Morgunblaðið - 17.05.1981, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. MAÍ 1981
7
Umsjónarmaður Gísli Jónsson_______________100. þáttur
Tungumálin eiga sér ætt-
erni ekki síður en fólkið.
Langt er síðan menn gerðu sér
grein fyrir þessu og sömdu
ættarskrá tungnanna í veröld-
inni. íslenska er að sjálfsögðu
norrænt mál, en norrænu mál-
in eru hluti germanskra mála.
Germönsk mál eru enn grein
af hinum indó-evrópska meiði.
Latína er fjarskyldur ættingi
íslensku, og ættarmótið er
ekki augljóst. Eigi að síður
gilda býsna hörð lögmál um
skyldleikann. Dæmi þess er
slíkt að hörðu lokhljóðin p, t, k
(c, q) í latínu samsvara jafnan
önghljóðunum f, þ, h í ís-
lensku.
Tökum nú að gefnu tilefni
latneska orðið centum. Það
samsvarar íslenska orðinu
hundrað. og þar af kemur
cent í ensku. Skal nú ofurlítið
að þessu gæta.
í orðabók Menningarsjóðs
er þess skilmerkilega getið, að
hundrað hefur tvenns konar
merkingu. í fyrra lagi nútíma-
merkinguna 10 tugir og í
síðara lagi gömlu merkinguna
12 tugir (stórt hundrað, tólf-
rætt hundrað). Hundrað gat
merkt 120 aura silfurs, 120
álnir vaðmáls, verið eitt kýr-
verð eða jafngildi 240 máls-
fiska. Hundrað var því mikið.
Af því leiðir að hund- er notað
sem áhersluforskeyti. I
Fritznersorðabók segir: „i
Sammensætning med et fölg-
ende Adjektiv har forstærk-
ende Betydning eller udtrykk-
er, at Egenskaben er tilstede i
en særdeles höj Grad“.
Svo segir i Völsungakviðu:
Biðjið skjótlega
til skipa ganga
og úr Brandeyju
búna verða.
Þaðan beið þengill,
uns þing kómu
halir hundmargir
úr Heðinseyju.
Hundmargir halír eru menn
sem skipta hundruðum, fjöl-
margir. Þó að Tristran berðist
við heiðinn hund, eins og segir
í frægum dansi, þykir mér
trúlegt að forskeytið í hund-
heiðinn sé til áherslu. Hundar
eru varla heiðnari en gengur
og gerist. Einnig geri ég ráð
fyrir því, að hundvis hafi
upphaflega merkt fjöivís, sá
sem veit „í hundraða tali"
fremur en vitur eins og hund-
ur, þó að hundar séu ekki
galnir. Enn ætla ég að hund-
gamall merki í rauninni svo
sem hundrað ára, en ekki
gamall eins og hundur, enda
veit ég ekki til þess að hundar
verði öðrum kvikindum lang-
lífari. Hitt er svo annað mál,
að tilvist nafnorðsins hundur
hefur haft ólítil áhrif á notkun
og útbreiðslu þeirra samsetn-
inga af hundrað sem nú hafa
verið fram taldar. Hundur
hefur verið notaður sem
smánarorð, og þar með var
ekki lengur fínt að vera
hundvís = margfróður, enda
víst snemma einhaft um jötna.
Svipað er að segja um hund-
gamali. Við notum það ekki
um afa okkar, þótt hann kunni
að vera orðinn tíræður, en við
getum haft það um einhverja
ljóta og leiðinlega karla úti í
bæ.
Ég býst við að hundhrakinn
= rennandi blautur, sé dregið
af hundur, ekki hundrað.
Hundar eiga sér fá hlífðarföt,
og okkur er tamt að taka
líkingu af hundi sem kemur
hrakinn af sundi. Á sama hátt
mun hundrekinn = önnum
kafinn, á sífelldu spani, vera
dregið af hundur, líkingin af
sama toga spunnin og í sögn-
inni að hundclta. Aftur á móti
vefst fyrir mér að skýra for-
skeytið eða hugsunina í sögn-
inni að hundskamma. Er það
að skamma einhvern eins og
hund eða er það að skamma
hann með áfellisorðum „í
hundraða tali eða tonnum að
vægi“?
Samkvæmt því, sem áður
sagði um samsvaranir sam-
hljóðanna í latínu og íslensku,
er þá orðið hundur af sömu
rótum runnið og merkir sama
og latneska orðið canis. Það
orð hefur víða farið, og man ég
eftir að hundar voru skírðir
þessu nafni í mínu ungdæmi,
en ekki vissi ég þá hvað orðið
þýddi og efast um að nafngjaf-
ar hafi vitað það allir heldur.
Mér skilst að þær frægu Kan-
aríeyjar dragi heiti sitt af
þessu og nafnið þýði hunda-
eyjar.
Þegar ég fletti upp á orðinu
tik í bókum, er allt miklu
fátæklegra og fátt í frásögur
færandi. Hitt fellur mér
trauðla úr minni, hvílík
myndvísi var í svari konunn-
ar, sem ég spurði um heilsu
hennar, en hún svaraði hvat-
lega: „Mér finnst ég sé eins og
útspýtt tíkarskinn á kamars-
hurð“. Þá vissi ég það.
Hitt hefur mér skilist, að
orðið grey hafi stundum í
fornu máli verið haft um tík
og ekki þótt til mikillar prýði.
Hjalti Skeggjason er sagður
hafa kveðið á alþingi 999
kviðling svo vondan, að hann
yrði fyrir hann sekur fjör-
baugsmaður:
Vilk eigi goð geyja,
grey þykkir mér Freyja.
