
Þeir eru tvöfaldir í roðinu, frjáls-
hyggjumennirnir, sem í fræðilegum
tímaritsgreinum velta vöngum yfir
verðbólguvandanum í hagkerfum,
þar sem full og frjáls samkeppni
ríkir (en við þau skilyrði fær verð-
bólgan varla þrifist lengi), en rita
greinar í t.d. Newsweek af pólitísku
tagi undir nafni vísindamannsins
(t.d. Milton Friedman og Paul A.
Samuelson) með hvatningarorðum
til forseta Bandaríkjanna að setja
efnahagslífinu Leiðbeiningar með
ábendingum til fyrirtækjanna að
gæta hófsem'i í verðhækkunum.
Þessu er e.t.v. bara beint til fyrir-
tækja með um og yfir hundrað
prósent arðsemi eins og sum olíufyr-
irtækin s.l. ár, en einmitt þessi
fyrirtæki eru kunn fyrir fjárframlög
sín til hagfræðirannsókna, aðallega
gegnum sjálfseignarstofnanir. Og
sennilega halda þessir hagfræð-
ingar, að það sé stundarfyrirbrigði í
hagsögulegu samhengi, að mörg
fyrirtæki ákveða verð vöru sinnar
sjálf. Frjálshyggjupostularnir sjá
hins vegar mikla hættu í þenslu hins
opinbera og í samþjöppun verkafólks
í launþegasamtök, sem gera kröfur
um meira en framleitt er ...
Það er eitt aðaleinkenni efnahags-
þróunarinnar á-íslandi, að fjármagn
í einkaeign helst lítið í framleiðslu-
greinum, sem eru undirseldar verð-
lagseftirliti eða samkeppnislögmál-
um. Fjármagn virðist fara úr slíkum
greinum, sem ráða litlu um verð
afurða sinna, til annarra greina sem
ráða miklu um verð og hafa þar með
sterka ágóðastöðu. I sumum tilvik-
um hefur fjármagnseigendum tekist
að sannfæra ríkisvaldið um mikil-
vægi tiltekinna atvinnugreina, sem
síðan hefur fært þeim réttinn að
mæta sérhverri kostnaðarhækkun
með verðhækkun til að viðhalda
sömu hlutverkaskiptum milli að-
fangaseljenda, en síhækkandi hlut-
fallslegt ágóðastig. En í öðrum hefur
þeim tekist að ná sér slíkri markaðs-
aðstöðu (þ.e. einkasölu), að þeir geta
sett upp sjálfir verð afurða sinna eða
haft verulega mikil áhrif þar um.
Annað mikilvægt þróunareinkenni
verðbólgusamfélagsins á Islandi er
það, að síauknu fjármagni og vinnu-
afli er varið til starfsemi, sem snýst
í kringum þjónustu og skipulagningu
framleiðslunnar. Litið hagkerfi eins
og hið íslenska getur ekki borið stóra
yfirbyggingu. Það liggur því í hlut-
arins eðli, að minnka verður skrif-
stofuveldið á ný innan tíðar og auka
fjölda þeirra sem vinnur við fram-
leiðslustörf. Forsenda slíkrar þróun-
ar er sú, að skrifstofufólkið getur
ekki endalaust rutt veginn fyrir
aukinni framleiðni og einmitt þegar
þeim takmörkunum er náð, er hlut-
verki þess lokið við framleiðslu-
skipulagningu. Vera má, að þrátt
fyrir aukna verðbólgu og þar með
sífellt lélegrí nýtingu auðlindanna,
takist skrifstofufólkinu að auka
framleiðnina, en til eru efri mörk á
því, hve hátt verðbólgustig hagkerfið
þolir áður en allt fer í kalda kol.
Frjálshyggjumenn, sem leggja ein-
mitt svo mikið upp úr hlutverki
verðlags sem vísi fyrir eftirspyrj-
endur og framleiðendur um hag-
kvæmustu nýtingu auðlindanna, sjá
ekki, hve verðbólgan hefur örlagarík
áhrif á hagþróunina í ágóðastýrðu
samfélagi. Þetta gerir þá ekki trú-
verðuga. Skoðanir þeirra á ríkisvald-
inu og hlutverki hins opinbera virð-
ast vera þær, að þeir telji opinberar
aðgerðir heftandi fyrir markaðssam-
keppnina og þar með verðbólguskap-
andi. Þetta er að hluta til satt,
nefnilega, að tilvist ríkisins, aðgerð-
ir þess og aðgerðaleysi, vernda suma
hagsmuni, sem annars væru ekki
varðir. T.a.m. gætu fyrirtæki ekki
tryggt sér verðhækkanir í gegnum
ríkisvald, ef það yrði afnumið. Eða
látið ríkið kaupa og selja lélega
framleiðslu á uppsprengdu verði.
