Morgunblaðið - 18.04.1982, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1982
55
hafði fyrst samband við Þórð
Þorbjarnarson, sem þá var for-
stjóri Rannsóknarstofnunar fisk-
iðnaðarins. Strax kom í ljós, að
þetta var gamalt áhugamál hans.
Við hófum rannsóknir á lífhvötum
í skúflöngum og kútmaga, horm-
ónum í svilum, heparini í lungum
og garnaslími sláturdýra og
mörgu fleira. Við fengum styrki
frá Framleiðsluráði landbúnaðar-
ins og hin síðari ár hefur þetta
þokast áleiðis. Einn af okkar
fyrstu stúdentum, Jón Bragi
Bjarnason, fór til framhaldsnáms
í Bandaríkjunum. Doktorsverk-
efni hans var rannsóknir á líf-
hvötum. Hann hefur nú tekið að
sér rannsóknir á möguleikum líf-
efnavinnslu og vinnur ötullega að
frekari uppbyggingu á þessum
vettvangi.
Hjartarannsóknir
Þá erum við komnir að hjarta-
rannsóknum okkar, sem staðið
hafa nær sleitulaust frá því ég
kom heim. Ég ætlaði mér að halda
áfram við rannsóknir mínar, sem
ég hóf í Bandaríkjunum. Þær mið-
uðu að því að leiða í ljós hvaða
breytingar kransæðastífla hefur á
starfsemi hjartans. Ég vil geta
þess að rannsóknarverkefni þessi
hafa verið unnin í samvinnu við
ýmsa aðstoðarmenn, sérfræðingar
og stúdenta á liðnum árum. Með
,7;ér starfa nú að þessum rann-
sóknum Ágj?ta Guðmundsdóttir,
Edda Benediktsdóttir, EIj? Bene-
diktsdóttir og Guðrún Skúladóttir.
Því miður var það ekki unnt því
mig vantaði heppileg tilraunadýr
hérlendis. Hundar voru of dýrir.
Ég varð því að nálgast vandamálið
frá annarri hlið. Einsetti mér að
rannsaka orsakir kransæðastíflu.
Leitaði ég þá svara við spurning-
um eins og t.d. hvaða áhrif aldur,
mataræði og steita hefur á efna-
samsetningu hjartans, starfsgetu
og streituþol."
— Hvernig hafa þessar rann-
sóknir þínar farið fram?
streitu hjá tilraunadýrum (í þessu
tilviki voru rottur mest notaðar
við rannsóknirnar). Ein aðferðin
var sú, að gefa streituhormón þ.e.
noradrenalin í 15 daga. Við dag-
lega gjöf þessa efnis urðu mark-
tækar breytingar á efnasamsetn-
ingu í frumuhimnum í hjartanu,
einkum tegundum og magni fjöl-
ómettaðra fitusýra. Eftir 15 daga
streituálag var fituefnasamsetn-
ing í hjörtum þessara 6 mánða
dýra svipuð því, sem finnst hjá
gömlum dýrum (eldri en tveggja
ára). Virtist streitan þannig valda
mun hraöari öldrun hjá þessum
dýrum, en þessar breytingar
gengu til baka að töluverðu leyti
þegar streitunni var aflétt."
— Hvað með rannsóknir þínar á
fituefnasamsetningu hjartans af
völdum fæðufitu?
„Það er annar þáttur þessara
rannsókna. Fituefni fæðunnar
hafa ekki aðeins áhrif á blóðfitu
og fitusöfnun í æðaveggi heldur
geta þessi efni haft viötæk áhrif á
efnasamsetningu fituefna í ýms-
um líffærum og hjartavöðva.
Þannig geta þau haft bein áhrif á
samsetningu, byggingu og eigin-
leika frumuhimnu og himnur ým-
issa frumuhluta.
„Við notuðum ýmiskonar
streitulíkön, þ.e. framkölluðum
Við gerðum tilraunir á rottum.
Við gáfum þeim fóður, sem í var
blandað 10% þorskalýsi. Vaxtar-
hraði þeirra dýra var svipaður og
annarra viðmiðunardýra. Þó voru
þau um 7% þyngri en viðmiðun-
^j-dvr á sama aldri. Þorskalýsið
oili markuSK^ breytingum á
fitusýrusamsetningu foroaiií" 1
frumuhimnum hjartans. Þorska-
lýsið hefur meira af löngum, fjöl-
ómettuðum fitusýrum en finnst í
venjulegri dýra- og jurtafeiti.
Marktækar breytingar urðu einn-
ig á fosfolipidum hjartans.
