Morgunblaðið - 18.12.1980, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980
39
Andrei Amalrik er fremstur á þessari mynd, sem tekin var í Moskvu í apríl 1976. Hann
er hér í hópi annarra þekktra andófsmanna eins og til dsamis Alexander Ginsburg,
Yuri Orlov og Valentin Turchin.
snöggar hækkanir á kjötverði, árangur-
inn varð sá, að kjöt hvarf alveg af
markaðnum í mörgum hlutum Sovétríkj-
anna. Síðan þá hafa orðið verkföll um
allt landið og krafist hefur verið meira
framboðs á matvælum, þau verkföll, sem
síðast voru gerð og mest hefur frétzt um,
voru í Gorky og Togliatti bílasmíðjunum.
Verkföllin voru staðbundin, yfirleitt
illa skipulögð og hvorki almenningur í
Sovétríkjunum né á Vesturiöndum vissi
að þau hefðu verið gerð. Þess vegna var
auðvelt fyrir yfirvöld að fást við þau,
ýmist með því að brjóta þau á bak aftur
með valdi eins og gert var í Novo-
cherkassk eða með því að auka framboð-
ið á mat eins og gert var í Tula.
En þar sem framboð á matvælum er
takmarkað, þá verður skortur á einum
stað, ef bætt er úr honum á öðrum. í 20
ár bötnuðu lífskjörin í Sóvétríkjunum,
fyrst hratt en síðan hægar, en um 1975
byrjaði efnahagslífið að staðna og lífs-
Pólska
verkalýðs-
byltingin
getur haft
víðtæk áhrif
í Sovét-
ríkjunum
að ráðast inn í Pólland
Yalta samkomulagið, sem skipti
Evrópu í „sovézka" og „vest-
ræna“ blokk, hefur orðið lang-
lífara en Versalasamingarnir,
en það er ekki eilíft. Eitt af skilyrðunum
fyrir tilvist sovétblokkarinnar er að í
öllum löndum hennar ríkir nokkurn
veginn sams konar kommúnískt kerfi, og
róttækar breytingar á stjórnkerfi eins
ríkis gætu verið undanfari annars
tveggja: að blokkin liðaðist í sundur eða
hún yrði endurskipulögð á nýjan hátt.
Það hefur komið í ljós, að kommúnísk
kerfi eru sveigjanlegri en í upphafi var
talið. Andófshreyfing, sem að vísu sætir
kúgun, hefur verið til innan kerfisins í
marga áratugi, þrátt fyrir að ætlast sé
til, að allir hugsi eins. Kommúnistaríki
með opin landamæri hafa líka reynst
möguleg, þar er ekki aðeins átt við
Júgóslavíu, það er a.m.k. einnig mögulegt
að yfirgefa Sovétríkin. Einkaeign hefur
líka rúmast innan kerfisins, þótt henni
séu þröngar skorður settar. Það virðist
svo sem kerfið breyti ekki um eðli, svo
lengi sem stjórnmálavaldið er samþjapp-
að í höndum eins flokks, eða öllu heldur
stjórnkerfis flokksins. Þetta er mikil-
vægasti þáttur hins kommúníska kerfis.
Ef frjálsu pólsku verkalýðsfélögir
vilja ekki eða geta ekki tekið að séi
hlutverk á sviði stjórnmála, munu þat
verða fyrirbæri sem rúmast innan pólska
kerfisins a sama hátt og bændabýli í
einkaeign og kaþólska kirkjan. Ef þau
skapa sína eigin hugmyndafræði og
gerast annar sjálfstæður stjórnmála-
flokkur, og ef þau koma tii með að ná
sömu aðstöðu og kommúnistaflokkur
Ítalíu hefur í því landi undir stjórn
kristilegra demókrata, þá munum við
geta talað um „Finnlandiseringu" Pól-
iands.
Það er mögulegt að þróa kerfið þannig,
ef það er gert smám saman en af
staðfestu, og ef þróunin mætir skilningi
á Vesturlöndum en ekki aðeins hræðslu
um að hún geri illt verra. Þá gæti
Pólland, þ.e. ef jafnvægi ríkir innan-
lands, orðið öðrum ríkjum Austur-
Evrópu hvatning til að fjarlægjast Sov-
étríkin og þannig yrði bundinn endir á
yfirráð þeirra í Austur-Evrópu.
En atburðirnir í Póllandi gætu haft
beinni áhrif í Sovétríkjunum og öðrum
Austur-Evrópuríkjum. Það var hræðslan
við áhrifamátt pólska fordæmisins, sem
kom Sovétmönnum til að trufla út-
varpssendingar frá Vesturlöndum, um
leið og verkföllin hófust.
Til að fordæmi hafi áhrif þarf það að
hitta á réttar sögulegar og sálrænar
aðstæður. Sú staðreynd, að bændabýli í
einkaeign eru til í Póllandi fær ekki
sovézka samyrkjubændur til að krefjast
skiptingar samyrkjubúanna í Sovétríkj-
unum. Sjálfstæði rómversk-kaþólsku
kirkjunnar í Póllandi hefur ekki orðið
fordæmi fyrir grísku rétttrúnaðarkirkj-
una í Rússlandi, en allir hærra settir
klerkar hennar eru þjónar ríkisins, og
þeir bæla sjálfir niður öll frávik innan
kirkjunnar. Hvers vegna skyldum við þá
búast við því að frjáls verkalýðsfélög í
Póllandi muni hafa slík áhrif á sovézka
verkamenn, að þeir grípi til verkfalla og
taki að skipuleggja eigin verkalýðsfélög?
