Morgunblaðið - 02.09.1981, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. SEPTEMBER 1981
Sjötugur:
Dr. Lúðvík Kristjáns
son rithöfundur
I dag er dr. Lúðvík Kristjáns-
son, rithöfundur og sagnfræðing-
ur, sjötugur. Á þeim tímamótum í
lífi hins þjóðkunna fræðimanns er
honum þakkað mikilsvert framlag
til íslenzkra fræða, og vinir hans,
samstarfsmenn og lesendur senda
honum og fjölskyldií hans heilla-
óskir.
Lúðvík Kristjánsson er Snæfell-
ingur i marga ættliði, fæddur í
Stykkishólmi 2. september 1911,
og þar ólst hann upp. Foreldrar
hans voru hjónin Kristján Árna-
son, sjómaður frá Jaðri í Ólafsvík,
og Súsanna Einarsdóttir rithöf-
undar Þorkelssonar, skrifstofu-
stjóra Alþingis, bróður Jóns forna,
þjóðskjalavarðar. Lúðvík er elztur
fimm systkina. Faðir hans andað-
ist úr lungnabólgu árið 1921,
þegar Lúðvík var á tíunda ári,
móðir hans giftist aftur og eignað-
ist þrjú börn í því hjónabandi.
Kom fljótt í hlut hins unga drengs
að vinna hörðum höndum, því að
efnin voru af skornum skammti.
Að loknu barnaskólanámi og
einum vetri í unglingaskóla í
Stykkishólmi eftir fermingu varð
glöggt í hvaða átt hugurinn
stefndi. Lúðvík hafði löngun til að
læra meira, en útlitið var ekki
bjart fyrir börn fátækrar alþýðu á
þessum árum, þegar mennta-
brautin var í meira lagi torsótt, og
hver sá, sem átti þess kost að
brjótast hana, taldi það hina
mestu gæfu í lífinu. Menntaþrá
Lúðvíks og bjartsýni gerði það að
verkum, að hann hugði á skólavist
í Flensborg í Hafnarfirði 15 ára
gamall haustið 1926. Og honum til
happs, þegar leiðir virtust lokast,
kom í ljós, að móðuramma hans,
Jóhanna Jónsdóttir, sem hann
hafði dvalizt hjá frá fimm ára
aldri, þar til hún lézt árið 1922,
hafði arfleitt hann að 500 kr. Með
það skotsilfur að veganesti varð
honum auðið að setjast á skóla-
bekk í Flensborg veturinn 1926—
’27, og þar með var brautin að
nokkru mörkuð; lauk hann þaðan
gagnfræðaprófi vorið 1929.
Eftir nám í Flensborg stundaði
Lúðvík kennslu í Fróðárhreppi
vestra veturinn 1929—’30, en hafði
þó fullan hug á að halda áfram
námi, ef þess væri nokkur kostur.
Hann komst í 2. bekk Kennara-
skólans haustið 1930 og lauk
kennaraprófi vorið 1932. Þrátt
fyrir þann áfanga, leitaði hugur-
inn enn til áframhaldandi mennt-
unar, og greip hann þá til þess
ráðs, sem ýmsir ágætir gáfumenn,
án stúdentsprófs, höfðu gert á
undan honum (t.d. Hallbjörn Hall-
dórsson og Þórbergur Þórðarson),
að fá leyfi til að sækja kennslu-
stundir í Háskóla Islands, þótt
ekki mundi því námi ljúka með
prófgráðum. Þannig varð Lúðvík
nemandi í íslenzkum fræðum um
tveggja vetra skeið, 1932— ’34, og
naut þar leiðsagnar prófessoranna
Alexanders Jóhannessonar, Árna
Pálssonar og Sigurðar Nordal. Má
því svo til orða taka, að Lúðvík,
hafi, þrátt fyrir allt, náð að
komast að hástól íslenzkrar
menntabrautar. Jafnhliða námi
sinu í Háskólanum hóf hann
kennslu í Miðbæjarbarnaskólan-
um, fyrst sem stundakennari, en
fasta kennarastöðu hafði hann
þar árin 1938—'44.
Á námsárum sínum hóf Lúðvík
fræðistörf og fékkst við söfnun
örnefna á Snæfellsnesi. Var hann
m.a. hvattur til þess af afa sínum,
Einari Þorkelssyni, sem hann mat
mikils. Sneri hann sér fyrst að
svæðinu frá Arnarstapa til Ólafs-
víkur og hlaut þá veruleg kynni af
hinum gömlu verstöðvum undir
Jökli. Sagan og landið hafa orkað
á hinn unga fræðimann á ferðum
hans, því að fegurðin er þar mikil
og svæði þetta allt frá Búðum til
Ólafsvíkur „þrungið töfrum” að
sögn Lúðvíks sjálfs. Fékkst hann
við þessa söfnun til ársins 1936, og
tók jafnframt að skrifa ýmsa
þætti um staði á Snæfellsnesi,
sem síðan birtust í Lesbók Morg-
unblaðsins frá 1933, en einn í
Blöndu Sögufélags, um ver-
mennsku í Dritvík.