Viss aðlögun að þessu nýja fóðri
veðrur hjá rottunum. Breytingar á
fituefnum hjartans eru mun meiri
eftir 3 mánuði á þessu lýsisríka
fóðri, en eftir 9 mánuði. Mettaðar
fitusýrur náðu aftur eðlilegu
magni, en hlutföll fjölmettaðra
fitusýra voru enn frábrugðin eðli-
legu ástandi eftir 9 mánuði."
Hjartadrop
— Hafa þessar breytingar á
fitusýrusamsetningu þá ekk í för
með sér breytingar á starfshæfni
hjartavöðvans?
„Spurningum, sem þessum er
enn flestum ósvarað, en vissar
vísbendingar má fá við athugun á
svonefndu isoproterenol-þoli. Iso-
proterenol gjöf er nokkurs konar
streitulikan, sem notað er til að
framkalla hjartadrep í tilrauna-
dýrum. Hjartadrep þessi iíkjast
hjartadrepi í mönnum eftir krans-
æðastíflu.
Dýrið fær tvær sprautur, þá síð-
ari 24 stundum eftir þá fyrri. Iso-
proterenol í miklu magni veldur
stórauknu vinnuálagi og aukinni
orkuþörf. Á sama tíma lækkar
blóðþrýstingur og blóðstreymi um
kransæðar verður ófullnægjandi.
Leiðir þetta til orkuskorts, frumu-
skemmda og myndunar hjarta-
drepa.
Samanburður var gerður á
þessu streituþoli þriggja dýra-
hópa. I hópi I voru viðmiðunardýr
á venjulegu fóðri. I hópi II voru
dýr alin á fóðri, sem í var blandað
allt að 20% hertu lýsi. Hert lýsi er
mikilvægt hráefni, t.d. í íslensku
smjörlíki. Hópur III fékk 10%
þorskalýsi í fóðrið.
Viðbrögð þessarra hópa við iso-
proterenol-gjöf voru afar mismun-
andi. Hópur I og II höfðu dánar-
tíðni um 50%, en hópur III 100%
dánartíðni. Slíkar tilraunir voru
margendurteknar. Niðurstöðurnar
urðu ætíð þær sömu. Vitað er að
isoproterenol-þol dýra minnkar
með aldri og líkamsþunga. Hér
var líkamsþungi dýra svipaður, en
dánartíðni mjög ólík.
Þegar viðbrögð þessara dýra-
hópa við kuldastreitu voru könnuð
voru niðurstöðurnar hins vegar á
annan veg. Dýrin voru látin sýnda
í ísvatni og mælt hve lengi þau
gátu synt áður en þau örmögnuð-
ust og sukku. Voru þau þá tekin úr
vatninu og látin jafna sig á hlýj-
um stað.
Þessa þolraun stóðust dýr, alin
á þorskalýsi, mun betur en önnur.
Þau sem fengu herta lýsið þoldu
kuldann verr, örmögnuðust fyrr
og voru lengur að jafna sig eftir
sundið."
Ekki alls fyrir löngu lögðu
bandarískir vísindamenn fram þá
kein”.:.nfiru stna' laxalýsi væri
áhrifaríkt í baralL’"."* viö hjarta-
sjúkdóma. Mikið magn svoneinu.’"'
ar EPA-sýru í lýsinu segja þeir
vera mikilvægan hjálparmiðil í
baráttunni við æðaþrengsl. Ég
lagði þá spurningu fyrir Sigmund
hvort ætti að skilja það svo, að
þorskalýsið væri þegar öllu er á
botninn hvolft, ekki eins heilsu-
samlegt og talið hefur verið.
EPA-sýran
„Við höfum gefið okkur mjög
góðan tíma til að rannsaka
mannshjörtu. Nánar tiltekið heil-
an áratug. Við höfum stöðugt ver-
ið að leita að samnefnara fyrir það
fólk, sem dáið hefur skyndilegum
hjartadauða, þ.e. ekki af slysför-
um.
Niðurstöður okkar sýna fram á
að hjörtu þeirra, sem deyja úr
kransæðasjúkdómum hafa inni-
haldið helmingi meira af EPA-
sýru en hjörtu þeirra er létust af
slysförum. Helmingi meira, en
ekki minna, en þess hefði mátt
vænta, ef EPA hindrar æðakölk-
un. EPA-sýran virðist af þvtekki
vernda fólk gegn kransæðasjúk-
dómum og skyndilegum hjarta-
dauða.“
— Er rétt að heimfæra rann-
sóknir á dýrum yfir á menn?
„Vissulega geta rannsóknir á
dýrum leitt okkur á alranga braut.
