Morgunblaðið - 12.04.1981, Side 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. APRÍL 1981
7
Umsjónarmaður Gísli Jónsson________________95. þáttur
Haraldur Blöndal í
Reykjavík hringdi til mín og
spurði mig hvort ég kannað-
ist við orðið hrútastýri. Það
gerði ég ekki. Þá sagði hann
mér að dóttir sín hefði spurt
sig að því, hvort það ætti
ekki að vera hrútastýri á
hjólinu sínu. Þá skildi ég, eða
öllu heldur sá fyrir mér,
hvað átt væri við. Það væri
stýri með niðursveigðum
handföngum, eins og á kapp-
aksturshjólum. Enginn, sem
ég hef spurt, þekkti þetta
orð, og Orðabók háskólans
hafði ekkert dæmi, þegar ég
hringdi þangað á dögunum.
Ætlandi er að barn með
skarpa athyglisgáfu og hæfi-
leika til þess að búa til
myndauðugt mál, hafi smíð-
að orðið. Ljóst er hverjum
manni, sem hefur séð hrút og
hjól, hvers vegna slíkt orð
verður til.
Mál barna er ákaflega
skemmtilegt viðfangsefni.
Þau eru mörg hver einkenni-
lega rökvís og skilja að
vonum báglega margs konar
misræmi sem við fullorðna
fólkið, höfum komið okkur
saman um og köllum rétt.
Við segjum nú oftast brúnir
(ekki brýn) þegar við búum
til fleirtölu af orðinu brún.
Við tölum þó enn um að bera
einhverjum eitthvað á brýn
En við ætlum af göflunum að
ganga, ef börn okkar leyfa
sér á sama hátt að breyta
fleirtölumyndunum lýs og
mýs í lúsir og músir.
Við hljóðverpum nútíð
sagna eins og slá, fá og ná og
segjum: ég slæ, fæ og næ.
Hins vegar tölum við ein-
hvers konar frumnorrænu,
þegar við myndum nútíð af
sögninni að gá, og segjum í
framsöguhætti: ég gái. Þessu
una börn að vonum illa. Ég
gæ að þessu á morgun, heyri
ég þau segja og hef mikla
samúð með því tali.
I fornislensku voru fimm
svokallaðar ri-sagnir: gróa,
róa, snúa, núa og sá. Þátíð
þeirra var sem sagt: greri,
neri, sneri, neri og seri. Ég
auðkenni síðustu orðmynd-
ina, því að sögnin að sá hefur
tekið sig út úr hópnum og
„veikst". Hún beygist nú:
sá-sáði-sáð, í nútíð ég sái, en
í gamla daga var sagt: ég sæ,
hann sær korninu, eins og við
segjum nú: ég ræ, hann rær
bátnum. Það mun flokkast
undir áhrifsbreytingu, þegar
sögnin að sá líkir eftir fjöld-
anum og verður veik.
Áhrifsbreyting (analogia)
verður löngum frá hinu fá-
gæta til hins algenga, frá
hinu vandasama, til hins
auðvelda, en undantekningar
eru þó til og gaman að því,
þegar slíkt gerist meðal
barna. Þátíð sú af ri-sögnun-
um, sem að framan greinir,
er undarlega og óvenjulega
mynduð, og því þarf að lemja
það inn í börn að ekki „rnegi"
segja snúði og núði, heldur
„skuli" segja sneri og neri
(snéri, néri) og þar með í
nútíð ég sný og ég ný.
Börn fara í feluleik og þá
þarf einhver að grúfa (svo
sem ritað er). F-ið í þessari
sögn kemst slaklega til skila
í framburði. Börnum heyrist
hún því sambærileg við snúa
og núa, og fyrr en varir hafa
þau fyllt upp í skarð sagnar-
innar að sá og búið til
fimmtu ri-sögnina á ný. Þau
segja: Nú grý ég, þú grerir
síðast. Þessi furðulega breyt-
ing, frá hinu algenga til
hins sjaldgæfa, er snarlif-
andi barnamál á Akureyri og
jafnvel víðar um Norðurland.
Hafa menn heyrt þetta ann-
arsstaðar?
Þegar krakkar, og jafnvel
fullorðið fólk, segir ég vill,
hélt ég um sinn að málið
væri svo einfalt að um
hreina áhrifsbreytingu væri
að ræða frá þriðju persónu:
hann, hún eða það vill. En
þetta reyndist ekki svo.
