Morgunblaðið - 22.03.1981, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MARZ 1981
45
*
Síríus, ásamt fylginauti sínum, sem er hvítur dvergur. Myndin
er tekin gegnum 24 tommu stjörnusjónauka.
einungis hugarfóstur, sem þó
stendur traustum fótum á kenn-
ingum Einsteins.
Við leit að svartholi gæti
einhverjum dottið í hug að nóg
væri að beina öflugum stjörnu-
sjónauka upp í loftið og leita að
svörtum bletti eða eyðu þar sem
engar stjörnur væru. Þetta
gengur þó alls ekki, því svarthol
eru svo örsmá að maður verður
að vera mjög nálægt til að sjá
þau, þ.e.a.s. ef eitthvað væri að
sjá. Þá má reyna að mæla áhrif
þyngdarsviðs á ljós, en þyngd-
arkrafturinn sveigir ljós, þannig
að ljós frá fjarlægri stjörnu, sem
berst til okkar framhjá svart-
holi, getur lent í þyngdarsviði
þess og beygt af leið, og okkur
virðist sem stjarnan hafi færst
til. Á þennan hátt er hægt að
uppgötva sterkt þyngdarsvið í
geimnum, en erfitt getur verið
að ákvarða hvort því valdi svart-
hol eða bara dauf þung stjarna.
Þetta er þó eingöngu mögulegt ef
svarthol er í beina línu við
stjörnu, en það er mjög sjald-
gæft og því algerlega út í hött að
leita svarthols með þessari að-
ferð.
NÁLÆGT
SVARTHOLI
Nú skulum við ímynda okkur
geimfar sem óafvitandi nálgast
svarthol. í fyrstu finna geimfar-
arnir fyrir vægu þyngdartogi frá
svartholinu, en það er ekkert
óvanalegt þar sem allir þungir
hlutir geta haft áhrif á braut
geimfars með þyngdartogi.
Geimfarið fer nú á sporbraut
umhverfis þennan massa og
velja geimfararnir fjarlægðina
150 milljónir km, en það er
einmitt fjarlægðin milli jarðar
og sólar. Geimfararnir reikna nú
út að hluturinn sem þeir sveima
umhverfis sé 10 sinnum þyngri
en sólin. Þeir líta næst upp frá
mælitækjum sínum og horfa í
átt að miðri sporbrautinni, en
þar búast þeir við að sjá bjarta
bláleita sólstjörnu. í stað hennar
sjá geimfararnir ekki neitt og
draga þeir því þá ályktun að þeir
séu á sporbraut umhverfis ósýni-
legan hlut, t.d. svarthol. Sjálft
svartholið er hins vegar bara 60
km í þvermál, þannig að jafnvel
þótt hægt væri að sjá það (sem
ekki er hægt), þá væri það allt of
lítið til að greina það úr þessari
fjarlægð. Þú gætir alveg eins
staðið í Reykjavík og reynt að
koma auga á 10 aura pening uppi
á Esjunni.
Nú leggur hinn hrausti og
áhyggjulausi geimfari af stað
niður að svartholinu, og í fyrstu
gengur honum allt í haginn.
Þegar hann nálgast hinn endan-
lega sjóndeildarhring, sem eru
ytri mörk svartholsins, þá leynir
sér ekki lengur, eftir svipbrigð-
um hans að dæma, að ekki er allt
með felldu. Það sem gerst hefur
er að vel þekktir kraftar, þ.e.
flóðkraftarnir, eru að verða í-
skyggilega sterkir. Plóðkraft-
arnir stafa af því að mismikill
þyngdarkraftur verkar á líkama
geimfarans. Fætur geimfarans,
sem næst eru svartholinu, verða
fyrir sterkari þyngdarkröftum
en höfuð hans, sem fjær er
svartholinu. Mismunurinn á
þeim kröftum, sem verka á höfuð
og fætur geimfarans, er sá
flóðkraftur sem veldur okkar
hugprúða geimfara áhyggjum.
Þessir flóðkraftar verða geysi-
sterkir er nær dregur svarthol-
inu, og reyna þeir að pressa
geimfarann saman frá hliðun-
um, jafnframt því sem þeir
teygja úr honum í sitthvorn
enda. Geimfarinn berst hetju-
legri en vonlausri baráttu og í
3000 km fjarlægð frá svarthol-
inu lætur hann lífið.
Þessir miklu flóðkraftar eru
þó ekki það furðulegasta í sam-
bandi við svarthol, heldur fellur
sá vafasami heiður hinum end-
anlega sjóndeildarhring í skaut.
Svarthol hafa áhrif á framgang
tímans í sínu næsta umhverfi, og
vaxa þessi áhrif er nær dregur
svartholinu, þar til tíminn stöðv-
ast við hinn endanlega sjón-
deildarhring, séð frá athuganda
úr fjarlægð. Þá verður erfitt að
áætla vegalengdir í nánd svart-
hola vegna þess að hið sterka
þyngdarsvið sveigir rúmið,
þannig að klassísk rúmfræði
verður ónothæf.
I seinni hluta þessarar grein-
ar, sem birtist bráðlega, munum
við halda ferð okkar að miðju
svartholsins áfram. Við munum
fylgjast með stöðvun tímans í
nánd við svartholið og kanna
eðli þess nánar. Þá sláumst við í
lið með stjörnufræðingum í leit
að raunverulegu svartholi og
skoðum hugsanlegt dæmi um
eitt slíkt. Að síðustu munum við
líta á kenningar um risasvarthol
í kjörnum vetrarbrauta og
dvergsvarthol, sem springa í
miklum hamförum.
Krabbaþokan í stjörnumerkinu nautinu. Geimskýiö myndaöist í súpernóvusprengingu áriö
1054, sem einnig skildi eftir sig litla nifteindastjörnu (örin bendir á hana).
NITCHI KRAFTTALIUR
OG KEÐJU-
TALÍUR
prrafmagnstalíur
0,5 tonn
^r og 1 tonn.
r Mjög hagstætt
Vald verð
Poulsen h/f
Suðurlandsbraut 10
Sími «6499
Besta heimilishjálpin
fullkomin uppþvottavél frá
Bauknecht
í
5 þvottakerfi
þvær eftir 12manna
boröhald
Úr ryófríu stáli aó
innan
Hæó 85,0 cm
breidd 59,5 cm
dýpt 60,0 cm
Greiósluskilmálar
eóa staögreióslu-
afsláttur
KOMIÐ
HRINGIÐ
SKRIFIÐ
vió veitum allar nánari upplýsingar.
Véladeild
i Sambandsins
Armúla 3 Reykjavik Simi 38900
Utsölustaóir DOMUS, og kaupfélögin um land allt