Morgunblaðið - 26.02.1980, Blaðsíða 37

Morgunblaðið - 26.02.1980, Blaðsíða 37
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 26. FEBRÚAR 1980 37 Jón Þ. Árnason Lífríki og lífshættir XLVII: Það er ábyrgðarleysi að vanrækja leitina að heilbrigðri sambúð vísinda og tækni við náttúrurikið. Um það verður naumast deilt miklu lengur í fullri alvöru, að burðarstoðir þeirrar heimsskip- unar, sem Vesturlandaþjóðir hafa ýmist búið við eða keppt að síðan í upphafi Iðnbyltingar, þ.e. um nálægt 200 ára skeið, hafi reynzt ótraustari en flestir höfðu búizt við. í þeim er tekið að hrikta með ónotalegum hætti. Tveggja alda draumur um jarð- neska paradís, reista á vísinda- og tæknitrú, vissan um sífellt ríkulegri árangur með minnk- andi fyrirhöfn, hefir verið dreymdur að endamörkum sín- um í veröld rúms og tíma. í þeirri viðurkenningu felst enginn áfellisdómur yfir vísind- um og tækni, sem ævinlega hlutu að lúta ósveigjanlegum náttúrulögmálum og aldrei höfðu skilyrði til að brjótast hinu efnahagslega eru æðri, standa vonir til að lánast megi að endurheimta hvort tveggja á ný, varðveita síðan og efla. Auðvelt reikningsdæmi Þótt svo að jákvæðustu eigin- leikar manneskjunnar nýttust til fulls og hamingjan yrði henni að öðru leyti hliðholl, þannig að unnt reyndist að snúa af braut bruðlbúskapar, yrðu þrengingar iðnríkjanna — og raunar fleiri — samt sem áður illviðráðan- legar, ef litið er góðan spöl fram í tímann. Þar kemur margt til, en hér skal aðeins tæpt á því einu, að hinn óendurnýjanlegi hráefnaforði jarðar gengur óhjá- kvæmilega til þurrðar í fyllingu tímans þrátt fyrir óbreytt fram- 1 /'M? >• 1 þ Æ 'J Leið liberalismans út úr orku- kreppunni. Uppskera óreiðuhyggju undan agavaldi þeirra, enda tæpast ætlunin. Annað mál er það, að vegna áskapaðra and- legra/sálrænna meingalla manneskjunnar sjálfrar, er enn ekki útséð um, hvort vísinda- og tækniafrek lífs og liðinna úr- valsmanna muni reynast til meiri blessunar en bölvunar, ef og þegar til lokauppgjörs kemur. Máski fæst úr því skorið innan skamms. Heyrt hefi ég getið um kjarnorku- og vetnisvopnastríð, dauðageisla- og sýklahernað ekki sjaldnar en töfrandi gullöld og brosandi lönd. Knýjandi nauðsyn Hvað svo sem framtíðin, sem alltaf verður torráðin gáta, kann að bera í skauti sínu, er engin alvarlegur ágreiningur uppi um, að verkefnin, sem úrlausnar bíða, eru risavaxin og að í þau verði að ráðast þegar í stað. Ennfremur virðist sú skoðun, að rætur helztu óheillatvennu 20. aldar, liberalismans og marx- ismans, beri að slíta í upphafi viðnáms- og nýskipunaraðgerða, fagna vaxandi skilningi máls- metandi lærdóms- og fræði- manna sérstaklega og annars hugsandi fólks yfirleitt, þótt enn sé langt frá, að bugur vinnist á jafn ólseigu kenningastagli. En frumskilyrði þess, að gagn- sókn heppnist og takast megi að leggja grundvöll lífvænlegra lífshátta, felst fyrst og síðast í því, að mannkynið verði með einum eða öðrum hætti leitt til fullra sátta við náttúruríkið. Hvers kyns stjórnspeki eða stjórnskipun, sem sniðgengur það markmið, er banamein af sjálfu sér. Engin stjórnmála- stefna á rétt á sér nema hún taki a.m.k. jafnmikið tillit til kom- andi kynslóða og hinna núlif- andi. Af því leiðir að sjálfsögðu, að brjótast verður út