Efnafræðileg viðbrögð í hundum
eftir kransæðastíflu eru t.d. ekki
þau sömu og í mönnum, sem feng-
ið hafa kransæðaþrengsli og náð
að aðlagast þeim. Það er hægt að
draga rangar ályktanir af réttum
niðurstöðum séu forsendurnar
ekki nægar. Mjög oft hættir
manni til að alhæfa og slíkt verð-
ur fyrst afgerandi ef menn ætla
sér að sleppa rannsóknarþættin-
um. Með árunum hef ég orðið
miklu varkárari. Er ekki lengur
reiðubúinn að leggja sama trúnað
á hlutina eins og ég gerði áður.
EPA-sýran finnst í sjávardýr-
um og hefur sennilega mikla þýð-
ingu í hjörtum sela og hvala. Það
er óvíst að framboðið sé ófull-
nægjandi hjá mönnum heldur er
það ummyndun þess og nýting í
mannslíkamanum, sem kann að
hafa raskast hjá kransæðasjúkl-
ingum.“
— Nú mun fljótlega vera vænt-
anlegt á markað lyf frá Japan,
sem inniheldur EPA-sýru. Á þetta
lyf að hjálpa stórlega í baráttunni
gegn hjartasjúkdómum. Hver er
skoðun þín á þessu lyfi?
„Ég hef ekki trú á að það hafi
tilætluð áhrif. Því er ætlað að
hafa áhrif á blóðstorknun m.a., en
ég geri ráð fyrri að líkaminn að-
lagist því á nokkrum vikum og þá
hættir það að verka. Þetta er eitt
af þessum töfralyfjum, sem vekja
athygli í upphafi, en gleymast svo.
Það er skoðun mín , að fólk, sem
t.d. hefur neytt fisks reglulega og
tekið lýsi, verði áhrifa þessa lyfs
ekki vart.“
— Áttu þá ekki von á að niður-
stöður þínar fái blendnar viðtök-
ur?
„Ég er viðbúinn slíku. Hins veg-
ar er því ekki að neita, að þegar ég
skýrði frá þessum rannsóknum
okkar a Advanced Study
Institute í Maratea a ’ fýrra
vakti þetta mikla athygli. Að baKi
þessum niðurstöðum liggja þrot-
lausar rannsóknir í 10 ár. Vel að
merkja; þær hafa allar farið fram
hér á landi. Af því er ég ákaflega
stoltur.
Með árunum hef ég orðið var-
kárari. Áður hætti manni frekar
til að alhæfa út frá gefnum for-
sendum. Þegar um svona alvarleg
málefni er að ræða má ekki sleppa
rannsóknarþættinum. Ég hef
brennt mig of oft í gegnum árin til
þess að láta glepjast jafn auð-
veldlega.
Ég minnist þess vel, að hér á
árum áður þótti sjálfsagt að setja
fólk, sem fengið hafði kransæða-
stíflu, í megrun strax á sjúkrahús-
inu. Var tilgangurinn m.a. að
minnka álagið á hjartað. Þetta
þótti sjálfsagt og virtist mjög eðli-
leg ráðstöfun. Dæmið var hins
vegar ekki hugsað til enda.
Við framkölluðum kransæða-
stíflu hjá hundum. Settum þá síð-
an á prótínsnauða fæðu. Hvað
gerðist? Dánartíðnin sexfaldaðist
og hjartabatinn varð miklu lakari
en hjá hundum, sem aldir voru á
venjulegu fæði. Hjartað er nefni-
lega ákaflega viðkvæmt fyrir
breyttu mataræði og þarfnast
próteins til vöðvaviðgerða.
Þá er vert að geta þess, að kan-
ínur hafa mikið verið notaðar til
rannsókna á æðakölkun og mynd-
un kransæðasjúkdóma. Eru kan-
ínur þá aldar á fituríku fóðri, oft
með miklu kolesteroli. Þetta fóður
veldur æðakölkun hjá kanínunum.
Ég efast um að kanínur séu hent-
ug tilraunadýr til að rannsaka eðli
kransæðasjúkdóma hjá mönnum.
Kanínur eru eingöngu jurtaæt-
ur, en rottan er alæta eins og mað-
urinn. Ég gerði t.d. tilraunir á
kanínum á meðan ég dvaldi í
Þýskalandi í fyrra. Þar gaf ég
þeim sama fóðrið og ég hafði gefið
rottunum hér heima, þ.e. lýsis-
blandað. Þær voru allar dauðar
eftir 5 vikur. Kanínur eru einfald-
lega ekki vanar lýsi. Breytingin á
mataræðinu varð þeim um megn.
Samt hefur mikið verið stuðst við
rannsóknir á kanínum í tilraunum
með áhrif mismunandi fæðufitu á
hjartavöðvann. Kanínur eru ein-
faldlega ekki réttu dýrin. Því tek
ég niðurstöðum, sem tekið hafa
mið af tilraunum gerðum á þeim,
með miklum fyrirvara."