Sannorðar, málnæmar mæð-
ur, sem vandlega hafa gaum-
gæft orð barna sinna, hafa
tjáð mér að málið sé miklu
flóknara. Hér skiptir afstaða
máii, eða það sem kalla
mætti horf. Barn segir ég
vill, í jákvæðri merkingu og
til áherslu, þetta er kröfu-
tónn og frekjutónn: ég vill fá
þetta, en sama barn segir: ég
vil ekki. Ég vil ekki borða
hafragraut. Og það sem
meira er: Þetta fer þannig
inn í þriðju persónu, að börn
segja líka: Hann vill fá þetta,
en hann vil þetta ekki.
Enda þótt ég haldi fast við
það, að upprunalega hafði
aðeins verið um að ræða
áhrifsbreytingu frá þriðju
persónu til fyrstu, verður
ekki fram hjá þessum merki-
legu upplýsingum horft.
Ég sé í fermingarbarna-
skrám að enn skíra menn
börn sín eins konar ættar-
nöfnum, svo sem Eyfjörð,
Fossberg og Hólm. Með lög-
um frá 1925 var íslendingum
bannað að taka upp ný ætt-
arnöfn, en þetta var svo
mikið tískufyrirbæri á öðr-
um tug aldarinnar, að sér-
stök ráðgjafarnefnd var sett
í málið, samkvæmt lögum
frá 1913. Af ættarnöfnum,
sem upp voru tekin og löggilt
1915, má nefna: Levy, Líndal,
Kamban, Meldal, Hólmjárn
og Bergs.
Ráðgjafarnefndin, sem
vann eftir lögunum frá 1913,
vildi að vísu að öll ættarnöfn
væru tvö atkvæði. Voru um
það settar nytsamar formúl-
ur. Ef maður vildi til dæmis
kenna sig við fjörðinn sinn,
var reglan sú, að taka fyrsta
atkvæði fjarðarnafnsins og
bæta svo við -fer, en það er
ævagömul rót orðsins fjörð-
ur. Eftir þessu gat maður
heitir Skagfer, Patfer, og
Gilfer. Hið síðasta af þessari
þrenningu varð að ættar-
nafni í málinu.
Þegar ég var að segja
nemendum mínum frá þessu,
þótti þeim broslegast, ef
maður hefði hlotið nafnið
Önfer (svo „rétt“ myndað af
Önundarfjörður, skv. skrá
nefndarinnar). Hvað sem öll-
um áherslum líður, þótti
þeim ekki trúlegt að þetta
hefði hljómað vel í eyrum
enskumælandi manna, ef
þeir á annað borð hugsuðu
eitthvað út í merkingu
mannanafna (un-fair).
Víst er um það, að Eng-
lendingar og Bandaríkja-
menn góna í skilningsvana
undrun ofan í kort af þessu
undarlega landi, þar sem
einn jökullinn heitir hvorki
meira né minna en OK.
Þess skal að lokum getið,
að karlkynsorðið grátur
virðist vera að taka einhverj-
um kynlegum breytingum.
Það hefur lengst af beygst
eins og bátur. En heyra
mátti í morgunútvarpi fyrir
nokkru að engin ástæða væri
til þess að hafa harmagrát-
ur í frammi. Það er nú svo,
þegar fólk er orðið svona
málhalt.
meö þaulreyndum sölumönnum hefur nu opnaö
í Síöumúla 3 (aöalbílasölusvæöinu).
FYRSTU DAGANA
hja okkur var mikiö um aö vera og viö seldum
og seldum, enda vantar okkur nú bíla á
söluskrá en ekki kaupendur.
Viö sýnum í dag í nýjum húsakynnum, okkar
fallegu, blikandi bfla og bjóöum nýja velkomna.
Lúövík Hraundal — Hrafnkall Guö|óns*on
BILASALAN BUK s/f
SÍÐUMÚLA 3-5-105 REYKJAVÍK
SÍMI: 86477

LuAmundur G. ilaKaltn
Sairnamaðurinn mikli
Höfundur fjölmargra óviöjafni
logra sögupersóna. kvenna
karla. Sjór minninga. sérstæd
húmoristi.
Ritverk Guðmundar G. Hagalín 1.-15. - Fyrri hluti
Ég veit ekki betur — Sjö voru sólir á lofti — llmur liðinna daga —
Hér er kominn hoffinn — Hrævareldar og himinljómi — Stóð óg úti
í tunglsljósi — Ekki fæddur í gær — Þeir vita það fyrir vestan —
Fílabeinshöllin — Virkir dagar I — Virkir dagar II — Melakóngurinn,
smásögur — Kristrún í Hamravík o.fl. — Sturla í Vogum — Þrjár
sögur.
á
Almenna bókafélagi
Austurstræti 18, simí 25544
Skemmuvegi 36 Kóp. Sími 73055