Morgunblaðið - 18.04.1982, Page 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
/
1
Guðrún Skúladóttir mælir samsetningu fituefna úr hjörtum
manna, sem látist hafa skyndilega.
Elsa Benediktsdóttir einangrar ýmis efni úr hjörtum manna og
ákvarðar magn og tegundir þeirra.
Samtal við
Sigmund Guðbjarna-
son prófessor
fyrsta árið.
Starfslið verksmiðjunnar sam-
anstóð af verkamönnum, sjó-
mönnum, vélstjórum og öðrum
faglærðum mönnum af Akranesi.
Margir höfðu áhyggjur af því að
þessi mannskapur gæti ekki að-
lagast verksmiðjustörfum, en slíkt
reyndist óþarfi. Það var aðeins
þegar vora tók, að fiskurinn og
frelsið freistaði þeirra.
P.A. Pedersen, en svo hét yfir-
verkfræðingurinn, var ófeiminn
við að láta þá skoðun sína í ljósi,
að Islendingar gætu aldrei rekið
verksmiðjuna sjálfir. Eftir nokk-
urra mánaða starf var komið að
mér að taka við stjórn framleiðsl-
unnar. Er ég átti að stjórna upp-
kveikju í brennsluofni verksmiðj-
unnar í fyrsta sinn kom til
árekstra á milli mín og Pedersen.
Við vorum komnir vel áleiðis með
verkið er hann kom og vildi taka
við stórninni. Ég þvertók fyrir
slíkt og neyddist til að reka hann
af stjórnpallinum með harðri
hendi. Auðvitað tókst okkur
verkið vel engu að síður."
— Komu ekki upp neinir erfið-
leikar í byrjun?
„Jú, vissulega. A fyrstu árum
verksmiðjunnar var við ýmis kon-
ar erfiðleika að etja. Hönnunar-
gallar á ofninum komu í Ijós,
ófullkomin aðstaða til hráefna-
blöndunar gerði erfitt fyrir og
margt fleira. Starfið var því tíma-
frekt fyrsta árið, en að því loknu
var búið að leysa mörg vandamál-
anna.
Á miðju ári 1960 var mér boðið
starf við læknaskóla í Detroit.
Fólst það í rannsóknum á lífefna-
fræði hjartans. Kunnur vísinda-
maður, Richard Bing að nafni,
hafði um árabil fengið aðstoðar-
menn frá Múnchen. Honum var
vísað á mig og hann bauð mér
starf þrátt fyrir þá staðreynd, að
ég vann í Sementsverksmiðju. Ég
sagði því starfi mínu hjá SR lausu
frá og með áramótum 1960/61.
Flutti með konu og barn til
Bandaríkjanna í byrjun janúar
1961. Upphaflega ætlaði ég aðeins
að dvelja um tveggja ára skeið í
Detroti, en árin tvö urðu nú að
áratug."
— I hverju fólst starf þitt í
Detroit einkum?
„Það var nokkuð margvíslegt.
Þarna fékk ég á ný, erfið og spenn-
andi viðfangsefni. Það fyrsta fólst
í rannsóknum á breytingum í
efnaskiptum hjartans eftir
hjartaflutninga. Voru þessar
rannsóknir og tilraunir gerðar á
hundum. í kjölfarið fylgdi fjöldi
rannsóknarverkefna — bæði
rannsóknir á mönnum og dýrum.
Kransæðastífla
Við hófum umfangsmiklar
rannsóknir á áhrifum kransæða-
stíflu á hjartavöðvann. Rannsök-
uðum hvaða áhrif kransæðastífla
hefur á ýmsa þætti orkubúskapar
hjartans. Hver eru viðbrögð
hjartavöðvans fyrstu sekúndur og
mínútur eftir kransæðastíflu?
Hvernig viðgerð fer fram og
hvernig hafa má áhrif á þá við-
gerð — bæði örva hana og auka
afkastagetu óskaddaða hluta
hjartans.
Við reyndum ýmsar aðferðir.
Könnuðum áhrif mataræðis, víta-
mína, hormóna og ýmis konar
lyfja. Þetta voru fyrstu rannsókn-
ir af þessu tagi og ritgerð um
þetta efni var birt 1965. Auðvelt
var að rannsaka slíkt í dýrum, sér
í lagi hundum, en vandamálið var
að finna leiðir til að meta árangur
slíkra aðgeða hjá mönnurn."
— Gátuð þið ekki reynt þetta á
mannveru?
„Jú, reyndar. Fyrsti sjúklingur-
inn, sem fékk þessa lyfjameðferð
var lögfræðingur. Hann hafði
fengið kransæðastíflu í réttarsal í
Detroit. Þegar sýnt þótti að mað-
urinn myndi látast var ákveðið að
reyna þessa iyfjameðferð okkar.