Það er tvennt sem er líkt með
ástandinu í Sovétríkjunum og Póllandi,
sem gæti gert sovézka verkamenn mót-
tækilega fyrir fordæmi Pólverja.
í Sovétríkjunum hófust verkföll og
ólga meðal verkamanna á tímabilinu
eftir lát Stalíns jafnvel á undan „andófs-
hreyfingunni". Þekktustu atvikin voru
uppþotin í Novocherkassk árið 1961, eftir
að verð á kjöti og mjólkurvörum hækkaði
um 30%. Eftir það vöruðust yfirvöld
kjör fóru hægt versnandi, einkum hafði
þetta áhrif á framboð og gæði matvæla.
En fólk hélt áfram að búast við batnandi
kjörum, og þeir, sem urðu fyrir mestum
vonbrigðum, voru verkamenn með há
laun, sem oft fundu ekkert til að kaupa
fyrir peningana sína.
Búast má við fleiri verkföllum og
uppþotum, einkum þegar uppskerubrest-
ur verður eða erfitt er að kaupa matvæli
erlendis. Að Sovétmenn skuli þurfa að
veita Pólverjum, Afghanistanbúum og
fleiri þjóðum aðstoð í formi matarsend-
inga til að vandamálin í þessum löndum
fari ekki versnandi, gerir ástandið í
Sovétríkjunum sjálfum öllu verra.
Sovétborgarar eru því vanir að van-
treysta hver öðrum og hafa enga reynslu
í því að vinna saman nema að frumkvæði
flokksins eða ríkisins, og þetta veldur
því, að það er mjög erfitt að stofna
verkfallsnefndir verkamanna, eða koma
á tengslum milli verksmiðja og vinnu-
staða. Það er einnig erfitt að koma á
sambandi við blöðin, þar sem blöð í
Sovétríkjunum eru jafnmikil handbendi
ríkisins og KGB, og erlendir fréttaritar-
ar eru útilokaðir frá flestum hlutum
Sovétríkjanna.
Þetta er skýringin á því, hvers vegna
sovézk yfirvöld höfðu svo miklar áhyggj-
ur af þeim tilraunum, sem þegar hafa
verið gerðar til að skipuleggja frjáls
verkalýðsfélög, en fyrirmyndin var að
nokkru leyti sótt til hópa andófsmanna.
í árslok 1977 skipulagði Vladimir
Klebanov frjálst verkalýðsfélag, réttara
væri þó að kalla það „stéttarfélag
atvinnulausra“, þar sem allt fólkið í
félaginu hafði misst vinnuna og var að
reyna að fá hana aftur. KGB handtók
áköfustu félagsmennina og félagið hætti
í raun allri starfsemi.
Næsta tilraun til að stofna frjálst
verkalýðsfélag var gerð 1979 og þar var
að verki lítill hópur verkamanna og
menntamanna, sem starfa sem verka-
menn. Þetta félag var einnig skipulagt
þannig, að það var fyrir fólk úr mismun-
andi starfsstéttum og þetta félag var líka
strax bælt niður. Vladimir Borisov, sem
stóð fýrir stofnun þess, var gerður
útlægur til Vesturlanda á þessu ári.
Hér var ekki um að ræða raunveruleg
verkalýðsfélög, og báðar þessar tilraunir
til félagsstofnunar mistókust, en fyrstu
sporin hafa verið stigin. A sama tíma
sýndi Helsinki-hópurinn í Moskvu fram
á það í skýrslum sínum, hvernig gengið
er á efnahagslegan rétt manna, og hér er
komin ástæðan fyrir því að dr. Yuri
Orlov, sem er foringi hópsins, var
handtekinn og fékk 12 ára dóm.
Sovézkir verkamenn vita eflaust um
hvað hefur verið að gerast í Póllandi,
þrátt fyrir að útvarpssendingar frá
Vesturlöndum hafi verið truflaðar, og
þrátt fyrir rangfærslurnar í sovézku
útvarpi, og viðbrögð þeirra munu verða:
Hvers vegna þeir en ekki við? Þetta gæti
gert þá einfaldlega reiða í garð Pólverja,
en þeir verða ennþá reiðari í garð
sovézkra yfirvalda, og næst þegar í odda
skerst vegna matvælaframboðs verða
einhverjir sem vilja taka Pólverja sér til
fyrirmyndar.
Fyrir 11 árum skrifaði ég, að snemma
á níunda áratugnum mundi verða alvar-
leg ólga meðal verkamanna í Sovétríkj-
unum, og ég held að spá mín sé nú að því
komin að rætast. Það er rétt að yfirvöld
geta eins og áður auðveldlega bælt niður
staðbundin vandræði, en það mun gera
þeim erfiðara fyrir að finna málamiðlun,
sem allir aðilar geta sætt sig við. Ef
mótmælaalda verkamanna breiðist
smám saman um allt landið þá verður
enginn til þess að bjóða Sovétríkjunum
„bróðurlega aðstoð“.
LAMY penni
er vel valin jólagjöf
IAMY