Sumarstarf Lúðvíks á skólaár-
unum varð einnig til að marka
eftirminnilegt spor á lífshraut
hans. Þar varð sjómennskan mik-
ill örlagavaldur, svo sem vænta
mátti um afkomanda sjósóknara
við Breiðafjörð. Sumarið 1928,
þegar hann var sautján ára gam-
all, réð hann sig á enskan togara,
sem gerður var út frá Hafnarfirði.
Um það segist Lúðvík sjálfum svo
frá:
„Þá var það eitt sinn á trollvakt,
að skipsfélagi minn einn, greindur
vei og lesinn, hóf máls á því,
hversu nauðsynlegt væri að bjarga
frá gleymsku lýsingu á lífi og
háttum þeirra fiskimanna, sem
sótt hefðu sjó á árabátum, ferðast
milli landsfjórðunga og búið í
verbúðum. Sjálfur hafði hann
reynslu af þeirri sjómennsku. Síð-
ar varð margt til þess, að ábend-
ing skipsfélaga míns frá vordög-
unum 1928 blundaði með mér.“
(„íslenzkir sjávarhættir I.“, Rvík.
1980.)
Þannig varð þetta atvik vestur á
Hala kveikja þess, að Lúðvík fór
að huga að söfnun íslenzkra sjáv-
arhátta, sem síðan hefur að miklu
leyti orðið uppistaða í lífsstarfi
hans.
Nú dró og til þess, að ævistarf
hans tengdist nánari böndum
sjávarútvegi og stofnunum hans,
því að árið 1937 gerðist hann
ritstjóri Ægis, tímarits Fiskifé-
lags Islands. Þeirri stöðu gegndi
hann til 1954, og var þá jafnframt
kennari á vélstjóranámskeiðum
félagsins, einnig var hann tvívegis
ritstjóri Sjómannadagsblaðsins. í
Ægi ritaði Lúðvík ótal greinar um
sjávarútveg, stöðu hans fyrr og
nú, og annað því skylt, sem þar til
féli. Á 70 ára afmæli Fiskifélags-
ins sl. vetur var hann kjörinn
heiðursfélagi þess. — Á þessum
árum komst Lúðvík i góð kynni við
Bjarna Sæmundsson, fiskifræð-
ing, sem hvatti hann til að halda
áfram söfnun sjávarhátta og
fræddi hann um ýmis efni þar að
lútandi. Urðu þeir Árni Friðriks-
son, fiskifræðingur, og dr. Ólafur
Lárusson, prófessor, einnig til að
brýna hann á að feta áfram þessa
braut.
Lúðvík hefur sagt í blaðaviðtali,
að með vissum hætti hafi orðið
þáttaskil í störfum hans árið 1946,
þegar honum var falið að rita
ævisögu Knud Zimsens, fyrrver-
andi borgarstjóra í Reykjavík.
Eftirtekja þess varð tveggja binda
rit: „Við fjörð og vík“, 1948, og
„Úr bæ í borg“, 1952; er' síðasta
bindið að miklu leyti saga Reykja-
víkur 1902—’32. Með þessu riti má
segja, að Lúðvík hafi opinberlega
staðfest, hvers hann var megnug-
ur í vönduðum, vísindalegum
vinnubrögðum, því að auk viðtala
sinna við Zimsen, rannsakaði
hann allar gerðabækur bæjarins á
þessu tímaskeiði og kannaði
Reykjavíkurblöðin.
Um svipað leyti og hann vann
að síðara bindi Zimsenssögu
samdi hann meginþáttinn í ritið
„Bildudalsminningu". 1951, er
fjallar um athafnamanninn mikla
á Bíldudal, Pétur J. Thorsteinsson
og Ásthildi, konu hans. Tókst
honum þá að bjarga frá glötun
margvíslegum fróðleik með viðtöl-
um við ýmsa aldurhnigna
heimildamenn.
Sumarið 1942 ferðaðist Lúðvík
um Snæfellsnes með dr. Ólafi
Lárussyni og Þorkeli Jóhannes-
syni, síðar prófessor, til undirbún-
ings útgáfu á sögu Snæfellinga.
Að þeirri ferð lokinni lá leið hans
út í Flatey á Breiðafirði, þar sem
hann hugðist kynna sér það, sem
leyndist af handritum í hinu
gamla bókasafni varðandi sjó-
mennsku og útgerð á Vesturlandi.
