Morgunblaðið - 13.02.1982, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. FEBRÚAR 1982
Hollensk/
íslensk sýning
Myndlíst
Bragi Asgeirsson
Laugardaginn 7. febrúar var
með viðhöfn opnuð hollenzk/ís-
lensk sýning í húsakynnum Ný-
listasafnsins að Vatnsstíg 9.
Sýningin er farandsýning er víða
hefur flakkað og verður hún ein-
ungis opin til sunnudagskvölds
þar sem Hollendingum liggur á
því að fá myndir Islendingsins
Sigurðar Guðmundssonar til
baka vegna fyrirhugaðrar sjón-
varpskvikmyndar er gera á um
list hans og viðhorf. Sýningin
ber samheitið „Einkaheimar"
eða „Persónuheimar", (Persön-
liche Welten) og eru sýnendurnir
9 talsins og þar af tveir Islend-
ingar, er um langt skeið hafa lif-
að og starfað í Amsterdam, Sig-
urður Guðmundsson og Hreinn
Friðfinnsson. Hollenzku lista-
mennirnir nefnast: Bas Jan Ader,
Ger van Elk, Pieter Holstein, Piet-
er Laurens Mol, Harrie De Kroon,
Sef l’eeters, Nicolaus Urban, Ben
D’Armagnac og Gerrit Dekker.
Sýning þessi er gott dæmi um
hugmyndafræðilega list svo sem
hún hefur verið að þróast í Hol-
landi. Listamennirnir byggja
upp á sjálfinu sem uppsprettu
tilfinninga, hugmynda og
reynslu sem síðan er varpað
fram sem broti af veruleika, —
eins konar gagnvirk áhrif, því að
án heims er erfitt að hugsa sér
sjálf. Hér koma og fram hugtök
eins og innra sjálf, kenndavit-
und, huglægi. Fyrirbærið er til í
bókmenntum og nefnist þá „Die
neue Innerlichkeit“.
Hér er talað um, að rannsókn-
ir á breiðu sviði hafi látið undan
síga fyrir dýptinni. Þetta megi
þó ekki leggja að líku við að
hendast öfganna á milli. í heim-
speki 20. aldar hafi margoft ver-
ið bent á að huglægi og hlutlægi
geti ekki skoðast hvort í sínu
lagi. A þessu eiga menn að vilja
flaska. Þegar t.d. listamaður
hefur sjálfan sig þráfaldlega að
myndefni verka sinna tákni það
ekki að hann sé að hampa sjálf-
um sér segjandi „hér er ég“. Síð-
ur en svo — því að það er reg-
inmundur á X einstaklingi og
þeirri ímynd X-l, sem hann tek-
ur á sig í verkinu. Aðeins á yfir-
borðinu eiga þeir eitthvað sam-
eiginlegt, en í raun er listamað-
urinn að gera huglægi sitt hlut-
lægt. Orðið „ég“ í ljóði táknar
aldrei skáldið sjálft.
Sennilega er dálítið erfitt fyrir
venjulegt fólk að skilja þessa
rökfræði og sjálfur vil ég mót-
mæla síðustu fullyrðingunni.
Einungis harðsoðnir einstefnu-
menn geta slegið því föstu að
orðið „ég“ í ljóði tákni aldrei
skáldið sjálft. Einhver sagði víst:
„aldrei að segja aldrei", og hér á
það vissulega við og þetta er að
alhæfa hlutina einum um of til
hags fyrir ákveðna fræðikenn-
ingu.
En látum alla rökfræði um
Sigurður Guðmundsson: Nafnlaus 1976.
hugmyndafræðilega list lönd og
leið og snúum okkur að sjálfri
sýningunni. — Áður er rétt að
vísa til þess að sýningin er ekki
samsett með tilliti til tækni-
miðla svo sem eins og ljósmynd-
unar, heldur afstöðunnar til
veruleikans: innihaldsins.
— Sýningin í heild hlýtur að
vera þeim nokkur opinberun er
ekki þekkja til þessa geira
myndlistar, en ég hef sjálfur séð
svo mikið af þessu tagi, að ekk-
ert kemur mér hér úr jafnvægi.
Hrifmest og fjölbreyttust þóttu
mér verk Nicolaus Urban en ann-
ars gat ég ágætlega samið við
alla listamennina. Ég er nú á
þeirri línu, að vera ákaflega hrif-
inn af því inntaki sem heimur
ljósmyndarinnar opinberar
skoðandanum. Myndir Pieter
llolstein skera sig mjög úr á sýn-
ingunni og jafnvel svo mjög, að
maður á erfitt með að skilja er-
indi hans í þetta samsafn
mynda, en sjálfsagt snúa for-
svarsmenn sýningarinnar sig úr
slíkum framslætti með hug-
myndafræðilegum rökum.