Eða látið ríkið mennta vinnuafl og
sjá um heilsugæslu þess. Og látið
ríkinu eftir að niðurgreiða lánsfé til
að skapa atvinnu handa þeim sem
síðan greiða auka fjármagnskostn-
aðinn. I anda frjálshyggjunnar ætti
að vera til ríkisvald, sem myndi sjá
til þess að fjármagsnotendur
greiddu rétt verð fyrir fjármagnið í
stað niðurgreiðslustarfseminnar og
að fyrirtækin greiddu vinnuafli rétt-
ar tekjur miðað við framlegð þess.
Síðast en ekki síst bæri ríkisvaldinu
að halda uppi föstu verði á gjald-
miðlinum í stað þess að taka þátt í
áhlaupum fyrirtækjanna á kaup-
mátt launa.
Samtök launþega á íslandi virðast
hafa að stefnumarki, að fá fulla
verðtryggingu launa. Ef fjár-
magnskostnaður verður einnig verð-
tryggður, þá þýðir þessi krafa, að
launþegar vilja fá samráð um
ákvörðun verðlags, þ.e. vilja taka úr
höndum fyrirtækjanna möguleikann
að hlunnfara launþega og sparifjár-
eigendur. Slíkt munu fyrirtækin
aldrei fallast á, ef þau eiga úrkosta
völ. Það myndi minnka ágóða all-
verulega og kafsigla mörg fyrirtæki,
sem eiga verðbólgunni tilvist sína að
þakka. Þar á ég bæði við fyrirtæki,
sem lifa á braski og svo hin, sem
hafa komið til vegna alvitlausrar
nýtingar á fjármagni vegna niður-
greiðslna á því. Stjórnvöld myndu
heldur ekki kæra sig um raunveru-
lega verðstöðvun, þykist ég vita, þar
eð verðbólgan skapar ríkinu tekjur
og erfitt væri stjórnmálamanni að
útskýra kreppuna sem kæmi í kjöl-
farið — og sem er óumflýjanleg —
og atvinnuleysið. Verðtryggingin
myndi binda framleiðsluskipulagið
að fastbundnum tekjuuppskiptum,
sem í blönduðu hagkerfi myndi gera
boðleiðirnar að þróun efnahagskerf-
isins torfundnar.
Hvað er þá til bragðs að taka gegn
verðbólgunni?
I .yrsta lagi verður að skilgreina,
hvert vandamálið er. Sumir telja að
stighækkandi verðlag sé vandamál,
sem ekki er víst. Það þarf að útskýra
afleiðingar af verðbólgu til að skilja
vandamálið. I öðru lagi verður að
skilgreina hvaða markmiði stefnt er
að. Verðbólga getur verið við svo
mismunandi aðstæður og þar með
haft svo mismunandi afleiðingar, að
uppræting verðbólgunnar getur ekki
verið markmið í sjálfu sér. I þriðja
lagi verður að skilgreina hvaða
aðferðir eru mögulegar til að ná
yfirlýstum markmiðum og hverjar
eru taldar ótiltækar.
Ef markmið efnahagsstefnunnar
er að koma á fót frjálsu hagkerfi á
íslandi, þar sem samkeppni ríkir og
tryggir lægsta verð á framleiddum
vörum, þá má segja að í reyndinni
hafi hagstjórnartækjum verið beitt í
þveröfuga átt. Ríkið hefði í þeim
aðstæðum átt að tryggja markaðs-
vexti á fjármagni og vinnuafli og
ríkið hefði átt að reyna að tryggja
stöðugt verðlag gjaldmiðilsins og
reynt að koma í veg fyrir uppsöfnun
fjármagns (innlends eða erlends) á
fáar hendur. Ef fá fyrirtæki væru í
einhverri grein miðað við eftirspurn,
þá bæri ríkinu að grípa inn í, ef
ekkert gerðist af sjálfu sér. Því betur
sem ríkinu tækist til við að skapa
samkeppni á milli fyrirtækja, þess
líklegra er að verðbólga yrði lítið
vandamál. Um hitt má svo deila,
hvort gott sé eða slæmt að láta
samkeppnisverðlag stýra nýtingu
auðlinda og eftirspurn og framboð
tekjuuppskiptunum.