úr þeim vitahring, sem ríkjandi viðhorf hafa slegið um háa sem lága, hér og þar, því að á meðan menn una leikþröng eyðsluvaxtarbúskapar leiðir af hlutarins eðli, að frjáls- ræði skerðist og farsæl sambúð einstaklinga verður stjórnleysi að bráð. Aðeins með því móti, að tileinka sér og virða lögmál, sem leiðslumagn. Sú staðreynd breytir þó síður en svo neinu í því efni, að hugsjón stöðugrar eyðslumögnunar knýr mannkyn- ið undir farg óbærilegs tíma- þrýstings. Það sannar afar auðvelt reikn- ingsdæmi, sem reyndar margoft hefir verið sett upp, en sýnist ekki hafa komizt til skila þrátt fyrir endurtekningar í þaula: Ef eitthvert óendurnýjanlegt hráefni nægir í 1.000 ár að óbreyttri nýtingu, þá endist það í 117 ár miðað við 3% árlega nýtingaraukningu, en er þrotið til fulls eftir 71 ár, ef árleg aukning yrði 6%, þ.e. 1 manns- aldur í stað 14. Ég leyfi mér að líta þannig á, að slíkur hugsanlegur tíma- ávinningur sé fyllilega þess verður að geta talizt eftirsóknar- verður. Við nánari athugun lífs- nauðsyn, því að auga gefur leið, að því rýmri frestir, sem gefast þeim mun líklegra er, að hingað til óþekktir útvegir fyndust, auk þess að vel má hugsa sér, að Framtíðin ávallt falin jafnvel á hálfnuðum þessum tímamismun kynnu sársaukalítil úrræði til fækkunar — eða a.m.k. fjölgunartálmana — bón- bjargahluta mannkynsins að hafa öðlazt vinsældir og áhrif. Einnig ætla margir, að vog- andi sé að gera því skóna, að uppástungur um sparsemi við meðferð efnislegra verðmæta, samfara hæfilegri sjálfsafneit- un, kynnu að ná undirtökum. Horfur í þeim efnum virðast þó allt annað en bjartar, enda sýnir reynslan, að máttur uppfræðslu hefir til þessa skilað ákaflega rýrum árangri, þegar fjöldinn hefir tekið ástfóstri við ávandar og áskapaðar skaðahneigðir. Á hinn bóginn telja aðrir nokkurn veginn víst, að ekkert minna en svartnættisólán dugi til þess að hinn mikli, sofandi meirihluti rumski. Með vissu verður auðvitað fátt eitt fullyrt um, hvort sjónarmið- ið kunni að geyma stærri sann- leikskjarna.Þegar allt kemur til alls, er þetta spurning um, hvers heilbrigð skynsemi er megnug. Mjög nálægt merg málsins held ég að bandaríski hagfræðipróf- essorinn Robert L. Heilbroner komist, þegar hann kemst þann- ig að orði (í bók sinni „An Inquiry into the Human Pro- spect", New York 1974): „Það kemur þess vegna í sama stað niður, hvort heldur við fáum ekki haldið óbreyttum hagvexti eða reynumst ekki geta staðið undir honum, að á því getur ekki leikið nokkur efi, að gjörbreytt framtíð blasir við. í báðum tilvikum virðist engum vafa undirorpið, að ríkjandi þjóðfélagsviðhorf verða að breytast. í stað hinnar lang- Heilbroner ráðleggur aðhald og varfærni vinnu hvatningar til aukinnar iðnframleiðslu verður að beita varfærnum aðhaldsaðgerðum og framsýnum samdráttarað- ferðum i þjóðfélaginu. í stað óhófsneyzlu verða ný nægju- sjónarmið að ryðja sér til rúms. Að þessu og öðru leyti er óhjákvæmilegt, að „eftir- iðnaðar“-þjóðfélagið verði ámóta frábrugðið iðnaðarþjóð- félagi nútímans og hið siðar- nefnda var fyrirrennara sín- um.