— Nú kynni einhver að segja
sem svo að lítið væri að marka
rannsóknir á hjörtum úr dauðum
mönnum og dýrum.
„Jú, mikið rétt. Aðrir möguleik-
ar eru bara því miður ekki fyrir
hendi. Vísindin eru síður en svo
óbrigðul og hafa sína annmarka.
Þótt eitthvað sé gert í nafni vís-
indanna þýðir það ekki endilega
að það sé rétt. Það er kannski þess
vegna, sem fólk verður svo oft
fyrir vonbrigðum.
E.t.v. er búið að vekja einhverja
oftrú á vísindunum. Það er sum-
part sök vísindamannanna sjálfra.
Þótt hlutverk vísindanna sé öflun
þekkingar og skilnings á eðli
mannsins, umhverfi hans og nátt-
úrunni an.'Í, eru vísindunum
takmörk sett. Við munuiu “h^*
leysa allar gátur lífsins með hinni
vísindalegu aðferð."
— SSv.
Ágústa Guðmundsdóttir að störfum í rannsóknastofunni.
KRANSÆÐASTÍFLA
Uggvekjandi aukning tíðni þessa lúmska óvinar mannsins
Vaxandi tíðni hjartasjúkdóma og hjartadauða í öllum
svokölluðum menningarþjóðfélögum hofur aukið áhuga
manna á starfsháttum hjartans. Þessi aukni áhugi á
hjartanu kemur ekki aðeins fram í læknastótt, heldur
einnig á meðal almennings.
Hin uggvekjandi aukning á tíðni kransæða- og hjarta-
sjúkdóma bendir til þess að breyttir lífhættir geti verið
mikilvægur þáttur í þessari þróun. Þótt skoðanir séu
mjög skiptar um einstaka þætti þessarar þróunar eru
flestir vísindamenn, sem starfa á þessu sviöi, þeirrar
skoðuner. aö engin ein orsök geti legiö til grundvallar
vaxandi tíöni æða- og njáfíSSjýkdóma.
Hjartað er undravert líffæri. Fáar vélar, búnar iii áí
manna höndum, eru sambærilegar við hjartavöðvann
að afköstum. Hjartað slær stöðugt, frá myndun fósturs-
ins til dauðadags. Slær það mestan hluta ævinnar u.þ.b.
70 sinnum á mínútu eöa 37 milljón sinnum á ári.
Viö hvern hjartslátt dælir hjartað 170 teningssenti-
metrum af blóði. Á 70 ára ævi dælir hjartað því um 400
milljón lítrum af blóði. Viö eðlilegan hjartslátt fram-
kvæmir hjartað jafnmikla vinnu og þarf til aö lyfta bíl
um 'h metra frá jöröu á klukkustundar fresti.
Kransæðastífla hefur um langt skeiö veriö talin al-
gengasta orsökin að hjartadrepi og skyndilegum hjarta-
dauða. Hjartadrep er varanleg skemmd í hjartavöðva
þar sem örvefur kemur í staö vöövans, sem skaddaöist.
Hjartadrep er afleiöing af ónógum aöflutningi súrefnis
og eldsneytis til hjartavöðvans. Slíkt getur gerst við
óeðlilega áreynslu á heilbrigðan líkama ef efnaþörf
hiartans fer yfir þau mörk, sem líkaminn ræður við.
Eftir kransásðsstíflu veröur hluti hjartavöðvans
óstarfhæfur. Jafnframt minnkar magn orkuríkra efna í
óskaddaða hluta hjartans og starfsgeta hjartans þverr
einnig af þeim sökum. Vinnuna, sem skaddaði hlutinn
skilaði áður, veröur nú að leggja á þann hluta hjartans,
sem enn er starfhæfur. Þótt heildarvinnuafköstin
minnki, eykst álagið á hverja einingu af starfhæfum
vöðva. Veldur þetta aukna vinnuálag aukinni orkunotk-
un. Getur notkunin orðið meiri en orkuframleiöslan,
þannig að magn hinna orkuríku efna í hjartavöðvanum
fari þverrandi.
Viðbrögö hjartans gagnvart þessu aukna vinnuálagi á
hverja starfhæfa vöðvaeiningu er að auka fjölda vöðva-
eininganna. Þ.e. að auka vöövamagnið aö nýju og reyna
að bæta skaöann á þann hátt. Viö þennan vöðvavöxt
bætast fleiri vöövaeiningar viö starfhæfa hjartahlutann.
Þessar einingar framleiöa bæði orkurík efni og taka á
sig ákveðinn hluta vinnuálagsins. Eftir því, sem vöðvinn
vex og lagfæringar verða á skaddaöa hluta hjartans,
færast vinnuafköst og efnaskipti hjartans smám saman
í eölilegt horf. — SSv.