Ef markmið efnahagsstefnunnar
væri á hinn bóginn að koma á
réttlátum tekjuskiptum milli allra
þjóðfélagsþegnanna, þá yrði trúlega
að grípa til annarra aðferða. Jöfnuði
í tekjuskiptum er ekki hægt að ná í
frjálsu hagkerfi, því þar verður að
greiða fjármagnseiganda svonefnt
jaðarframlag hans í framleiðsluferl-
inu líkt og jaðarframlagi allra vinn-
andi manna í sama ferli. Jafnræði er
aðeins hægt að ná með því að greiða
öllum eftir vinnuframlagi þeirra. I
fjármagnsvörunni er uppsöfnuð
vinna og þeim ber að njóta, sem
hana inna af höndum. Annars konar
jöfnuðir í uppskiptum má ná, með
því að skipta öllum framleiðsluverð-
mætum niður í sparnað og neyslu og
skipta síðan neyslunni jafnt á alla.
Tekjuuppskiptaáhrifum verðbólg-
unnar má með þessum hætti eyða að
mestu, en þó ekki alveg fyrr en hætt
er að nota auðlindir samfélagsins á
óhagkvæman hátt fyrir heildina.
Niðurstaða mín er því sú, að
verðbólgan sé ekki nauðsynlegur
fylgifiskur íslensks hagkerfis heldur
til komin vegna aðgerða og aðgerða-
leysis stjórnvalda og lítillar mark-
aðssamkeppni fyrirtækja. Uppræta
má verðbólguna, með því að koma á
frjálsu hagkerfi á íslandi, að því
tilskildu að fullkomin samkeppni
muni ríkja og að þau lönd sem við
eigum viðskipti við hafa sama verð-
bólgustig og við allan tímann. Þessar
forsendur gera þessa leið að tálsýn.
Önnur aðferð til að uppræta verð-
bólgu, ef ekki er unnt að skapa
markaðssamkeppni fyrirtækja, er að
taka úr höndum fyrirtækjanna verð-
lagninu og skipulagninu framleiðsl-
unnar í landinu. Ef sú leið væri
farin, þá þyrftu menn ekki að velta
vöngum yfir hvað gera skyldi gegn
óréttlátri tekjuskiptingu í frjálsu
hagkerfi.
Landgrunníslandstil suðurs:
„Ekki þýðingarminna
en Jan Mayen málið“
— sagði Eyjólfur Konráð Jónsson
Landgrunn íslands
til suðurs
Eyjólfur Konráð Jónsson (S)
spurðist nýverið fýrir um, hvað
hefði verið gert til að ákveða ytri
landgrunnsmörk íslands til suð-
urs, í samræmi við ákvörðun
Alþingis frá í desember 1978;
hvort mótmælt hefði verið til-
raunum Breta til að helga sér
klettinn Rock og koma á einhliða
fiskverndarsvæði umhverfis
hann?
EKJ vakti athygli á því að
Bretar hefðu reynt að slá eign-
arhaldi á Rockall í þeim tilgangi
„að teygja yfirráð út á hafs-
botnssvæði, sem tilheyri Islend-
ingum eftir þjóðréttarreglum
sem í mótun væru.“ Hann minnti
á að þegar Bretar viðurkenndu
fiskveiðimörk íslands (skv. reglu-
gerð 15/7/75) með Oslóarsam-
komulagi hefði falist í þeirri
viðurkenningu að engin efna-
hagslögsaga ætti að vera út frá
Rockall. Þetta sjónarmið hefði
verið ítrekað með þingsályktun í
desember 1978, er sjálfstæðis-
menn hefðu flutt.
Því miður færu litlar sögur af
því, hvern veg þeirri ályktun
hefði verið framfylgt og þess
vegna væri fyrirspurnin borin
fram.
Svar frá fyrri
utanríkisráðherra
ólafur Jóhannesson utanríkis-
ráðherra sagði embættismenn
hafa lagt sér í hendur svör við
framkomnum spurningum, sem
samin hefðu verið í tíð forvera
síns í þessu ráðuneyti. Næði það
einnig til annarrar fyrirspurnar
EKJ varðandi sámstarf við Fær-
eyinga á hafréttar- og hagsmuna-
sviðum beggja þjóðanna.
í svari ráðherra kom fram að
engir formlegir fundir hefðu ver-
ið haldnir með fulltrúum lands-
stjórnar Færeyja en sendinefnd
Islands hefði stutt sjónarmið
þeirra gegn kröfum Breta og íra
á umræddu hafsvæði. Þá hefði
Hans G. Andersen og Guðmund-
ur Pálmason rætt málin við
fulltrúa Breta og íra og haldið
fram okkar sjónarmiðum. Sam-
kvæmt 121. gr. hafréttarupp-
kastsins ætti Rockall ekki að hafa
efnahagslögsögu eða landgrunn
en á hafréttarráðstefnunni hefði
ekki náðst samkomulag um regl-
ur varðandi afmörkun land-
grunns strandríkja.