Þetta var frægur lögfræðingur.
Ilann hafði verið verjandi Jack
Virkni og eigínleikar lífhvata í
frumuhimnum frá hjarta-
vöðvafrumum úr tilraunadýr-
um rannsökuð. Edda Bene-
diktsdóttir aö störfum.
Ruby, sem skaut Lee Harvey
Oswald, sem talinn er morðingi
John F. Kennedy, Bandaríkjafor-
seta. Lögfræðingurinn lifði og
jafnaði sig, hvort það var vegna
þessara lyfjameðferðar eða ekki.“
Frami Sigmundar var skjótur í
Bandaríkjunum. Hann kenndi á
ýmsum stigum í lífefna- og lækn-
isfræði við Wayne State Univers-
ity í Detroit. Hann varð prófessor
í lífefna- og læknisfræði við Indi-
ana University Medical Center
1970 og var þá orðinn mjög mikils
metinn og hátt launaður vísinda-
maður. En áður en hann flutti sig
um set frá Detroit til Indianapolis
kom beiðni eða boð frá Háskóla
íslands. Var Sigmundur beðinn að
snúa heim til íslands til að taka
þátt í uppbyggingu verkfræði- og
raunvísindadeildar háskólans.
Heim til íslands
„Ég var ekkert yfir mig glaður
við þetta boð í fyrstu," sagði Sig-
mundur, „en þáði boðið og fór
heim um sumarið 1970, tveimur
börnum ríkari. Ég fékk heimild
frá háskólanum í Detroit til að
fara með heim sumt af þeim dýra
tækjabúnaði, sem ég hafði keypt
fyrir styrkveitingar frá banda-
rísku læknasamtökunum, Americ-
an Medical Association, og lyfja-
fyrirtækjum.
Þegar heim kom fékk ég að
glíma við það erfiðasta verkefni,
sem ég hefi enn tekist á við; að
byURÍa upp kennslu í efnafræði til
BS-prófs. Kennslu, sem fullnægði
alþjóðakröfum. Það var í sjálfu
sér ekki höfuðverkurinn, heldur
hitt, að alla aðstöðu, húsnæði,
tæki og kennaralið skorti. Þetta
viðfangsefni var aðeins eitt af
mörgum slíkum þegar verkfræði-
og raunvísindadeild var byggð
upp. Sömu erfiðleika gætti á öðr-
um sviðum raunvísinda og verk-
fræði.
Ég minnist alltaf þeirra upplýs-
inga, sem ég fékk í hendurnar þeg-
ar ég kom til starfa í ágústbyrjun
1970. Þær voru eitthvað á þessa
leið: „Við höfum innritað 21 stúd-
ent í efnafræði. Er þetta mögu-
legt?““
— Hvernig gekk svo að koma
öllu heim og saman?
„Auðvitað hefði ég átt að segja
að þetta væri útilokað. Kennsla
átti að hefjast mánuði síðar, í
september. Það vantaði allt, sem
til þurfti. Þetta bjargaðist þó fyrir
horn með því að ég og Bragi Árna-
son, sem þá var stundarkennari
við deildina, en er nú prófessor við
sömu deild, hófum undirbúning
kennslu. Við fengum afnot af
kennslustofu Tækniskólans til
verklegrar kennslu, jafnframt því
sem við notuðum aðra af tveimur
rannsóknarstofum í efnafræði,
sem til voru í Raunvísindastofnun
háskólans.
Við Bragi unnum í kapp við tím-
ann því við urðum að skila af
okkur samkeppnisfærum stúdent-
um með fyrri hluta prófs í efna-
verkfræði eftir tvo vetur og stúd-
entum með BS-próf í efnafræði
eftir þrjá vetur. Á þessum tíma
höfðum við stuðning fjárveitinga-
valdsins. Háskólinn lagði fé í
byggingu kennsluhúsnæðis og
kaup á tækjum. Nauðsynlegustu
tæki komu smám saman, en kenn-
araskorturinn var erfiðastur við-
fangs."
— Hvernig gátuð þið ráðið bót á
þessu?
„Efnafræðikennarar lækna-
deildar, þeir Steingrímur Bald-
ursson og Jónas Bjarnason, lögðu
okkur lið. Ég vildi sameiningu
allrar efnafræðikennslu, en það
var hreint ekki auðsótt mál. Allar
líkur bentu til þess að okkur tæk-
ist ekki að byggja upp viðunandi
aðstöðu og kennslu við þessar að-
stæður. Það tókst nú samt, en
kostaði ómælda vinnu.
