Morgunblaðið - 21.02.1981, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. PEBRÚAR 1981
19
stærra og sterkara íslenskt fyrir-
tæki í ríkara mæli en hjá álverinu.
Illu heilli er álver svo stór
fjárfesting, að þess er ekki að
vænta, að við getum átt meiri-
hluta í því fyrst um sinn, en því
fyrr sem við höslum okkur virki-
lega völl á þessu stóriðjusviði,
þeim mun fyrr getum við haft
bolmagn til slíkra stórátaka.
Annað mikilvægt atriði í sam-
anburði ísal og járnblendifélags-
ins er, að framleiðsla járnblendi-
félagsins á sér stað í miklu opnari
markaði en álframleiðsla. Kaup
hráefna og sala fullunninnar vöru
eiga sér stað milli óskyldra aðila
meðan viðskipti með aðföng til
álframleiðslu og ál eiga sér að
stórum hluta stað milli tengdra
aðila eða innan samsteypunnar.
Þetta leiðir af sér þriðja atriðið,
að réttarstaða járnblendifélagsins
getur verið algerlega hin sama og
annarra íslenskra fyrirtækja.
Loks er í orkusamningum járn-
blendifélagsins fyrirfram samið
um reglubundna endurskoðun
orkuverðs með tilteknum hætti.
Breyting á orkuverði ísal er háð
samningum hverju sinni.
Undirstaða samninganna, —
þ.e. það, að þeir skuli almennt
vera til, er á hinn bóginn ein og
hin sama. Tiltölulega hagstætt
rafmagnsverð, sem vegur upp
ýmsa aðra ókosti þess að festa fé
hér á Islandi, leggur grunninn að
starfsemi beggja þessara hlutafé-
laga í upphafi. Þetta rafmagns-
verð vegur einnig upp á móti
ýmsum öðrum atriðum í sam-
keppnisaðstöðu keppinautanna,
sem ég hef vikið að fyrr.
Eg fæ ekki betur séð, en að þessi
mynd verði ríkjandi í fyrirsjáan-
legri framtíð og menn verða að
sætta sig við hana, hvort sem
þeim líkar betur eða verr, ef menn
vilja stefna að þeim langtíma-
ávinningi, sem stóriðja leiðir til.
Þegar litið er framhjá þessum
efnahagslegu forsendum um upp-
byggingu stóriðju, er eðlilegt að
spurt sé hvernig háttað sé hinum
skipulagslegu og mannlegu tengsl-
um og samvinnu við hina erlendu
aðila. I stuttu máli hefur sú
reynsla okkar járnblendifélags-
manna verið mjög góð.
Við höfum góða samninga um
greiðan aðgang að tækniþekkingu
Elkem, hins norska hluthafa í
járnblendifélaginu og fáum því
greiðan aðgang að sérfræðingum
og gögnum, sem þörf er á til að
byggja upp þekkingu okkar eigin
manna.
í allri stjórnun á málefnum
félagsins höfum við gert okkur far
um að hafa frumkvæði að því, sem
gera þarf og þannig verið leiðandi
um málefni félagsins, enda hefur
okkar stjórn á þeim verið í hæsta
máta virt af hálfu okkar erlendu
hluthafa. Ágreiningur hefur kom-
ið upp um einstök mál og þau
rædd í þaula og komist að niður-
stöðu án vandræða.
Okkar starfsmenn, ráðgefandi
verkfræðingar og innlendir verk-
takar, hafa af þessu verki bætt í
reynslu sína og eru nú í stakk
búnir til að standa fyrir stór-
framkvæmd af þessu tagi. Á
sumum sviðum hafa þeir þurft að
tileinka sér nýja þekkingu og
staðið erlendum starfsfélögum
sínum jafnfætis á mjög skömmum
tíma. Á öðrum sviðum hafa þeir
getað miðlað af reynslu, sem var
meiri en hinna erlendu aðila,
a.m.k. við okkar aðstæður. Þessir
menn eru þannig orðnir fullgildir
til áætlunar, skipulagningar og
framkvæmdar á meiri háttar
nýfjárfestingu og rekstrar verk-
smiðju af þessu tagi.
Þessi reynsla á að verða mjög
verðmæt, ef sú stefna verður ofan
á að stóriðja eigi verulegan hlut í
atvinnuvegauppbyggingu næstu
ára.