I svari ráðherra var og látið að
því liggja, að umrædd þingsálykt-
unartillaga „hafi ekki náð fram
að ganga, heldur verið vísað til
ríkisstjórnar“.
Ekkert verið
aðhafst
Eyjólíur Konráð Jónsson (S)
þakkaði svörin en harmaði inni-
hald eða innihaldsleysi þeirra,
sem sýndi, að nákvæmlega ekkert
hefði verið aðhafst formlega í
málinu frá 1978. íslenzkra hags-
muna hefði í engu verið gætt,
þetta mál varðandi. Svörin, sem
núverandi utanríkisráðherra
hefði erft frá forvera sínum,
væru nánast útúrsnúningur.
I fyrsta lagi hefði verið sagt að
tillagan hefði ekki náð fram að
ganga. I því sambandi vitnaði
hann til þingræðu Stefáns Jóns-
sonar (6/2/79) þar sem staðfest
væri að „forystumenn stjórn-
málaflokkanna hefðu samið við 1.
flutningsmann (EKJ) um að til-
lögurnar yrðu afgreiddar með
þessum hætti. Það ar það sem
kallað er á enska tungu „gentle-
mans agreement", sem var á
vitorði ég vil segja allra þing-
manna og hann féllst á í því
trausti, að með tillöguna yrði
farið eins og þær hefðu hlotið
þinglega meðferð". Ennfremur
vitnaði EKJ í bréf brezka sendi-
„Hagsmuna
0
Islands
í engu gætt“
ráðsins, er það mótmælti af-
greiðslunni sem ályktun Alþing-
is, enda ljóst, að svo hefði verið í
raun.
EKJ fullyrti að þetta mál væri
íslenzkum framtíðarhagsmunum
ekki þýðingarminna en Jan
Mayenmálið, sem gengið hefði
brösótt að fá sannsýnan skilning
á. Þarna gæti verið um geysileg
réttindi að ræða, þó ekki væri af
neinu öðru en því að koma í veg
fyrir „jarðrask", er stofnað gæti
íslenzkum fiskimiðum í hættu.
Harmaði hann aðgerðarleysi
fyrri ríkisstjórna tveggja og
utanríkisráðherra í þessu máli.
Alvarlegt mál væri, ef slík rétt-
indi glötuðust þjóðinni fyrir af-
skiptaleysi, sinnuleysi og fram-
taksleysi. Gerði hann síðan í
ítarlegu máli grein fyrir hafrétt-
arlegum, jarðfræðilegum og
sögulegum rétti íslendinga og
Færeyinga á þessu þýðingar-
mikla haf- og hafsbotnssvæði og
margra ára tilraunum Breta og
Ira til að hrifsa vinninginn frá
okkur.
Vöku þingsins
haldið
Ólafur Ragnar Grímsson
(Abl) sagði núverandi utanríkis-
ráðherra ekki öfundsverðan að
lesa upp svör forvera síns. Von-
andi héldi hann betur á málum.
Ég vil þakka Ejjólfi Konráði
Jónssyni sagði Olafur Ragnar,
fyrir það, að hafa haldið vöku
þingsins í þessu máli. Það hefur
enginn annar þingmaður tekið sig
sérstaklega fram um að gefa
málum af þessu tagi, sem varða
langtíma hagsmuni þjóðarinnar,
viðeigandi og nauðsynleg skil.
Það á að virða það og þakka, hve
sleitulaust þingmaðurinn hefur
sinnt þessum málum. Gildir það
bæði um Jan Mayen málið og
þetta umrædda landgrunnsmál
til suðurs. Ég ítreka þá von, að
Ólafur Jóhannesson haldi betur á
þessum málum sem utanríkisráð-
herra en Benedikt Gröndal, sem
ekki virðist hafa gert sér fulla
grein fyrir, hverjir hagsmunir
Islands eru í málinu. Ólafur
Ragnar sagði sjónarmið Sjálf-
stæðisflokks og Alþýðubandalags
fara saman í þessum málum.
Umræður
lengi dags
Hörku umræður um þetta
mál, sem stóðu lengi dags (19.
febrúar s.l.) Til máls tóku auk
fyrrgreindra ræðumanna, sem
allir töluðu oftar en einu sinni:
Pétur Sigurðsson, Geir Hall-
grímsson og Sighvatur Björg-
vinsson.
Geir Hallgrímsson (S) sagði
þetta mál á dagskrá næsta fund-
ar í utanríkismálanefnd, að
beiðni EKJ: Vonaðist hann til að
gott samstarf gæti tekizt um
málið milli viðkomandi þing-
nefndar og utanríkisráðuneytis-
ins. Hér væri um stórt hags-
munamál að ræða sem ætti að
vera hægt að hefja yfir alla
flokkspólitík.