Þar varð hann áskynja um mikil-
vægar heimildir um stjórnmála-
og menningarsögu Vestlendinga á
19. öld, einkum árin 1830—’60. Að
þessu „heillandi verkefni", eins og
hann orðar sjálfur, sneri hann sér
umsvifalaust, og eftir könnun
heimilda í Flatey hélt hann
gagnasöfnun áfram á Þjóðskjala-
og Landsbókasafni. Hann flutti
allmörg erindi í Ríkisútvarpið um
þessi efni, en síðan varð til úr því
þriggja binda verk undir heitinu
„Vestlendingar" á árunum
1953—’60.
Það er skemmst frá að segja, að
þetta rit er mikið að vöxtum og
byggt á traustum undirstöðu-
rannsóknum. I 1. bindi rekur hann
sögu ýmissa forystumanna við
Breiðafjörð, þar sem merkis-
klerkinn sr. Ólaf Sívertsen í Flat-
ey ber hæst, síðan sögu Framfara-
stofnunarinnar, Bréflega félagsins
og útgáfumál Flateyinga. I 2.
bindi er fjallað um Jón forseta
Sigurðsson og Vestlendinga, en
þar bregður höfundur nýju og
skæru ljósi á samskiptin, sem Jón
forseti hafði við fjölmarga aðila
vestanlands og byggir þar á hin-
um miklu og heimildaríku bréfa-
söfnum, sem varðveitzt hafa, og
voru þá mörg hver í raun könnuð
að marki í fyrsta sinn. Leiðir hann
fram á vettvang hverja persónuna
á fætur annarri, sem bréfaskipti
höfðu við forseta í Höfn, og sú
vitneskja, sem fram kemur, eykur
í mörgum tilfellum stórum hlut
fjölmargra einstaklinga, sem lítt
var vitað um áður eða höfðu verið
í skugga um langa hríð. í 3. bindi
fjallar hann um Vestlendinga og
Alþingi og þjóðfundinn, auk hinna
merku þjóðmálafunda, sem þeir
héldu á Kollabúðum og í Þórsnesi,
og að lokum þátt þeirra í atvinnu-
þróun landsins. Inn í allt þetta
fléttast ýtarlega tengslin við Jón
forseta og baráttu hans.
Rannsóknir Lúðvíks á sögu
Vestlendinga urðu til þess, að
hann tók að huga að ýmsu öðru
efni varðandi ævi Jóns Sigurðs-
sonar. í kjölfar þess kom út rit
hans „Á slóðum Jóns Sigurðsson-
ar“, 1961, sem varð til þess að
draga fram í dagsljósið áður
óþekkta vitneskju um líf hans og
starf. Við það hefur hann síðan
aukið með ritgerðum, sem birzt
hafa í tímaritum og bókum, og
sitthvað fleira mun hann eiga í
fórum sínum um sögu Jóns for-
seta. Með þessum rannsóknum
sínum er Lúðvík orðinn allra
núlifandi manna fróðastur um ævi
og starf Jóns Sigurðssonar.
„En þegar maður fer að kynna
sér æviferil Jóns Sigurðssonar,"
hefur Lúðvík sagt, „þá er eins og
dyr opnist í ótal áttir.“ Og ein
áttin, sem laðaði hann til sín um
sinn, leiddi hann á vit Þorláks Ó.
Johnson, kaupmanns í Reykje-’ík,
SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT ÍSLANDS
TÓNLISTARSKÓLINN í REYKJAVÍK
Sinfóníuhljómsveit íslands og þátttakendur at
Zukofsky námskeiðinu halda sameiginlega tón-
leika í Háskólabíói, laugardaginn 5. sept. 1981
kl. 14.00.
Verkefni: Schúmberg — 5 þættir
fyrir hljómsveit op. 16.
Mahler — sinfónía no. I.
Stjórnandi: Paul Zukofsky.
Aðgöngumióar í bókaverslun Sigfúsar Ey-
mundsson og Lárusar Blöndal og við inngang-
,nn- Sinfóníuhljómsveit íslanda
Tónlistarskólinn í Reykjavik.
Skyndihjálpar-
námskeið II
Rauði Kross íslands efnir til kennaranámskeiös í
skyndihjálp dagana 4.11 — 14.11 nk. í kennslusal
R.K.Í. Nóatúni 21, Reykjavík.
Einnig veröur fariö í aukna skyndihjálp og hjarta-
hnoö. Æskilegur undirbúningur skyndihjálparnám-
skeiö. Þátttökugjald kr. 600. Umsóknarfrestur til 10.
sept. Tekið veröur á móti umsóknum í síma 91-26722
þar sem einnig veröa veittar nánari upplýsingar.