Þetta kann að sýnast sak-
leysislegra en svo að nemi
þriggja ára útlegð. En mér
skilst þetta merki útþynnt: Ég
vil svo sem ekki lasta goðin, en
ég verð að segja þann hroða-
lega sannleika að Freyja er
tík. Líklega hefur þetta hljóm-
að svo í eyrum þeirra er
trúnað héldu við Æsi og Vani,
að samsvarandi orð um Maríu
mey við kristna menn treysti
ég mér ekki til að færa í letur.
Hyggjum þarna aðeins að
sögninni að geyja. Hún er
skemmtileg, beygist eins og
deyja; geyja, gó, góum, gáinn.
Hún merkti að gelta og gala
og góla, enda náskyld þeim
sögnum og höfð um dýr, en ef
menn tóku upp á því að geyja,
merkti það að lasta, svívirða,
„úthrópa“. Þar af kemur að
Hjalti Skeggjason varð sekur
„of goðgá“ = fyrir guðlast, og
enn að gól hundsins eða gelt er
kallað hundgá. Orðið gá er
reyndar til ósamsett í merk-
ingunni gelt og þá haft í
kvenkyni eins og í fyrrnefnd-
um samsetningum. Er svo
hundatali því nær lokið.
Hlymrekur handan kvað þó:
Það fór ekki í eyði í Ystuvík,
þó að Ari og Valgerður misstu tík.
En það er hagræði í dölum
að fara hundlaus í smölun,
svo sem eiga ekki hvílu hjá kistubrík.
f................ ..............
Rýmingarsala
Til sölu næstu daga:
• Eldhússtólar
• Kollar
• Háir kollar
• Háir bakstólar
Sérlega hentugir fyrir frystihús, kaffistofur, mötuneyti og heimili.
Vönduð vara á hagstæðu verði.
\
SINDRA
STALHF
Borgartún 31, Sími 27222

ÞARFTU AÐ KAUPA?
ÆTLARÐU AÐ SELJA?

|»l \l (.I.YSIR t M Al.l.T I.\M> l»K(. \R
l»t AK.IASIR I MORt.l NRLADIM
GENGI VERÐBRÉFA 17. MAÍ 198t
VERÐTRYGGO
SPARISKÍRTEINI
RÍKISSJÓÐS:
1969 1. flokkur
1970 1. flokkur
1970 2. flokkur
1971 1. flokkur
1972 1. flokkur
1972 2. flokkur
1973 1. flokkur A
1973 2. flokkur
1974 1. flokkur
1975 1. flokkur
1975 2. flokkur
1976 1. flokkur
1976 2. flokkur
1977 1. flokkur
1977 2. ftokkur
1978 1. flokkur
1978 2. flokkur
1979 1. flokkur
1979 2. flokkur
1980 1 flokkur
1980 2. flokkur
1981 1. flokkur
Kaupgengí
pr. kr. 100.-
6.400.23
5.863,96
4.273,90
3.863,64
3.351.57
2.861.57
2.128,13
1.960,25
1.353.28
1.106,55
833,38
789,53
640,30
594,64
498,14
405,93
320,40
270,92
210,22
163,69
128,95
113,56
M*Palávöxtun spariskírteina umfram verö-
tryggingu er 3,5—6%. Sölutími er 1—3
dagar.
VEÐSKULDABRÉF
VERDTRYGGD
HAPPDR/ETTISLÁNi
RÍKISSJÓÐS
A — 1972
B — 1973
C — 1973
0 — 1974
E — 1974
F — 1974
G — 1975
H — 1976
I — 1976
J — 1977
Kaupgengi
pr. kr. 100.-
2.193,89
1.806,92
1.544,10
1.315.21
905,67
905,67
606,55
579,83
443.96
414,45
Ofanskráö gengi er m.v. 4% ávöxtun
p.á. umfram verötryggingu auk vinn-
ingsvonar. Happdraettisbréfin eru gef-
in út á handhafa.
HLUTABRÉF
Trygginga-
miöstööin hf.
Tollvöru-
geymslan hf.
Skeljungur hf.
Fjárfestingarf.
islands hf.
Kauptilboö
óskast
Kauptilboö
óskast
Kauptilboö
óskast
Sölutilboó
óskast.
MEÐ LÁNSKJARAVÍSITÖLU:
Kaupgengi m.v. nafnvexti Ávöxtun
2 V*% (HLV) umfram
1 afb./ári 2 afb./ári verötr.
1 ár 97,62 98,23 5%
2 ár 96,49 97,10 5%
3 ár 95,39 96,00 5%
4 ár 94,32 94,94 5%
5 ár 92,04 92,75 5Vi%
6 ár 89,47 90,28 6%
7 ár 86,68 87.57 6%%
8 ár 83,70 84,67 7%
9 ár 80,58 81,63 7%%
10 ár 77,38 78.48 8%
15 ár 69,47 70,53 8V4%
VEÐSKULDABRÉF
ÓVEROTRYGGÐ:
Kaupgengi m.v. nafnvexti
12% 14% 16% 18% 20% (HLV) 38%
65 66 67 69 70 81
54 56 57 59 60 75
46 48 49 51 53 70
40 42 43 45 47 66
35 37 39 41 43 63
TÖKUM OFANSKRÁÐ VERÐBRÉF í UMBOÐSSÖLU
MkKITIflGMHlM ÍIUMMM Hft
VERÐBRÉFAMARKAÐUR, LÆKJARGÖTU 12 R.
lönaðarbankahúsinu. Sími 28566.
Opið alla virka daga frá kl. 9.30—16.