Svolítil
sundurliðun
Ég hef hér talað langt mál um
stóriðju á íslandi og er kominn
tími til að draga saman hvað ég
hef í rauninni sagt:
1. Vatnsorkan er auðlind, sem
við verðum að nýta til betra lífs í
þessu landi. Hún verður ekki
notuð í stórum stíl til framleiðslu
útflutningsverðmæta nema með
stóriðju.
2. Af markaðs- og tækniástæð-
um verður stóriðja ekki byggð upp
nema í samvinnu við erlend fyrir-
tæki, m.a. til að minnka áhættu af
slíkum rekstri..
3. Slík erlend fyrirtæki eiga
margra kosta völ til að byggja upp
stóriðju í öðrum löndum, þar sem
ýmsar aðstæður framleiðslu eru
hagstæðari en hérlendis. Hag-
kvæm raforka, góður mannafli og
sæmilega traust stjórnarfar eru
einu atriðin, sem geta laðað fyrir-
tæki til Islands og orkuverðið
kemur þar alltaf fyrst. Raforku-
verðið verður í því sambandi að
bæta upp fjöldamörg önnur atriði,
sem eru neikvæð fyrir nýja stór-
iðju hérlendis í samkeppni við
aðra framleiðendur.
4. Sú stóriðja, sem hingað til
hefur verið komið á fót hér á
landi, hefuf til þessa einungis
verið jákvætt framlag til efna-
hagslífs á íslandi, jafnvel þótt
deilt hafi verið á rafmagnsverðið,
sem þessi fyrirtæki hafa notið.
5. Ávinningur af stóriðju fyrir
efnahagslífið kemur að hluta til
meðan byggt er, en síðan sígandi.
Aðalávinningurinn kemur þannig
þegar frá líður, a.m.k. meðan
og vera farnir að hafa ört
vaxandi ávinning af henni fyrir
aldamót.
• Fara okkur hægt og ná þessu
sama markmiði um framlag
stóriðju til afkomu þjóðarinnar
10—20 árum síðar.
Allt er þetta miðað við forsendu
dagsins, en í mínum huga er fyrri
kosturinn sjálfgefinn að því leyti
sem færi kann að gefast á slíkum
framkvæmdum. Hvert ár, sem
líður í aðgerðarleysi, er tapað í
þessu sambandi og verður ekki
unnið upp aftur.
Hvernig vildi ég þá nánar sjá
þessa þróun gerast?
í mínu eigin fyrirtæki vildi ég
sjá ofn 3 byggðan sem allra fyrst
og helst ofn 4 innan 6—8 ára. Á
þessum árum vildi ég sjá járn-
blendifélagið orðið það öflugt fjár-
hagslega, að það geti ráðist í
byggingu annarrar verksmiðju,
t.d. með tveimur kísilmálmofnum,
sem gæti verið tilbúin til fram-
leiðslu kringum 1990 og væri
byggð á hentugum stað úti á landi.
Uppbygging á 10. áratugnum væri
þá hagkvæmar viðbætur við þess-
ar tvær verksmiðjur.
Samning um nýtt álver teldi ég
eiga að gera strax og kostur er á
slíku á þessum áratug með þokka-
legum kjörum og gefa ísal færi á
stækkun við fyrstu möguleika á
orkusviðinu.
lítt merkjanleg. Fyrir ísal hefur
nágrennið við hinn stóra þjón-
ustumarkað í Reykjavík eflaust
verið mjög hagkvæmt og gagnlegt.
Nábýli járnblendiverksmiðj-
unnar við Reykjavík hefur einnig
verið henni mjö’g gagnlegt. Hins
vegar eru áhrif byggingar og
rekstrar verksmiðjunnar á um-
hverfi sitt mjög merkjanleg með
ýmsum hætti. Húsnæðismarkaður
hefur raskast nokkuð. Viðskipti
ýmiss konar og þjónusta, s.s. í
samgöngum hefur stóraukist. Af-
koma fyrirtækja, sem í hlut eiga,
hefur batnað mikið vegna þess, að
í flestum tilfellum er um að ræða
veltuaukningu án samsvarandi
aukningar tilkostnaðar. Nýir
möguleikar til flutninga á sjó hafa
opnast. Allma'rgir vel menntaðir
menn í tæknigreinum hafa flutt á
svæðið. Tekjur sveitarfélaganna í
grenndinni og þá sérstaklega
hreppsins, sem verksmiðjan er
reist í, hafa aukist.