Rauöi Kross íslands.
mikils framfara- og framkvæmda-
manns á sínum tíma, frænda Jóns
Sigurðssonar, bróðurson konu
hans, og raunar eins úr hópi
Vestlendinga. Úr því varð tveggja
binda verk um ævi Þorláks undir
heitinu „Úr heimsborg í Grjóta-
þorp“ og út kom á árunum
1962—’63. Það var með sömu
traustleikamerkjum í vinnubrögð-
um og áður og einkennist eins og
öll önnur verk hans af því að vera
ritað með fögru og kjarnyrtu
íslenzku tungutaki og persónu-
legum stíl.
Frá árinu 1964 snýr Lúðvík sér
alfarið að söfnun íslenzkra sjávar-
hátta. Naut hann um hríð styrks
úr Vísindasjóði, en „sennilega
hefði ég orðið að leggja árar í bát,
ef dr. Kristján Eldjárn hefði ekki
búið svo um hnúta, að Þjóðminja-
safnið gat tekið mig upp á sína
eik“, segir Lúðvík í eftirmála 1.
bindis ritsins. Auk þess hafa
stofnanir sjávarútvegsins stutt
hann dyggilega með ýmsum hætti.
Þar með var honum gert kleift að
sinna sem aðalstarfi þessu um-
fangsmikla rannsóknarverkefni,
sem hann hafði lagt drög að svo
lengi. Verkefni sitt skilgreinir
Lúðvík þannig:
„En hver voru tilbrigðin í sam-
búð Islendinga við hafið, hvert var
atferli þeirra í þeim samskiptum?
Með þessu riti er ætlunin að reyna
að svara þeim spurningum, að því
er varðar fiskaflann og aðrar
sjávarnytjar, meðan enn var að
mestu leyti stundaður sjór á
árabátum, en sá tími spannar
rösklega tíu aldir.“
Með hliðsjón af þeim snara
þætti, sem fiskveiðarnar eru í
þjóðlífi Islendinga um aldir, vinn-
ur Lúðvík verk sitt og vitnar til
orða skáldsins: „Föðurland vort
hálft er hafið.“ — „Heimildamenn
mínir,“ segir Lúðvík, „eru töluvert
á þriðja hundraðinu og úr öllum
sýslum landsins ... Þeir elztu
þessara manna eru fæddir á árun-
um 1850—’60, nokkrir á næsta
áratug, en langflestir á seinasta
fjórðungi aldarinnar."
Af því, sem hér er drepið á, má
sannreyna af hvílíkum stórhug er
unnið í því skyni að forða frá
glötun mikilsverðri vitneskju úr
atvinnu- og menningarsögu þjóð-
arinnar, og koma henni til skila á
vísindalegan hátt. Það var mikið
happ, að málsmetandi aðilar
höfðu á því skilning, að hér bæri
að styðja að, svo að Lúðvík gæti
„markað og dregið á land“ þær
miklu heimildir um forna þjóð-
hætti hjá fólkinu, sem þekkti þá í
raun, en var senn að safnast til
feðra sinna.
Haustið 1980 hafði þessu verki
miðað svo langt áleiðis, að fyrsti
hluti *þess komst á þrykk í einu
stóru bindi undir heitinu „Islenzk-
ir sjávarhættir I.“, hátt á 5.
hundrað bls., gefið út í glæsilegum
búningi af Bókaútgáfu Menning-
arsjóðs. Rit sitt helgar Lúðvík
minningu íslenzkra sjómanna.
Meginkaflar 1. bindis nefnast:
Fjörunytjar og strandjurtir,
matreki, rekaviður og selur. Áætl-
un Lúðvíks^er sú, að verk þetta
geti orðið a.m.k. þrjú bindi; í þeim
síðari er gert ráð fyrir, að fjallað
verði m.a. um bátasmíðar, ver-
menn, verstöðvar, veiðar, afla og
verkun hans, svo að nokkuð sé
nefnt. Standa vonir til þess, að 2.
bindi komi út á næsta ári. Er
þetta vísindalegt stórvirki og und-
irstöðurit í sinni grein á Norður-
löndum og án efa þótt víðar væri
leitað um lönd. Um síðustu ára-
mót varð Lúðvík aðnjótandi heið-
ursviðurkenningar fyrir verk sitt
úr verðlaunasjóði Ásu Wright.
Ýmis fleiri viðfangsefni en hér
hafa þegar verið talin hefur Lúð-
vík Kristjánsson fengizt við um
dagana. Hann hefur flutt fjölmörg
útvarpserindi, átt aðild að rit-
stjórn blaða og tímarita og samið
fjölda greina og ritgerða; þar
kennir margra grasa, og ekki sízt
er þar að finna ritsmíðar um
sveitunga hans og fornvini á
Snæfellsnesi; bera þær einkar
glöggt vitni um ræktarsemi hans
við átthagana og einkennast af
hlýju þeli í garð þess ágæta fólks,
sem hann kynntist við á æskudög-
um sínum vestra.
Einnig hefur Lúðvík tekið þátt í