Myndir hans eru unnar í svo
hefðbundnu efni sem málmgraf-
Aðfor hins nýja
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
SKÍRNIR
Tímarit Hins íslenska bókmennta-
félags. 155. ár.
Ritstjóri: Olafur Jónsson. 1981.
Skírnir gamli er að þessu sinni
helgaður umræðu um módern-
isma, fjallar að verulegu leyti um
nýjungar í bókmenntum.
Ritstjórinn, Ólafur Jónsson,
skrifar langa grein sem nefnist
Atómskáld og módernismi. Hann
spyr í upphafi greinar: „Er
markvert að tala um sérstaklega
nútímastefnu: módernisma í ís-
lenskum bókmenntum?" Hann
svarar þeirri spurningu játandi,
en getur þess að merking orða
eins og nútímastefna, módern-
ismi og nýstefna liggi ekki í aug-
um uppi. Niðurstaða Ólafs verður
sú að módernar megi „kalla þær
bókmenntir, rithöfunda, skáldrit
sem á hverjum tíma birta skýrast
aðför hins nýja, nýja lífskynjun,
lífsvitund að mótast og verða til,
sjálfar að efnivið og formgerð
sinni afsprengi breytinganna og
framvindunnar, nýja tímans".
Ólafur bætir við: „Þannig séð er
að vísu íslenskur módernismi
jafngamall nútíma-bókmenntum
í landinu og ef til vill að endingu
sterkasta áhrifsaflið í bókmennt-
um aldarinnar."
Fallast má á þessa skilgrein-
ingu með fyrirvara þó. Eiginlegur
módernismi er naumast til í ís-
lenskum bókmenntum séu erlend
verk módernista höfð í huga. En
ekki sakar að tala um nútíma-
legar bókmenntir eða nýstárlegar
þegar átt er við það sem mest
kemur á óvart og er ólíkast því
sem áður hefur verið gert.
í grein sinni andmælir Ólafur
Jónsson ýmsu því sem stendur í
bók Eysteins Þorvaldssonar: At-
ómskáldin. Ólafur bendir með
réttu á hve atómskáldin eru ólík,
sum þeirra nánast hefðbundin í
skáldskap sínum og viðhorfum.
Og hann gerir sér vel grein fyrir
því bili sem er á milli kynslóðar
atómskálda og næstu skálda-
kynslóðar á eftir þeim. Ég held að
meðal helstu veikleika bókar
Olafur Jónsson, ritstjóri Skírnis
Eysteins Þorvaldssonar sé árátta
hans að leggja að jöfnu nýjungar
í formi og félagslegt inntak ljóða.
Flest atómskáldanna hneigðust
að vísu til vinstristefnu, en gekk
sjaldan vel að sameina hug-
myndafræði og formbyltingu eða
formbreytingu sem mér þykir
betra orð.
Silja Aðalsteinsdóttir minnir á
tregðu atómskálda að viðurkenna
áhrif Steins Steinarr á þá, jafn-
vel telja hann að mestu' hefð-
bundinn. Þessu verða auðvitað
atómskáldin að svara sjálf og
standa við. Grein Silju nefnist Þú
og ég sem urðum aldrei til. Exist-
ensíalismi í verkum Steins Stein-
arr. Silja talar líka um módern-
isma. Hún segir: „Þó að stök ljóð
hafi birst í anda módernisma á
íslensku áður en Steinn Steinarr
fór að gefa út ljóðabækur þá tel
ég óhætt að fullyrða, að hann sé
fyrsta skáldið sem er módernísk-
ur að lífssýn og hugsun frá upp-
hafi til enda.“ Existensíalisma
Steins skilgreinir Silja með
hliðsjón af evrópskum existensí-
alistum. En hafi Steinn verið ex-
istensíalisti eins og Silja rökstyð-
ur ágætlega er mjög hæpið að
kalla hann módernista. Hug-
myndaheimur og lífsskilningur
módernista lýtur ekki sömu regl-
um og existensíalistar tileinkuðu
sér snemma. Existensíalistar
geta ekki kallast módernistar í
þröngri merkingu orðsins. Það er
að minnsta kosti mjög frjálsleg
orðnotkun.