Ætla má, að þessi áhrif af
járnblendiverksmiðjunni beri
nokkurn keim af nábýlinu við
Reykjavík, þannig að áhrif af
byggingu slíkrar verksmiðju fjarri
Reykjavík yrðu með nokkuð öðr-
um hætti. Hins vegar má ætla, að
þau yrði þá fremur sterkari, ef
nokkuð er hægt að alhæfa í því
sambandi.
Ljóst er, að þessi áhrif geta
fjárfesting er að miklu leyti fjár-
mögnuð með erlendu lánsfé.
6. Islendingar hafa bolmagn til
meirihlutaaðildar að kísiljárn-
eða kísilmálmframleiðslu, en
varla að álframleiðslu.
7. Islendingar verða að vera
reiðubúnir til að fórna skamm-
tíma hagsmunum í raforkuverði
fyrir langtíma ávinning af stór-
iðju. Annars getur engin uppbygg-
ing orðið.
8. Fjárfestingu í stóriðju á að
sjálfsögðu að meta í samanburði
við önnur tækifæri til iðnaðarupp-
byggingar á arðsemisgrundvelli.
9. Umtalsverðan hluta stóriðju
og orkuframkvæmda í því sam-
bandi þarf að fjármagna með
innlendu fjármagni, innlendum
lánum, hagnaði orkufyrirtækja
eða skattlagningu, ef þessi upp-
bygging á ekki að verða verðbólgu-
valdandi.
Kostirnir, sem við kunnum að
eiga völ á, eru í stórum dráttum
tveir:
• Leggja nú þegar stóraukna
áherslu á uppbyggingu stóriðju
„Vatnsorkan er auð-
lind sem við verðum
að nýta til betra lífs í
þessu landi.“ — Hér
beljar Dettifoss
fram.
Þetta gerir kröfu til samfelldrar
byggingar orkuvera innan og utan
eldvirkra svæða jafnharðan og
hagkvæmar virkjanir eru tækni-
lega og fjárhagslega tilbúnar til
byggingar.
Stóriðja frá
sjónarmiði
landshluta og
einstakra byggða
Sú reynsla, sem til er hérlendis
af áhrifum stóriðju á landshluta
eða einstakar byggðir, er að sjálf-
sögðu mjög takmörkuð. Álverið í
Straumsvík var reist í svo miklu
nábýli við Hafnarfjörð og Stór-
Reykjavíkursvæðið, að áhrifin eru
verið mjög mismunandi eftir því
hversu umfangsmikla stóriðju er
um að ræða og hvernig hagar til
byggð á því svæði þar sem hún er
reist. Stefna hlutaðeigandi stór-
iðjufyrirtækis um húsnæðismál
gæti hér einnig haft mikil áhrif.
Til að skýra þetta nánar, vil ég
greina frá stefnu okkar járn-
blendifélagsmanna í þessu sam-
bandi. Reynsla frá Noregi benti
til, að ekki væri æskilegt að
hlutast til um sérstaka byggð, þar
sem flestir starfsmenn járn-
blendifélagsins b.vggju í nábýli.
Dreifð búseta þeirra í nágranna-
sveitarfélögunum var talin æski-
leg. Því gerði járnblendifélagið
ekkert til að hafa áhrif á þessa
búsetu og veitti enga beina aðstoð
í því sambandi við aðflutta menn
aðra en aðstoð við tímabundna
leigu á húsnæði meðan menn voru
að verða sér úti um samastað.
Þetta, ásamt ráðningu manna,
sem bjuggu á svæðinu fyrir, hefur
leitt til þess að starfsfólkið býr
mjög dreift í nágrannabyggðun-
um. Þetta var þó aðeins hægt af
því að húsnæðismarkaðurinn var
þó þetta stór (5000 manna byggð).