Þeir stúdentar, sem luku námi
hjá okkur fóru undantekningar-
laust í framhaldsnám. Þeir, sem
voru í efnaverkfræði fóru einkum
til Svíþjóðar og Noregs, en þeir
sem luku BS-prófi í efnafræði fóru
í framhaldsnám til Bretlands og
Bandaríkjanna. Það verður að
segjast alveg eins og er, að þeir
stóðu sig allir mjög vel og voru
síst lakari en heimamenn á hverj-
um stað.“
Samkeppnisfærir
nemendur
— Hver hefur þróunin verið í
kennslunni undanfarinn áratug?
„Starfsaðstaðan batnaði smám
saman. Nýtt og vel búið kennslu-
húsnæði var tekið í notkun og loks
var mestöll efnafræðikennslan
sameinuð í efnafræðiskór. Ég dreg
enga dul á, að kröfur okkar til
nemenda eru miklar. Þeir, sem
lokið hafa námi hjá okkur hafa
staðið sig vel í samkeppni við er-
lenda stúdenta. Kennurum hefur
smám saman fjölgað og brátt fer
að verða viðunandi aðstaða til að
kenna undirstöðugreinar.
Á þessum árum, frá 1972—1980,
útskrifuðum við rúmlega 50 efna-
verkfræðinema og efnafræðinga,
sem hafa farið í framhaldsnám
erlendis og síðan í margvísleg
störf hérlendis. Efnafræðiskor
veitir mikla kennslu, sem þjón-
ustu við aðrar deildir og náms-
brautir. Við efnafræðiskor eru nú
9 kennarar og eru kennd 33 nám-
skeið á vegum hennar. Alls þjónar
hún um 350—400 stúdentum á
hverju misseri."
— Hvað með aðra uppbyggingu,
samhliða kennslunni?
„Já, mikil ósköp. Þetta var að-
eins hluti verkefnisins. Samhliða
kennslunni þurfti að' skipuleggja
uppbyggingu á rannsóknum, bæði
mannafla svo og aðstöðu til rann-
sókna.
Ég fékk rannsóknaraðstöðu í
efnafræðistofu Raunvísindastofn-
unarinnar og varð forstöðumaður
þeirrar stofu 1971. Fyrstu rann-
sóknirnar okkar voru einhæfar.
Ég hafði þrjú megin viðfangsefni.
Fyrst ber að telja matvælarann-
sóknir, þá athuganir á möguleik-
um lífefnavinnslu eða vinnslu
verðmæta úr úrgangi frá fisk-
iðnaði og sláturhúsum, og síðast
en ekki síst vildi ég halda áfram
með hjartarannsóknir mínar.
Matvælarannsóknirnar leiddu
fljótlega í ljós, að ástandið í ís-
lenskum matvælaiðnaði var mun
lakara, en haldið hafði verið.
Efnasamsetning var oft önnur en
ætlað var. Varhugaverð efni voru
notuð í ríkara mæli en nauðsynleg
var oft á tíðum. Sem dæmi má
nefna, að við fundum 12—14 sinn-
um meira nitrit í saltkjöti, en
leyfilegt var og er. Jón Óttar
Ragnarsson starfaði með okkur í
nokkur ár, en fór svo utan til
framhaldsnáms.
Við héldum þessum rannsókn-
um áfram. Fóru jafnframt að
vinna að uppbyggingu kennslu í
matvælafræði við háskólann. Það
reyndist torsótt í fyrstu hjá fjár-
veitingavaldinu. Jónas Bjarnason,
Björn Dagbjartsson, forstjóri
Rannsóknarstofnunar fiskiðnað-
arins. Björn Sigurjónsson, for-
stjóri Rannsóknarstofnunar land-
búnaðarins og Jón Óttar, þegar
han kom heim frá námi, unnu
dyggilega að framgangi þessa
máls með mér. Var ætíunin að
kennsla í matvælafræði og mat-
vælaverkfræði færi fram við þess-
ar rannsóknarstofnanir atvinnu-
veganna og Háskóla íslands.
Eftir nokkurra ára þref fengum
við loks kennarastöðu í matvæla-
fræði. Var það einkum fyrir
stuðning Jóns Árnasonar, alþing-
ismanns og þáverandi formanns
fjárveitinganefndar. Jón sýndi
málinu mikinn skilning og áhuga.
Jón Óttar Ragnarsson fékk þessa
stöðu. Tók hann við þeim mat-
vælarannsóknum, sem ég hafði
haft umsjón með.
Rannsóknir á möguleikum líf-
efnavinnslu fóru hægt af stað. Ég