Önnur grein sem birtir margar
athuganir um existensíalisma og
firringu nútímabókmennta er
Einfarar og utangarðsmenn eftir
Matthías Viðar Sæmundsson, en
hún fjallar um nokkrar sögur eft-
ir Thor Vilhjálmsson og Geir
Kristjánsson. Matthías Viðar
kemst furðu langt í því að benda
á líkindi með Thor Vilhjálmssyni
og Geir Kristjánssyni, en niður-
staðan bendir til þess að hann
átti sig líka á hvað er óskylt með
þessum höfundum. Sögur Thors
eru „flóknari og óreiðukenndari"
en sögur Geirs, hugmyndaheimur
Geirs „er ekki eins margþættur
og mótsagnakenndur. Hann er
sjálfum sér samkvæmur í heim-
spekilegri afneitun sinni." Það er
einnig augljóst að frásagnarað-
ferðir þessara höfunda eiga ekk-
ert sameiginlegt. Thor hefur til-
einkað sér opinn, en þó oft myrk-
an flæðistíl. Geir er oftast
raunsæilegur í frásögn sinni,
stíllinn hnitmiðaður.
Grein Vésteins Ólasonar, Frá
uppreisn til afturhalds, hefur að
undirfyrirsögn Breytingar á
heimsmynd í skáldsögum Indriða
G. Þorsteinssonar. Þar hyggst
Vésteinn sanna að Indriði, „full-
trúi uppflosnaðra sveitaöreiga",
hafi vegna breytts efnahags,
betri aðstöðu í þjóðfélaginu en
áður og gerst afturhaldssamur.
Mér þykja þessar bollaleggingar
þótt ekki séu þær alveg út í hött á
öðru plani en fyrrnefndar grein-
ar. Þær mótast af pólitískri
beiskju.
Margt gott efni er í Skírni að
þessu sinni, en að öðrum ólöstuð-
um þykir mér einna mest til
koma þeirrar heimspekilegu um-
ræðu sem Páll Skúlason iðkar í
grein sinni Hugleiðingar um
heimspeki og frásagnir. I þessari
grein (Háskólafyrirlestri) ræðir
Páll um hve fátæklegar íslenskar
bókmenntir eru af heimspekilegri
hugsun. En hann tekur engu að
síður upp merki frásagnarinnr
sem flestum heimspekingum er
þyrnir í augum. Páll virðist
hugsa sér að um málamiðlun geti
verið að ræða milli heimspeki og
frásagnar.
• •
Gunnar Orn sýnir
Myndlist
Valtýr Pétursson
l>að má tcljast til meiri háttar við-
hurða í myndlist okkar, þegar menn á
horð við Gunnar Örn Gunnarsson halda
sýningu á verkum sínum. Ilann hefur
þegar unnið sér nafn sem einn efni-
legasti málari yngri kynslóðarinnar.
I>ær eru orðnar tólf einkasýningar hans,
hérlendis og í Kaupmannahófn. lltan
Keykjavíkur man ég eftir sýningum
Gunnars á Akureyri og llúsavík og
dugnaður Gunnars ætti að vera auðsa-r.
þegar þess er gætt, að hann er ekki
gantall maður. I’ar að auki hefur Gunn-
ar Örn verið þátttakandi í fjölda sam-
sýninga hér og erlendis.
Gunnar Örn Gunnarsson er að
mestu sjálfmenntaður í list sinni, og
það eru ekki margir af hans kynslóð,
sem málað hafa af eins gegndarlausri
þrá og þörf fyrir að tjá sig í litum og
línum. Hann hefur mörg undanfarin
ár notað mannslíkamann til að halda
myndefni sínu saman, en nú bregður
svo við á sýningu hans í List-
munahúsinu við Lækjargötu, að það
er andlitið, sem ræður ferðinni.
Gunnar Örn hefur einnig breytt til
með litarefni, og nú er það acryl og
blönduð tækni, sem hann beitir af
mikilli fimi í myndgerð sinni. Finnst
mér sem um hafi losnað í verkum
Gunnars og hann hafi fundið nýjar
leiðir að verkefnum sínum. Hann er
einnig i þessum verkum nokkuð djarf-
ari í listrænni túlkun en áður. Skýr-
ingin á þessu gæti einfaldlega verið
sú, að þessi nýtilkomna litatækni og
andlitið sem myndbygging eigi miklu
ríkari ítök i vitund hans en hann
sjálfur gerði sér ljóst, er hann breytti
til. Hvað sem veldur, hefur þessi síð-