Ég met það svo, að þessi stefna
hafi verið skynsamleg og hana
bæri að hafa til hliðsjónar annars
staðar, ef til kæmi. Rökrétt afleið-
ing er sú, að byggð, sem fyrir er,
þarf að vera nokkuð stór til að hún
geti með góðu móti tekið við slíkri
viðbót. Til að tala skýrar og í
ákveðnum dæmum, hygg ég, að
byggð mætti ekki vera minni en
Eskifjörður/Reyðarfjörður, Húsa-
vík eða Sauðárkrókur til að taka
við verksmiðju til framleiðslu kís-
iljárns eða kísilmálms (150—200
manns), ef komast ætti hjá meiri
háttar röskun. Hins vegar þyrfti
byggð eins og Keflavíkursvæðið,
Reykjavík eða Akureyrarsvæðið
til að taka við álveri með 6—700
starfsmönnum. Röskun væri alltaf
talsverð, en stendur að sjálfsögðu
í beinu hlutfalli við mannaflaþörf
verksmiðju og stærð byggðarinn-
ar, sem fyrir er.
Staðarval stóriðju er að sjálf-
sögðu meiri háttar stjórnmálaleg
ákvörðun hverju sinni, sem lotið
getur ýmsum sjónarmiðum öðrum
en hagkvæmni og skynsemi. Ef-
laust mætti finna því rök, að öll
stóriðja væri hagkvæmust í ná-
grenni Reykjavíkur, því að mörg
og kostnaðarsöm vandamál koma
upp ef slíkan rekstur á að reisa
fjarri slíkri miðstöð. Samgöngur,
flutningar, aðkeypt þjónusta o.fl.
því líkt yrði allt miklu tímafrek-
ara og dýrara, ef það væri keypt
til verksmiðju úti á landi. Ráðning
lykilmanna gæti orðið erfiðari og
sömuleiðis tengsl utan- og innan-
lands.
Sé tekið hæfilegt tillit til ein-
hverrar byggðastefnu í meirihátt-
ar uppbyggingu stóriðju næstu ár
og áratugi, tel ég, að skynsamlegt
væri að dreifa henni nokkuð um
landið. Ég tel hins vegar, að stærri
þéttbýlisstaðirnir ættu að eftir-
láta mannfærri stöðum að taka
við stóriðju af því tagi, sem ekki
raskaði byggð þar úr hófi, en
Reykjavík, Reykjaness- og Akur-
eyrarsvæðin ættu að standa reiðu-
búin til að taka við álverunum,
þegar og ef þau fást hingað.
Lokaorð
Röksemdafærsla mín í þessu
erindi hefur verið einföld:
• Við verðum að nýta vatnsaflið
til að geta bætt afkomu fólksins
í landinu á komandi árum og
áratugum.
• Þetta getum við ekki nema með
stóriðju.
• Þá stóriðju getum við ekki
fengið hingað nema með því að
bjóða henni hagstætt raf-
magnsverð.
• Því eigum við að gera hagstæð-
ustu samninga, sem við náum
og gera þá eins fljótt og ört og
við treystum okkur til. Ávinn-
ingurinn kemur frekar seint,
svo að því fyrr, sem við byggj-
um, því fyrr fellur hann okkur
til.
En hvað þarf þá til að þessi
þróun geti orðið?
í fyrsta lagi þarf að marka
afgerandi stefnu um uppbyggingu
stóriðju eins fljótt og ört og
aðstæður leyfa.
í öðru lagi þarf íslenskt frum-
kvæði og innlent fjármagn. Við
eigum að hafa frumkvæði um að
spila úr þeim spiluni, sem við
höfum á hendi og eigið fjármagn
til að gefa þeim aukið vægi.
í þriðja lagi eigum við að setja
okkur það mark, að raforka sé
alltaf til reiðu, ef stóriðja getur
orðið hagkvæm hér á landi. Við
höfum ekki efni á að láta hagstæð
stóriðjuáform stranda á raf-
magnsleysi eða óöryggi urn raf-
orku.
Og loks í fjórða lagi eigum við
að semja við erlenda aðila, sem við
veljum okkur til samstarfs. Við
eigum að mæta óbilgirni af þeirra
hálfu með fullri einurð, en jafn-
framt eigum við að leggja raun-
hæft mat á okkar aðstöðu til
samninga og ef svo ber undir
eigum við ekki að hika við að
fórna peði í byrjuninni, því að í
þessari skák vinnur tíminn með
okkur.