“ " Stefnumörkun strax! Fyrrverandi stjórnarformaður Deutsche Shell AG., Johannes Welbergen, hefir nýlega látið í ljós svipað álit og hinn banda- ríski prófessor. Á ráðstefnu, sem haldin var í Múnchen um miðjan sl. mánuð og fjallaði um mann- virkjagerð og orku, mælti hann: „Við verðum þegar í stað að taka ákvarðanir, sem ná til ársins 2000“, og lét þess jafnframt getið, að hann gerði sér litlar vonir um nauðsynlega framsýni stjórnmálamanna. „Grundvall- aratriði, er við fáum ekki litið fram hjá, ef okkur á að takast að ná endum saman", reiknaðist hinum víðkunna hagfræðingi — sem átt hefir drjúgan þátt í ítarlegum orkuþarfaálitsgerðum EBE — til, að miðað við 2—3% árlegan hagvöxt að meðaltali í heiminum til aldamóta, þörfnuð- ust Vesturlönd ein nýrra orku- vinnslustöðva eins og hér grein- ir: 700 kjarnorkuver með 1.000— 2.000 mgw afkastagetu hvert, 650 kolanámur með 3.000.000 t árlegum framleiðsluafköstum að meðaltali hver, Auðæfi Suður- Afríku. 60 jarðgasver með 7.500.000.000 rúmm árlegum framleiðsluafköstum að meðal- tali hvert. „En ég fæ ekki séð, hvernig við ættum að geta töfrað þessar vinnslustöðvar fram í veruleik- ann á þessum tíma,“ bætti Wel- bergen við, og taldi orkusparnað eina úrræðið. Óþægileg spurning I tilefni þessara ummæla Shell-sérfræðingsins spyr „Die Welt“ (hinn 19. f.m.): „Er lýð- ræðið með hinum oft ósamrým- anlegu eiginhagsmunasjónar- miðum sínum, með hinni stjórn- arskrárvernduðu sérdrægni ein- staklingsins ekki lengur fært um að ráða við vandamál næstu áratuga?" Fyrir 1—2 árum hefði slík spurning þótt hrein goðgá, og alveg sérstaklega af hálfu heimsþekkts blaðs, sem alla tíð hefir haft orð á sér fyrir dæma- fáa bjartsýni í efnahagsmálum. En efasemdir blaðsins eiga sér ærnar ástæður. Fleira en orku- skortur veldur alvarlegum áhyggjum. 10 dögum áður, eða hinn 9. f.m., hafði „Die Welt“ komizt yfir fróðleiksmola úr óbirtri skýrslu Bonnstjórnarinn- ar viðvíkjandi áformum Sovét- ríkjanna um að hremma hrá- efnalindir sunnanverðrar Afr- íku, einkum Suður-Afríkulýð- veldisins, sem eins og kunnugt er hefir ekki notið sérlegra vin- sælda Vesturlandaríkja. Hin ívitnuðu trúnaðarskjöl, sem „Die Welt“ birtir glefsur úr, ber með sér, að ef Suður-Afríka félli undir þrælstjórn, sem ekki er alveg dæmalaust eftir „þjóð- frelsisbaráttu" í svörtu álfunni, yrði það að sjálfsögðu reiðarslag fyrir Vesturlönd í öllu tilliti: hernaðar-, stjórnmála- og efna- hagslegu. Ef þannig færi, væri t.d. leikur einn fyrir GULAGrík- in að svipta frjálsræðisheiminn aðgangi að eftirtöldum hluta þekkts hráefnaforða jarðar: kalspat, .................46% Mangan, ................ 48% Gull, ....................49% Vanadium..................64% Króm, ....................83% Platin ...................86% Að því er Vestur-Þýzkaland varðar sérstaklega, myndu slit viðskiptatengsla við Rhódesíu og Suður-Afríku m.a. þýða, að þótt krómkaup Þjóðverja minnkuðu ekki um meira en 30%, myndi atvinna 6.800.000 manna verða í hættu þegar frá liði, og 14.000.000 að auki, ef innflutn- ingur þeirra á mangan og asbest stöðvaðist líka, segir ennfremur í útdrættinum. Og á sama tíma spáir rann- sóknarstofnun heimsviðskipta í Hamborg (HWWA), að heims- verzlunin muni „að minnsta kosti" vaxa um 3% að magngildi á árinu 1980, í stað 6% árið 1979, en vekur jafnframt athygli á hinum „sérstaklega miklu óvissuþáttum", sem spáin sé reist á.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.